motivlar
deyiladi. Unda
subyektning faolligi namoyon bo‘ladi.
Turli kasb egalari faoliyati motivlarini o‘rganishda motivlar xu-
susiyatini bilish va ularni o‘zgartirish muammosi ahamiyatga ega.
101
Shunday motivlardan biri turli xil faoliyat sohalarida muvaffaqiyatga
erishish motivi bo‘lib, bunday nazariyaning asoschilari amerikalik
olimlar D. Maklelland, D. Atkinson va nemis olimi Xekxauzenlar
hisoblanadi.
Ularning fikricha, odamda turli ishlarni bajarishni ta’minlovchi,
asosan ikki turdagi:
muvaffaqiyatga erishish
hamda
muvaffaqiyatsiz-
liklardan qochish
motivi bor
.
Odamlar ham u yoki bu faoliyatga
kirishishda qaysi motivni mo‘ljallashlariga qarab farqlanadi. Masalan,
faqat muvaffaqiyat motivi bilan ishlaydiganlar oldindan ishonch bilan
shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bo‘lsa ham, yutuqqa erishish
ular uchun oliy maqsad hisoblanadi. Ular hali ishni boshlamay turib,
yutuqni kutadilar va shunday ishni amalga oshirsa, odamlar ularning
barcha harakatlarini ma’qullashlarini biladilar. Bu yo‘lda ular nafaqat
o‘z kuch va imkoniyatlarini, balki barcha imkoniyatlar – tanish-
bilishlar, mablag‘ kabi omillardan ham foydalanadilar.
Boshqa xulq-atvorni muvaffaqiyatsizlikdan qochish motiviga ta-
yangan shaxslarda kuzatish mumkin. Masalan, ular birinchilardan
farqli o‘laroq, ishni boshlashdan avval nima bo‘lsa ham, muvaffaqi-
yatsizlikka duchor bo‘lmaslikni o‘ylaydilar. Shu tufayli, ularda ko‘p-
roq ishonchsizlik, yutuqqa erishishga ishonmaslik, pessimizmga o‘x-
shash holat kuzatiladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, oxir-oqibat ular
baribir muvaffaqiyatsizlikka uchrab, «o‘zi sira omadim yurishmaydi-
gan odamman-da» degan xulosaga keladi.
Hayvonning xatti-harakati hamisha u yoki bu ehtiyojni qondirish-
ga bevosita yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ehtiyoj hayvonni faqat faollikka
undab qolmasdan, balki ushbu faollikning shakllarini ham belgilaydi.
Odamning xulq-atvori esa butunlay boshqacha tarkib topgandir.
Asl ma’nodagi ehtiyojning o‘zi emas, balki uni qondirishning ja-
miyatda qabul qilingan usullari xatti-harakatning shakllarini keltirib
chiqaradi. Agar hayvonlarning xatti-harakati butunlay atrof muhit bi-
lan belgilansa, kishining faolligi uning ilk yoshlaridanoq butun insoni-
yat tajribasi va jamiyat talablariga ko‘ra yo‘naltirib boriladi.
Faoliyat kishining anglanilmagan maqsad bilan boshqarib turadi-
gan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faolligidir. Faoliyat bilish va
iroda bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularga tayanadi, bilish va iro-
daviy jarayonlarsiz uning yuz berishi mumkin emas.
102
Faoliyat voqelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday
bir shaklidirki, u orqali kishi bilan uni qurshab turgan olam o‘rtasida
real bog‘lanish hosil qilinadi. Odam faoliyat orqali tabiatga, narsalar-
ga, boshqa kishilarga ta’sir ko‘rsatadi.
Faoliyatning bitta oddiy joriy vazifani bajarishga yo‘naltirilgan,
nisbatan tugallangan har bir shunday qismini
harakat
deb atash
mumkin.
Harakat qay yo‘sinda nazorat qilib boriladi? Bu o‘rinda ko‘p narsa
aniqlangan emas. Bu, shubhasiz, sezgi a’zolari (ko‘rish, eshitish, mu-
shaklar sezgisi) vositasidagina ro‘y berishi mumkin.
