yuzaga kelishiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy turkumlarga ajratiladi.
Odatda psixologiyada ixtiyorsiz harakatlar anglanilgan yoki yetarli
darajada anglanmagan istak, xohish, tilak, mayl, ustanovka va shu
kabilarning ichki turtki ta’sirida paydo bo‘lishi natijasida ro‘yobga
chiqadi. Mazkur istak va uning boshqa shakllari impulsiv (lotincha
impulsus – ixtiyorsiz qo‘zg‘alish ma’nosini anglatadi) xususiyatga ega
bo‘lib, inson anglamaganligi uchun ma’lum obyektga qaratish yuzasi-
dan rejalashtirilmagan, hatto ko‘zda tutilmagan bo‘ladi.
Insonning favquloddagi vaziyatda yuzaga keladigan sarosimalik
affekti, dahshat, hayajonlanish, ajablanish, shubhalanish va shunga
o‘xshash boshqa mohiyatli, har xil shakldagi xatti-harakatlari ixtiyor-
siz turkumdagilarga yorqin misoldir. Undagi atamalar ma’nosi, aks
etish imkoniyati bundan oldingi hissiyot to‘g‘risidagi ma’lumotlarda
keng ko‘lamda bayon qilingan.
Boshqa kategoriyaga taalluqli harakatlar ixtiyoriy harakatlar deb
nomlanib, ular maqsad ko‘zlash, maqsadni anglashni va uni amalga
oshirishni ta’minlovchi operatsiyalar, usullar va vositalarni shaxs o‘z
miyasida tasavvur qilishni, samaradorligini taxminan baholashni
taqozo etadi. O‘zining mohiyati bilan tafovutlanib turuvchi ixtiyoriy
harakatlarning alohida guruhini irodaviy harakatlar deb ataluvchi
turkum tashkil qiladi.
Psixologik ma’lumotlarga asoslangan holda, ularga quyidagicha
ta’rif berish mumkin: maqsadga erishish yo‘lida uchraydigan qarama-
qarshiliklarni bartaraf qilish jarayonida zo‘r berish bilan uyg‘unlash-
gan, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan ongli harakatlar
