2. Jamoa va guruhlarda shaxslararo munosabat
Guruhga kiruvchi odamlar bir-birlariga va guruhning faoliyatiga
nisbatan bir xil nuqtai nazarda bo‘lmaydilar. Guruhning har bir a’zosi
o‘zining ishchanligi va shaxsiy fazilatlariga, o‘z
maqomiga
, ya’ni
uning guruhda tutgan o‘rni haqida dalolat beradigan, mustahkamlab
qo‘yilgan huquq va burchlariga, uning xizmatlari va fazilatlarini
guruhning tan olishi yoki olmasligini aks ettiradigan
nufuziga
binoan
guruhdagi shaxslararo munosabatlar tizimida muayyan mavqeiga ega
bo‘ladi.
Psixologiyada guruh ichidagi tabaqalanishning ikkita asosiy tizimi
– sotsiometrik va referentometrik afzal ko‘rish va tanlashlar alohida
ajralib turadi.
Amerikalik psixolog J. Moreno guruhlarda shaxslararo afzal ko‘-
rishni aniqlash usulini va emotsional afzal ko‘rishni qayd qilish texni-
kasini taklif etadi. Buni u
sotsiometriya
deb atadi. Sotsiometriya yor-
damida shaxslararo birgalikdagi harakat jarayonida guruh a’zolarida
namoyon bo‘ladigan afzal ko‘rishlarning, befarqlik yoki xush ko‘r-
maslikning miqdoriy me’yorini aniqlash mumkin. Sotsiometriya gu-
ruh a’zolarining bir-birini xush ko‘rishi yoki xush ko‘rmasligini aniq-
lashda keng qo‘llaniladi. Guruh a’zolarining o‘zlari bunday munosa-
batlarni anglab ola olmasliklari va ularning mavjudligi yoki mavjud
emasligi haqida o‘zlariga hisob bermasliklari mumkin.
Sotsiometrik usulning negizida «Sen kim bilan birga bo‘lishni
xohlaysan» degan to‘g‘ridan-to‘g‘ri savol turadi. U kishilar o‘rtasidagi
o‘zaro munosabatlarning xohlagan jabhasiga tatbiqan qo‘yilishi mum-
kin. Qoida tariqasida, tanlashning ikki yo‘nalishi – birgalikda mehnat
qilish sohasidagi va vaqtichog‘lik qilish sohasidagi yo‘nalishlari tav-
siya qilinadi.
Bu o‘rinda tanlashning maqbulligi darajasiga (benihoya istak bor-
ligi, bajonidilligi, befarqligi, unchalik istamayotganligi, sira ham istak
yo‘qligi) aniqlik kiritilishi va tanlash uchun tavsiya qilinadigan shaxs-
lar soni cheklangan bo‘lishi ham mumkin. Tanlashlarni tanlash mat-
ritsasiga tushirish chog‘ida yanada tahlil etish o‘zaro xush ko‘rish va
xush ko‘rmasliklarning murakkab tarzda chatishib ketganligini va qa-
rama-qarshi tomonlar o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘inlarning butun iyerar-
xiyasini ko‘rsatib beradi.
119
Shunday savol tug‘iladi: guruhdagi o‘zaro munosabatlarning
sotsiometriya metodi uchun yashirin bo‘lib qoladigan, lekin bu mu-
nosabatlarning faqat tashqi jihatini oddiy kuzatuvga qaraganda ancha
tez va aniqroq ko‘rsatib bera oladigan haqiqiy ichki rivojlanishni
qanday aniqlash mumkin? Guruh ichidagi o‘zaro birgalikdagi harakat-
ning tashqi manzarasi guruh a’zolari o‘rtasidagi teran munosabatlar-
ning oqibati sifatida qaralishi mumkin, lekin sotsiometriya afzal ko‘-
rish va yakkalanib qolishning sabablarini aniqlamaydi.
Har qanday guruh tuzilishiga ko‘ra guruh a’zolari nufuzi va ma-
qomining o‘ziga xos darajasini aks ettiradi. Uning yuqori qismidan re-
ferentometrik va sotsiometrik tarzda tanlanadigan shaxslar o‘rin oladi,
eng orqada esa noreferent va sotsiometrik jihatdan surib chiqarilgan
individlar turadi. Mazkur iyerarxiya zinapoyasining eng yuqori bosqi-
chida guruhning peshqadami (lideri) joylashadi.
