aksentuatsiyasi
(ortiqcha urg‘u berilishi) deb ataladigan
vaziyat tug‘iladi.
Xarakterda urg‘u berishning (aksentuatsiyasi) quyidagi eng mu-
him turlari alohida ajratib ko‘rsatiladi:
introvert tur
uchun odamovilik, muomalada va atrofdagilar bi-
lan aloqa o‘rnatishda qiynalish, o‘zi bilan o‘zi bo‘lib qolish xosdir;
ekstrovert turga
his-hayajonga tamomila berilganlik, ba’zan
muomala va faoliyatning zarurligi va qimmatidan qat’i nazar, unga
intilish, ko‘p gapirish, qiziqishlarining doimiy emasligi, ba’zan maq-
tanchoqlik, yuzakilik, konformlilik xos;
boshqarib bo‘lmaydigan tur
– bunga g‘ayri-tabiiylik, munoza-
ralilik, e’tirozlarga murosasizlik, ba’zan esa shubhalanib qarash xos.
Xarakterning tarkib topishi muayyan qonuniyatlar ta’sirida amal-
ga oshadi. Xarakterning har bir xislati shaxs munosabatlariga bog‘liq
bo‘lsa, ular, o‘z navbatida, ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi.
Nasliy xususiyatlari bir xil egizaklarda turlicha ijtimoiy muhitda har
xil xarakter xislatlari shakllanadi. Shu sababdan, ijtimoiy tuzumni
tavsiflovchi keng ijtimoiy munosabatlar shaxsning ijtimoiy tipik xusu-
siyatlarigina emas, balki xarakterning individual xususiyatlari (xislat-
lari) tarkib topishiga ham katta ta’sir o‘tkazadi.
Ijtimoiy munosabatlarga bevosita yoki bilvosita bog‘liq tarzda,
oilada, bolalar va mehnat jamoalarida xayrixohlik, o‘rtoqlik, o‘zaro
yordamlashish, hamkorlik yoki, aksincha, johillik, zolimlik, badjahllik
kabi shaxslararo munosabatlar tarkib topa boshlaydi. Oilaviy muhit,
undagi shaxslararo munosabatlar, farzandlarning miqdori, yoshidagi
farqi, nizoli vaziyatlar ko‘rinishi, ota-ona munosabatiga asoslangan
holda xarakterning o‘ziga xos belgilari shakllanadi. Bolalar bog‘chasi-
dagi, maktabdagi shaxslararo munosabatlar ham xarakterning maxsus
88
xislatlarini tarkib toptiradi. Mehnat jamoalarida, norasmiy guruhlarda
ham xarakter xususiyatlarida sezilarli o‘zgarishlar yuzaga keladi.
Ilk yoshlik davrida shakllangan xarakter xislatlari nihoyat daraja-
da barqaror bo‘lib, ularga ayrim o‘zgarishlar kiritish juda qiyin ke-
chadi. Xarakter xislatlarining chuqurligi, barqarorligi, doimiyligi ko‘p
jihatdan shaxs munosabatlarining onglilik darajasiga bog‘liq. Inson-
ning rostgo‘ylik, mehnatsevarlik xislatlari tasodifiy tarkib topmagan
bo‘lib, uning ongli qarashlariga, aqidalariga mos tushsa, u holda har
qanday qiyin holatlarda ham namoyon bo‘laveradi.
Shunday qilib, psixikaning individual sifat xususiyatlari shaxsning
ijtimoiy-tipik munosabatlari bilan qo‘shilgan taqdirdagina xarakter
xislatlarini belgilash, tavsiflash imkoniyati vujudga keladi.
Xuddi temperament kabi xarakter ham kishining fiziologik xusu-
siyatlariga va, avvalo,
asab tizimi
turiga bog‘liqdir. Chunki xarakter
bilan temperamentning o‘zaro munosabati ularning fiziologik asoslari
bilan belgilanadi. Xarakter xususiyatlarining tashqi jihatdan namoyon
bo‘lib, aynan shu tarzda muayyan vaqt mobaynida kechishi
dinamik
xususiyat
deyiladi.
Xarakter xislatlarining dinamik xususiyati temperament xususiyat-
lariga bog‘liqdir. Temperamentning xususiyatlari xarakterning
muayyan tomonlari rivojlanishiga
qarshilik ko‘rsatishi
yoki
yordam
berishi
mumkin. Xolerik yoki sangvinik tipdagi odamga qaraganda,
flegmatik tipdagi odam o‘zida tashabbuskorlik va qat’iylikni tarkib
toptirishi qiyinroqdir. Jur’atsizlik va vahimani bartaraf etish melan-
xolik uchun jiddiy muammo hisoblanadi.
Xarakterning jamoada shakllantirilishi xolerik tipdagi kishilarda
o‘zini tuta bilishni va o‘ziga tanqidiy ko‘z bilan qarashni, sangvinik-
larda sabotlilikni, flegmatiklarda faollikni rivojlantirish uchun qulay
sharoitlar yaratadi
1
.
Xarakter kishining xulq-atvor dasturidir. Kishining faoliyati,
uning xulq-atvori, eng avvalo, uning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlari
bilan belgilanadi va shaxsining yo‘nalganligi – qiziqishlari, ideallari
va e’tiqodining majmui doimo uning xulq-atvori va faoliyatining
asosiy determinanti bo‘lib qoladi.
1
Umumiy psixologiya / A. V. Petrovskiy tahriri ostida. – T., 1992. – 467-b.
89
Biroq shaxs yo‘nalishida ko‘plab umumiylik bo‘lgan va maq-
sadlari bir-biriga to‘g‘ri keladigan ikki kishida ana shu maqsadlarga
erishish uchun ular foydalanayotgan usullarda jiddiy farqlar bo‘lishi
mumkin. Ana shu farqlar ortida shaxs xarakterining xususiyatlari
turadi. Kishining xarakteridagi tipik holatlarda go‘yo uning xulq-
atvori uchun tipik dasturning poydevori qo‘yilgan bo‘ladi.
Shunday qilib, xarakterning xususiyatlari muayyan undovchi, vaj-
sabab bildiruvchi kuchga ega bo‘ladi, bu kuch ko‘pincha xatti-harakat
usulini tanlash, muayyan qiyinchiliklarni yengish zarur bo‘lgan
vaqtlarda, stress holatlarida eng ko‘p darajada namoyon bo‘ladi.
|
