ning o‘zgacha fiziologik sharoiti asab tizimi umumiy turining xusu-
siyatlari hisoblanadi.
Ma’lumki, asab tizimining umumiy turi temperamentning fiziolo-
gik asosi hamdir. Shuning uchun temperament turi xarakterning indi-
vidual o‘ziga xos xislatlarining ro‘yobga chiqishidagi muhim psixolo-
gik sharoitlardan biri bo‘lib hisoblanadi.
I. P. Pavlov tajribasining ko‘rsatishicha, muayyan tizimda tashqi
ta’sir
hukm surganda, asab tizimi umumiy turining xususiyatlariga
taalluqli dinamik stereotipning shakllanishiga qulaylik vujudga keltiri-
shi yoki, aksincha, xalaqit berishi mumkin.
Shaxs xarakterining tuzilishi turli xususiyatlarning tasodifiy
yig‘indisidan iborat emas, balki o‘zaro bir-biriga bog‘liq, hatto tobe
yaxlit tizimdan tarkib topadi. Xarakter xislatlarining muayyan qismida
xabardor bo‘lish notanishlarni tashxis qilish imkoniyatini yaratadi.
Misol uchun, shaxsning shuhratparastligi ma’lum bo‘lsa, uning ichi
qoraligini taxmin qilish mumkin yoki inson kamtar, mo‘min, yuvosh
bo‘lsa, albatta, uning ko‘ngilchan ekanligini sezamiz.
Xarakterning tuzilish xususiyatlari jumlasiga faollik yoki xarakter
kuchi kiritiladi va shunga asosan insonlar
kuchli hamda kuchsiz
xarakter turlariga ajratiladi. Shuningdek, xarakter tuzilishining xusu-
siyatlari tarkibiga uning barqarorlik va o‘zgaruvchanlik darajasi ham
kiritilgan.
Xarakterning barqarorligi ham, o‘zgaruvchanligi ham moslashish
faoliyatining zaruriy shartlaridan hisoblanadi. Shaxsning xarakter xu-
susiyatlari turlicha turmush sharoitlarida qarshilik qiluvchi vaziyat-
larga duch kelsa-da, uning xatti-harakatlarini boshqaradi. Shu boisdan
inson tashqi vaziyatga bog‘liq bo‘libgina qolmasdan, balki tashqi va-
ziyatni uning shaxsan o‘zi
yaratadi, shuningdek maqsadga muvofiq-
lashtiradi.
Odatda psixik xususiyatlarning o‘zaro bog‘liq tizimi simptomo-
komplekslar (omillar) deyiladi (yunoncha symptoma – belgi, mos
tushish, «kompleks» esa lotinchada aloqa, majmua degan ma’noni
anglatadi). Qarama-qarshi simptomokomplekslar haqida mulohaza
yuritilsa, u holda, insonlarda bu tizim o‘ziga ishonish, o‘zidan
mag‘rurlanish, maqtanchoqlik, o‘zbilarmonlik, urushqoqlik, kekkayish
kabilar birikmasida yuzaga keladi.
86
Boshqa toifadagi shaxslar o‘zlarining kamtarinligi, ko‘ngilchan-
ligi, iltifotliligi, dilkashligi, rostgo‘yligi bilan ajralib turadilar. Vo-
qelikka shaxsning munosabati xarakter xislatlarining o‘zaro
bir-biriga
bog‘liqligini bildiradi.
Shaxsning munosabatlarini aks ettiruvchi xarakter xislatlarini
to‘rtta tizimga ajratish qonuniy holatga aylangan:
1) jamoa (guruh)ga va ba’zi bir insonlarga nisbatan munosabatni
ifodalovchi xususiyatlar: yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takab-
burlik va boshqalar;
2) mehnatga nisbatan munosabatlarni mujassamlashtiruvchi xusu-
siyatlar: mehnatsevarlik, dangasalik, vijdonlilik, mas’uliyatlilik, ma-
s’uliyatsizlik kabilar;
3) narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyatlar:
ozodalik,
ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo;
4) shaxsning o‘ziga nisbatan munosabatlarini ifodalovchi xislatlar:
izzat-nafslilik, shuhratparastlik, mag‘rurlik, takabburlik, dimog‘dorlik,
kamtarinlik, samimiylik va boshqalar.
Kishining xarakterini tashkil etuvchi bu individual xususiyatlar,
birinchi navbatda, irodaga va his-tuyg‘ularga, shuningdek ma’lum
ma’noda aqlga ham taalluqlidir.
Inson shaxsining xarakteri hamisha ko‘p qirralidir. Unda alohida
xususiyatlar yoki tomonlar ajratib ko‘rsatilishi mumkin, lekin ular bir-
biridan ajratilgan, alohida holda mavjud bo‘lmaydi, balki ma’lum
ma’noda xarakterning barqaror tuzilishini tashkil etgan holda o‘zaro
bog‘liq bo‘ladi. Xarakterning strukturaliligi uning ayrim xususiyatlari
o‘rtasidagi qonuniy bog‘liqlikda namoyon bo‘ladi.
Bundan tashqari, shaxsning turmushdagi zaruriy sharoitlaridan bi-
ri xarakterning muayyan darajada plastikligidir.
Xarakterning plastik-
ligi ikki xil ma’no kasb etadi. Xarakterning plastikligi uning barqaror-
ligi singari muhitga faol ta’sir o‘tkazishning shartlaridan biri
hisoblanadi. Amallari maqsadga muvofiq va foydali kechishi uchun
ular o‘zgaruvchan tashqi sharoitga moslashishlari lozim.
Xarakterning plastikligi, mustahkamligi uni shakllantirishning za-
ruriy sharti sanaladi. Xarakterning barqarorligi, plastikligi o‘ziga xos
individual xususiyatga ega bo‘lib, uning tuzilish xislati sifatida
mujassamlashadi. Xarakter xususiyatlarining kuchi va barqarorliligi
87
markaziy tizimga bog‘liqligiga binoan muayyan darajada shaxs muno-
sabatlarining mazmuni bilan belgilanadi.
Xarakterning tarkib topishida kishining tevarak atrofdagi muhitga
va o‘z-o‘ziga, hamda boshqa kishiga qanday munosabatda bo‘lishi
muhim hisoblanadi. Shu bilan birga, bu
munosabatlar xarakterning
eng muhim xususiyatlarini tasniflash uchun asos bo‘ladi.
Xarakterning u yoki bu xususiyati miqdoriy ifodaliligi oxirgi
marraga yetib va normaning eng oxirgi chegarasiga borib qolganda,
xarakterning