Ko‘rib turganimizdek, ushbu barcha mo‘ljallar sa’y-harakatlarni
harakat maqsadiga muvofiq tarzda belgilaydi. Kishining maqsadi
ko‘pincha muayyan vaqt ichida va harakatlar yordamida erishishi
mumkin bo‘lgan narsalardan iborat bo‘ladi. Demak, maqsad miyada
faoliyatning bo‘lajak natijasining timsoli, o‘zgarib turadigan andazasi
tarzida namoyon bo‘ladi. Aynan o‘sha orzu qilingan (ehtiyoj sezilsa)
bo‘lg‘usi andaza bilan harakatning amaldagi natijalari taqqoslanadi,
aynan o‘sha andaza sa’y-harakatlarning shakl-shamoyilini belgilab va
to‘g‘rilab turadi.
Tashqi, real harakatdan ichki, timsoliy harakatga bu xildagi o‘tish
jarayonini
interiorizatsiya
(tom ma’noda aytganda, ichki tarzga ay-
lanish) deb ataladi. Interiorizatsiya tufayli kishi psixikasi ma’lum bir
vaqt ichida e’tiborda bo‘lmagan narsalarning timsolidan foydalanish
qobiliyatiga ega bo‘ladi. Kishi muayyan daqiqa chegaralaridan tashqa-
riga chiqib «xayolida» o‘tmishga va kelajakka, vaqtga va bo‘shliqqa
erkin ko‘chib o‘tadi.
Psixologiya interiorizatsiyaning qanday yuz berishini barcha jihat-
lariga qadar to‘liq bilmaydi. Lekin shu narsa aniq isbot qilinganki,
bunday o‘zgarishning muhim quroli bo‘lib so‘z, o‘zgarish vositasi
bo‘lib esa nutqiy faoliyat xizmat qiladi. So‘z buyumlarning muhim
xossalarini va axborotdan foydalanishning insoniyat amaliyotida
yuzaga kelgan usullarini belgilaydi va o‘zida mujassamlashtiradi. Shu-
ning uchun ham so‘zlarni to‘g‘ri ishlatishga o‘rganish ayni chog‘da
buyumlarning muhim xususiyatlarini va axborotdan foydalanishning
usullarini o‘zlashtirishdan iboratdir.
Kishi faoliyatining tashqi (jismoniy) va ichki (psixik) jihatlari
chambarchas bog‘liqdir. Tashqi jihat – odam tashqi olamga ta’sir ko‘r-
103
satish uchun qiladigan sa’y-harakatlar – motivlashtiruvchi, bilishga
undovchi va boshqaruvchi ichki (psixik) faoliyat bilan belgilanadi va
yo‘naltiriladi. Ikkinchi tomondan, butun ana shu ichki, psixik faoliyat
buyumlar va jarayonlarning xususiyatlarini o‘zida namoyon qiladigan,
ularning maqsadga muvofiq tarzda qayta o‘zgartirilishini amalga
oshiradigan, psixik andazalarning o‘xshashlik darajasini, shuningdek
erishilgan natijalar va harakatlarning kutilganlariga muvofiqligi dara-
jasini ko‘rsatadigan tashqi jihat tomonidan yo‘naltirilib va nazorat
qilib turiladi.
Shunga muvofiq tarzda tashqi, muayyan faoliyatni ham ichki,
psixik faoliyatning
eksterizatsiyalashuvi
(tom ma’noda ichki tarzda
aylanishi) deb qarash mumkin.
Shunday qilib, faoliyat haqida gapirish mumkin bo‘lishi uchun ki-
shi faolligida anglanilgan maqsadning mavjudligini aniqlash lozim.
Faoliyatning barcha qolgan jihatlari – uning motivlari, bajarilish usul-
lari, tegishli axborotni tanlash va qayta ishlash anglanilgan bo‘lishi
ham, anglanilmagan bo‘lishi ham mumkin.
|