Peshqadam
guruhning qolgan barcha a’zolari uchun o‘zlarining
manfaatlariga daxldor bo‘lgan hamda butun guruh faoliyatining
yo‘nalishini va xususiyatini belgilab beradigan eng mas’uliyatli
yechimlarni qabul qilishga haqli deb hisoblangan shaxsdir. Shunday
qilib, peshqadam guruhning eng muhim muammolariga nisbatan eng
ko‘proq darajadagi referentlik egasi bo‘lgan shaxsdir. Peshqadam
sotsiometrik «yulduz» bo‘lishi ham, aksincha, tevarak-atrofdagilar-
ning shaxsiy xayrixohligiga sazovor bo‘lmasligi ham mumkin.
Peshqadam rasman guruhning rahbari bo‘lishi ham, aksincha bo‘-
lishi ham mumkin. Peshqadam bilan rahbarlikning yagona bitta shaxs-
ga to‘g‘ri kelishi maqbul hodisa hisoblanadi. Bordi-yu, agar bunday
muvofiqlik bo‘lmasa, u holda guruh faoliyatining samaradorligi
rasmiy rahbar (masalan, sinfboshi) bilan norasmiy peshqadam yoki
peshqadamlar o‘rtasidagi munosabatlar qay tarzda yuz berishiga
bog‘liq bo‘ladi.
Jamoada peshqadam o‘z o‘rtoqlari qarshisida tahlil qilish va eri-
shish uchun namunaga aylanib qolayotgan shaxsiy fazilatlar sohibi
sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday peshqadamning shaxsiga mansub
fazilatlar mazkur yoshdagi guruhda qabul qilingan va tan olinadigan
qadriyatlarga mos keladi.
Tajriba yo‘li bilan shu narsa aniqlanganki, yuqori sinf o‘quvchi-
lari o‘z tengdoshlariga faqat shu yoshda alohida qimmatga ega deb tan
olinadigan fazilatlardan emas, balki ularning o‘zlarida sust rivojlangan
120
yoki umuman mavjud bo‘lmagan fazilatlardan kelib chiqqan holda
ham baho beradilar. Bu xildagi fazilatlarga ega bo‘lgan o‘rtoqlarning
ta’siri ancha kuchli bo‘ladi va ular obro‘-e’tibor qozonish uchun,
jamoasida peshqadamlikka erishish uchun ko‘pgina asosga egadir.
Masalan: «
Biz u bilan birga qayin shirasini yig‘ish uchun o‘r-
monga borib turardik. O‘shanda oyog‘im shunchalik lat yegan ediki,
yurolmasdan qolgandim. U hech o‘ylab o‘tirmasdan, meni yelkasiga
ko‘tarib, o‘rmondan olib chiqqan edi. Holdan toyib qolsa ham, ba-
ribir meni eltib qo‘ygandi... Sinfimizda kecha o‘tkazgan edik.
Hammasi juda yaxshi o‘tayotgandi. Lekin bolalar tarqala boshlagan
ediki, mast-alast kishilar bir qizga tegajoqlik qila boshladi. Kim
birinchi bo‘lib qizni himoya qilishga o‘tdi, deng? Solovyov».
«...Men Valyaga o‘xshagan bo‘lishni xohlayman. Menga uning
ochiqligi, hayotdagi sobitqadamligi yetishmaydi. Lekin u yonimda
bo‘lsa, yuz berayotgan voqea-hodisalarni hamisha oqilona bahola-
shimga yordam beradi
1
» (o‘quvchilar yozgan insholardan).
Jamoani aynan bir xil qilish xatti-harakatlarga undovchi mayllar-
ning alohida bir xususiyatiki, bunda subyekt ma’naviy prinsiplarga
tayangan holda jamoaning boshqa barcha a’zolariga, o‘ziga qanday
bo‘lsa, shunday tarzda, o‘ziga ham o‘z jamoasidagi boshqa barcha
kishilarga bo‘lganidek munosabatda bo‘ladi. Jamoadagi bir xillilik
sharoitida «men» va «ular» degan ziddiyat «biz» degan tushuncha
orqali barham topadi.
Jamoani aynan bir xil qilish altrustik tarzdagi yoppasiga yaxshilik
qilishdan ham va tevarak atrofdagilarga nisbatan xudbinlarcha
iste’molchilik munosabatidan ham bab-baravar voz kechishni taqozo
etadi. Insonparvarlik, o‘rtog‘iga nisbatan talabchanlik ko‘rsatish bilan
birga, uning to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish jamoatchilikka asoslangan
o‘zaro munosabatlar mezonidir. Shaxsning har tomonlama va uyg‘un
tarzda voyaga yetishi uchun qulaylik tug‘diradigan psixologik muhit
ana shunday paydo bo‘ladi.
1
/ . .
.
!,
. ". #$. – ., 1981. – %. 238.
121
|
