5-ma’ruza
SHAXSNING EMOTSIONAL-IRODAVIY JARAYONLARI
1. «Shaxsning hissiy holati» tushunchasi.
2. «Iroda» tushunchasi va uning jarayonlari.
3. Shaxsning irodaviy fazilatlari va ularning shakllanishi.
1. «Shaxsning hissiy holati» tushunchasi
Hissiyotlar shaxs faoliyatining muhim jabhasi sifatida insondagi
keng emotsional sohasining rang-barangligi, ko‘p qirraligi haqida
emotsional ton (yunoncha tonos – zo‘riqish, urg‘u berish ma’nosini
bildiradi), emotsiyalar (lotincha emovere – qo‘zg‘atish, hayajonlanish
demakdir), affektlar (lotincha affectus – ruhiy hayajon, shijoat, ehtiros
ma’nosini anglatadi), stress (inglizcha stress – zo‘riqish deganidir) va
kayfiyat kabi tushunchalar orqali muayyan tasavvur berish imkoniya-
tiga ega.
Kishi idrok etish, xotirlash, xayol surish va fikrlash jarayonlarida
faqat voqelikni bilib qolmay, balki shu bilan birga, hayotdagi u yoki
bu narsalarga, qanday bo‘lmasin, munosabat bildiradi, unda bularga
nisbatan u yoki bu tarzda his-tuyg‘u paydo bo‘ladi.
His-tuyg‘ular
kishining o‘z hayotida nimalar yuz berayotganiga,
nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg‘ul bo‘layotganiga
nisbatan o‘ziga turli xil shaklda bildiradigan ichki munosabatidir.
«Hissiyot» tushunchasi kundalik turmushda va ilmiy psixologik
manbalarda har xil ma’noda qo‘llaniladi. Jumladan, hissiyot o‘rnida
sezgilar, anglanilmagan mayllar, anglanilmagan xohishlar, tilaklar,
maqsadlar, talablar kabi tushunchalardan foydalaniladi. Ilmiy nuqtai
nazardan kelib chiqib tahlil qilinganda, «hissiyot», odatda, tirik
mavjudotlar miyasida, ya’ni shaxslarning ehtiyojlarini qondiruvchi va
unga monelik qiluvchi obyektlarga nisbatan uning (odamning)
munosabatlarini aks ettirish ma’nosida qo‘llaniladi.
Jahon psixologiyasida «hissiyot» bilan «emotsiya» terminlari
(ayniqsa, chet mamlakatlarda) bir xil ma’noda ishlatiladi, lekin ularni
aynan bir xil holat deb tushunish mumkin emas. Bunday nuqson
ommabop adabiyotlarda, chet ellarda chop etilgan darsliklarda ko‘p
66
uchraydi. Odatda tashqi alomatlari yaqqol namoyon bo‘ladigan his-
tuyg‘ularning ichki kechinmalarda ifodalanishidan iborat psixik ja-
rayon yuzaga kelishining aniq shaklini emotsiya deb atash maqsadga
muvofiq. Masalan, ranglarning o‘zgarishi, yuzlarning tabassumlanishi,
lablarning titrashi, ko‘zlarning yarqirashi, kulgu, yig‘i, g‘amginlik,
ikkilanish, sarosima va boshqalar emotsiyaning ifodasidir.
Lekin vatanparvarlik, javobgarlik, mas’uliyat, vijdon, mehr-oqi-
bat, sevgi-muhabbat singari yuksak xislatlarni emotsiya tarkibiga
kiritish g‘ayritabiiy hodisa hisoblanadi. Ushbu emosional kechinmalar
o‘zining mohiyati, kuch-quvvati, davomiyligi, ta’sirchanligi, yo‘nal-
ganligi bilan bir-biridan keskin farq qilishlariga qaramay, ularni
emotsiya sifatida talqin qilish oddiy safsataga aylanib qolgan bo‘lar
edi. Shu boisdan ularning o‘zaro eng muhim farqi shundaki, birisi
ijtimoiy (hissiyot), ikkinchisi esa (emotsiya) individual, xususiy aha-
miyat kasb etadi.
His-tuyg‘ularning kechishi subyekt alohida his etayotgan psixik
holat sifatida gavdalanadi. Bunda biron-bir narsani idrok etish va
tushunish, biron-bir narsa to‘g‘risida bilib olish idrok etilayotgan,
tushunib olinayotgan, ma’lum yoki noma’lum narsalarga nisbatan
shaxsiy munosabat bilan birgalikda ro‘y beradi. Ana shu hollarning
barchasida his-tuyg‘ularning boshdan kechirilishi xususida, kishining
alohida emotsional holati haqida gapiriladi. Shu bilan birga, his-
tuyg‘ularning kechishi o‘z rivojlanishiga ega bo‘lgan joriy va o‘zgarib
turadigan psixik jarayondir.
His-tuyg‘uni boshdan kechirishning turli shakllari – emotsiya,
affekt, kayfiyat, kuchli hayajonlanish (stress holati) ehtiros va nihoyat,
tor ma’nodagi his-tuyg‘ular kishi xulq-atvorini tartibga solib turadi.
Bilishning jonli manbai bo‘lib, odamlar o‘rtasidagi murakkab va ko‘p
qirrali munosabatlarning ifodasi hisoblanadi.
Kishi uchun subyektiv hisoblangan his-tuyg‘ular uning ehtiyojlari
qondirilish jarayoni qanday kechayotganligining belgisi sifatida na-
moyon bo‘ladi.
His-tuyg‘ular voqelikni aks ettirishning o‘ziga xos shakllaridan
biridir. Agar bilish jarayonlarida narsalar va voqelikdagi hodisalar aks
etsa, his-tuyg‘ularda esa subyektning o‘ziga xos ehtiyojlari bilan
qo‘shilib, o‘zi bilib olayotgan va o‘zgartirayotgan narsalarga va
voqelikka nisbatan uning munosabati aks etadi.
67
Emotsiyalar nafaqat insonlarga, balki rivojlangan jonli mavjudot-
larga ham taalluqli ruhiy (psixik) holatdir. Hayvonlardagi emotsiyalar
o‘zgarishi murakkab bo‘lgan tabiiylik (irsiy) alomatlarga asoslanuvchi
sodda tuzilishga egadir. Odam bilan hayvon emotsiyalari o‘zlarining
mohiyati, tuzilishi, ta’sirchanligi, jadalligi, sifati, shakli bilan keskin
tafovutlanadi.
Emotsiyalar tashqi ko‘rinishga xosligi va muvaqqat xususiyatga
ega ekanligi bilan hissiyotdan farqlanadi. Shuni aytib o‘tish joizki,
hissiyot hayvonot olamiga xos kechinma emas, u aql-zakovat subyekti
sanalmish hazrati insongagina xos, xolos. Chunki empatik (hamdard-
lik) his-tuyg‘ular shaxsning mukammallik bosqichiga ko‘tarilishiga
kafolat negizidir.
Ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligi kishida turli xil
shakldagi o‘ziga xos kechinmalarni: emotsiyalarni, affektlar (emotsio-
nal buhronlar)ni, kayfiyatlarni, kuchli hayajonlanish (stress holat-
lari)ni va his-tuyg‘ularni hosil qiladi.
|
