3. Kishining irodaviy fazilatlari va ularni shakllantirish
Iroda faoliyatning ichki qiyinchiliklarini yengishga qaratilgan
ongli tuzilma va o‘zini o‘zi boshqarish sifatida, eng avvalo, o‘ziga, o‘z
hissiyotlariga, xatti-harakatlariga hukmronlik qilishdir. Bu hukmronlik
har xil odamlarda turli darajada ifodalanishi hammaga ma’lum. Oddiy
ong o‘zining namoyon bo‘lish tezligiga qarab farqlanadigan, bir
qutbda irodaning kuchi, boshqa birida esa kuchsizligini ifodalaydigan
irodaning individual xususiyatlari spektrini qayd qiladi. Kuchli iroda-
ga ega bo‘lgan kishi qo‘yilgan maqsadlarga erishish yo‘lida uchray-
digan istagan qiyinchiliklarni bartaraf eta oladi, ayni chog‘da,
78
qat’iylik, mardlik, jasurlik, chidamlilik kabi irodaviy fazilatlarni
namoyon qiladi.
Irodasi sustlikning namoyon bo‘lishi xuddi kuchli irodaning xu-
susiyatlari kabi rang-barangdir. Irodasi sustlikning eng oxirgi darajasi
psixika normasi chegarasidan tashqarida bo‘ladi. Masalan, abuliya va
apraksiya shunga kiradi.
Abuliya
(yunoncha abule – harakatsizlik ma’nosini bildiradi) miya
patologiyasi zaminida yuzaga keladigan faoliyatga intilishning yo‘qli-
gi, harakat qilish yoki uni bajarish uchun qaror qabul qilish zarurligini
tushungan holda shunday qilolmaclikdir.
Apraksiya
miya tuzilishining shikastlanishi natijasida kelib chiqa-
digan harakatlar muvofiqligining murakkab buzilishidir. Asab to‘qi-
malarining buzilishi miyaning peshona qismlarida yuz bersa, u holda
xatti-harakatlarni erkin to‘g‘rilashda buzilish namoyon bo‘ladi, natija-
da iroda aktining bajarilishi qiyinlashadi.
Abuliya va apraksiya – psixikasi buzilgan odamlarga xos, nisbatan
kam uchraydigan hodisalar.
Yalqovlik
kishining qiyinchiliklarni yengishdan bosh tortishga in-
tilishi, irodaviy kuch-g‘ayrat ko‘rsatishni qat’iy ravishda istamasligi,
iroda sustligining eng tipik ko‘rinishidir. Yalqovlik kishining qiyofasi-
dir, shuning uchun ham uni butun choralar bilan yo‘qotish zarur.
Yalqovlik, shuningdek ojizlikning boshqa ko‘rinishlari – qo‘rqoqlik,
jur’atsizlik, o‘zini tuta bilmaslik va boshqalar shaxsning rivojlanishi-
dagi jiddiy kamchiliklar, ularni bartaraf etish jiddiy tarbiyaviy ishni va
avvalo, o‘zini o‘zi tarbiyalashni tashkil etishni talab qiladi.
Irodaning ijobiy fazilatlari, uning kuchining namoyish qilinishi
faoliyatning muvaffaqiyatini ta’minlaydi, kishi shaxsining eng yaxshi
tomonlarini ko‘rsatadi. Bu kabi irodaviy fazilatlarning ro‘yxati juda
katta: qahramonlik, sabotlilik, qat’iylik, mustaqillik, o‘zini tuta bilish
va boshqalar.
Xususan, qat’iyatlilik irodaning individual fazilati bo‘lib, mustaqil
ravishda mas’uliyatli qaror qabul qilish hamda uni faoliyatda so‘zsiz
amalga oshirish qobiliyati va malakasi bilan bog‘liq. Irodaning musta-
qilligi boshqa kishilarning fikrlarini, ularning maslahatlarini hisobga
olishda ushbu fikrlar va maslahatlarga nisbatan ma’lum tanqidiylikni
nazarda tutadi.
Irodaviy fazilatni baholash atigi birgina «kuchli – kuchsiz» o‘l-
chovi bilan ifodalanmasligi kerak. Irodaning axloqiy tarbiyalanganligi,
garchand hal qiluvchi bo‘lmasa ham, katta ahamiyatga egadir.
Irodani mustaqil tarbiyalash usullari quyidagi artlarni o‘z ichiga
oladi:
79
irodani tarbiyalashni nisbatan arzimas qiyinchiliklarni bartaraf
etishdan boshlash lozim;
qiyinchiliklarni va to‘siqlarni bartaraf etish ma’lum maqsadlar-
ga erishish uchun amalga oshiriladi;
qabul qilingan qaror bajarilishi kerak;
maqsadga erishish bosqichlarini ko‘ra olish juda muhimdir.
Irodani tarbiyalashni arzimas qiyinchiliklarni bartaraf etishni odat
qilishdan boshlash kerak. Oldiniga unchalik katta bo‘lmagan qiyinchi-
likni, keyinchalik esa ancha katta qiyinchiliklarni muntazam ravishda
yenga borib, kishi o‘zining irodasini mashq qildiradi va chiniqtiradi.
Qiyinchiliklarni va to‘siqlarni bartaraf etish maqsadlarga erishish
uchun amalga oshiriladi. Maqsad qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, iro-
daviy motivlar darajasi yuqori bo‘lsa, irodaviy motivlar kishida shun-
chalik katta qiyinchiliklarni bartaraf etishga qodirdir. Irodani tarbiya-
lashning zarur sharti faoliyatning oliy motivlarini – ilmiy dunyoqa-
rashga asoslangan axloqiy prinsiplarni va e’tiqodlarni shakllantirish-
dir.
Qabul qilingan qaror bajarilishi kerak. Har gal qaror qabul qilinib,
uning bajarilishi yana va yana kechiktirilaversa, kishining irodasi
izdan chiqadi.
Agar kishi uzoqqa mo‘ljallangan maqsadni oldiga qo‘ygan taqdir-
da uzoq istiqbolni nazarda tutishi, bu maqsadga erishish bosqichlarini
ko‘rishi, yaqin kelajakka mo‘ljallangan istiqbolni ko‘ra olishi juda
muhimdir. Shuningdek, sport bilan shug‘ullanish kishi irodasini chi-
niqtirishning muhim shartlaridan biridir.
Irodani tarbiyalash to‘g‘risida gapirganda, faoliyatning mu-
vaffaqiyatli bajarilishi faqat u yoki bu irodaviy fazilatlar bajarilish
sharti sifatidagi tegishli ko‘nikmalarning borligiga, qo‘yilgan maqsad-
larga erishilishiga bog‘liq ekanligini unutmaslik kerak.
Irodani ongli ravishda tarbiyalash jarayoni qanchalik tez boshlan-
sa, shunchalik ko‘p muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Yana shuni
xulosa qilish mumkinki, kishining kundalik rejimga, butun hayotining
to‘g‘ri tartibda olib borilishiga qat’iy amal qilinishi kishi irodasining
shakllanishi uchun eng muhim shartlar qatoriga kiradi.
Pirovardida shuni aytish kerakki, asosiy irodaviy fazilatlarning
rivojlanishi kishining boshqa odamlar bilan doimiy muloqoti jarayoni-
da, u bilan birgalikda ishlashi davomida yuz beradi.
80
|
