balki xatti-harakatlar bilan ham ayirboshlashdan iborat. Muloqot ja-
rayoni shaxslarning qiziqishlariga, dunyoqarashiga, muomala mada-
niyatiga ham bog‘liq bo‘ladi, chunki shaxslardagi muloqot tabiiy
ehtiyojdir.
Odamlar o‘rtasida axborot almashish, o‘zaro ta’sirning yagona
yo‘lini ishlab chiqish, o‘zgalarni idrok qilish va tushunib baholashga
muloqot
deyiladi.
Muloqotni nafaqat ijtimoiy psixologiya fani o‘rganadi, shuning-
dek u falsafa, pedagogika, mantiq, kriminologiya va etika fanlari tizi-
mida ham o‘rganiladi.
125
Bu predmetlar muloqotni o‘zlarining nuqtai nazaridan kelib chiq-
qan holda o‘rganadi. Psixologiya esa o‘zining predmeti nuqtai nazari-
dan kelib chiqib o‘rganadi, ya’ni muloqot jarayonida shaxslararo
munosabat psixologiyasiga e’tibor beriladi.
Muloqotning huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida quyi-
dagi turlari mavjud:
1) bevosita;
2) bilvosita;
3) rolli;
4) mazmunli;
5) rasmiy;
6) norasmiy.
Bevosita muloqot
shaxs bilan «yuzma-yuz» suhbat bo‘lib, bunda
uning har bir ishtirokchisi o‘zi idrok qiladi, aloqa qiladi va hamma
mavjud vositalarni keng qo‘llaydi.
Bilvosita muloqot
ham aloqa vositasi bo‘lib, unda shaxslar, bo‘-
limlar va mexanizmlar ishtirok etishadi, (masalan, telegraf, telefon or-
qali gaplashish).
Muloqotning ba’zi bir turlari ijtimoiy rollar orqali vujudga keladi.
Bunday muloqot
rolli muloqot
deyiladi. Bunday holatda odamlar nafa-
qat shaxslar sifatida, balki muayyan ijtimoiy rollarni bajaruvchi kishi-
lar tarzidagi muloqotchilar bo‘lishadi. Masalan, tergovchi va jabrla-
nuvchi o‘rtasidagi muloqot rollidir.
Individning boshqa shaxsga o‘z holati, kayfiyati, xohishini bildi-
rishda mimikasi, harakati, imo-ishorasi orqali axborot berishi
maz-
munli muloqot
deb ataladi.
Muloqotga kirishishda nafaqat so‘zlar bilan, balki harakatlar, imo-
ishoralar ham muhim o‘rin tutadi. Shaxslar muloqotga kirishar ekan,
muloqot uchta jihatni o‘z ichiga qamrab oladi:
1) kommunikativ (axborot berish);
2) interaktiv (o‘zaro birgalikda harakat qilish);
3) perseptiv (o‘zaro birgalikda idrok qilish).
Shaxs muloqotga kirishishda boshqa bir shaxsning o‘zinikidan bi-
limini sayoz, men bilgan narsani bilmaydi, dunyoqarishi «juda past»
deb o‘ylashi ham muhim hisoblanadi, chunki shaxs o‘zining «men»i
bilan ajralib turishga harakat qiladi.
126
Muloqot jarayonida axborotni boshqa kishiga yo‘llayotgan kishi
kommunikator,
uni qabul qilayotgan kishi
retsepiyent
deb nomlanadi.
Axborotni tarqatish imo-ishoralar orqali amalga oshadi. Shu bilan
birga, muloqotni vujudga keltiruvchi vositalar bor. Bunday vositalarni
ikki turga bo‘lish mumkin, nutq orqali bo‘ladigan muloqot va nutqsiz
muloqot.
Muloqotning psixologik vositalari:
verbal (nutq orqali)
noverbal (nutqsiz)
– og‘zaki nutq
– imo-ishora
– yozma nutq
– mimika
– pantomimika
Verbal muloqotning asosiy vositasi insonning nutqi bo‘lib, u alo-
qaning universal vositasi hisoblanadi, chunki axborotni nutq orqali
tarqatganda, uning mazmuni deyarli to‘liq beriladi.
Verbal muloqot orqali shaxs o‘zining fikr-mulohazalarini bemalol
bayon eta oladi. Og‘zaki nutq bir vaqtning o‘zida ikki ko‘rinishda
bo‘ladi:
1) dialogik nutq;
2) monologik nutq.
So‘zlovchilarning bab-baravar, teng, birgalikda faollik ko‘rsatishi
dialogik nutq
hisoblanadi. Shaxsning o‘z fikrlarini og‘zaki yoki yoz-
ma ravishda ifodalash nutqi
monologik nutq
deyiladi.
Nutq, o‘z navbatida, boshqa noverbal muloqot vositalari bilan bir-
ga olib boriladi. Bunday nutqsiz vositalarga, birinchidan, imo-ishora-
lar va mimika kiradi.
Mimika
– muloqot vaqtida shaxsning yuzidagi
dinamik ko‘rinishi, ya’ni shaxs yuzidagi o‘zgarishlar.
Imo-ishoralar ijtimoiy shakllangan harakatlar bo‘lib, shaxsning
psixik holatini ko‘rsatadi. Ular asosida insonni u yoki bu hodisa, shaxs
yoki predmetga nisbatan bo‘lgan munosabatini aniqlashimiz mumkin.
Insonning imo-ishoralari asosida biz uning holatini tushunib olamiz.
Inson gavdasining mimika, imo-ishora, intonatsiyalar bilan birga,
uning psixik holatini, ayniqsa, his-tuyg‘ularini ifodalovchi harakatla-
riga
pantomimika
deyiladi.
Nutqsiz muloqotning ikkinchi guruhiga ovozdagi o‘zgarish, uning
uzunligi (diapazon), ohangi kiradi. Bularning hammasi axborotning
ahamiyatini oshiradi va nutqqa o‘ziga xos «qo‘shimcha» bo‘lib xizmat
qiladi. Muloqotda nutq muhim o‘rin tutadi, ayniqsa, uning ravonligi,
127
atamalarning o‘z joyida va to‘g‘ri ishlatilishi va hokazolar. Nutq
eshittirilib, yo ovoz chiqarmasdan aytilishi yoki kar-soqov kishilarda
biron-bir mohiyatga ega bo‘lgan imo-ishoralar bilan almashtirilishi
mumkin.
Muloqotda axborot beruvchi bilan axborot qabul qiluvchi o‘rtasi-
da o‘zaro hamkorlik yuzaga keladi. Axborot shaxsning tashqi ko‘rini-
shi, kiyimi, mimikasi, ovozi, tez gapirishi yoki salmoqlab gapirishiga
bog‘liq bo‘ladi.
Shaxs axborotni ikkinchi bir shaxsga nutq orqali berish bilan
birga, jest, mimikalarni qo‘shib beradi yoki u yozma usulda, ko‘rgaz-
mali shaklda ham bo‘lishi mumkin. Muloqot davomidagi emotsional
holat muloqotga kirishayotgan shaxsning xatti-harakatiga ta’sir qiladi.
Ko‘p hollarda muloqotda majburiylik bo‘ladi, ya’ni guvoh va gu-
mon qilinuvchi muloqot qilishga majbur, buning ustiga, qonunga aso-
san, muloqot qilmasa, shaxs jazolanishi mumkin. Muloqotdagi har bir
fakt shaxs ongi orqali amalga oshadi, eng asosiysi, bu faktlar shaxslar-
da ba’zi bir narsalarni bo‘rttirib ko‘rsatishga olib kelishi mumkin.
Ba’zan muloqotga kirishayotgan shaxs o‘z maqsadini yashiradi, nati-
jada ma’lum bir vaqtdan keyin uning bu maqsadi yuzaga chiqadi.
Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida muloqot ikki kishi-
lik va bir necha (ko‘p) kishilik bo‘lishi mumkin. Muloqotning maqsa-
didan kelib chiqib, u har xil darajada tugashi mumkin, ya’ni keskin
agressiv holatda yoki yangi muloqotni davom ettirish va butunlay
muloqotga boshqa qaytmaslik ham mumkin.
Har bir muloqotda huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari-
ning bir necha maqsadlari, ya’ni dalillarni yana bir marotaba aniqlash,
o‘zidagi bor dalillarni boyitish, shaxsning yuqoridagi voqealarga alo-
qadorligi qay darajada ekanligidan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin.
Muloqot doimo inson xarakteri bilan bog‘liq bo‘ladi, masalan, shaxs
janjalkash bo‘lishi mumkin, bu janjal ziddiyatlarning natijasida yuza-
ga keladi yoki shaxsning ziddiyatni keltirib chiqaradigan holatlarini
o‘rganish kerak bo‘ladi.
Xulosa qilib shuni ta’kidlashimiz mumkinki, muloqot, avvalam-
bor, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatida
yetakchi o‘rinni egallaydi. Muloqotning verbal va noverbal turlari
shaxslararo munosabatlarda doimo ishtirok etadi.
128
|
