Hozirgi kunda respublikamizda turli xil
jinoiy norasmiy guruhlar
mavjuddir. Ularning maqsad va vazifalarini guruh lideri belgilaydi.
Turli ekstremistik-terroristik, uyushgan jinoiy guruhlar hamda diniy-
ekstremistik guruhlar bularga misol bo‘la oladi. Ularning asl maqsadi
har xil terroristik harakatlar, omma orasida mish-mishlar tarqatish,
ommani turli diniy-ekstremistik g‘oyalar bilan zaharlash,
davlat
to‘ntarishini uyushtirib, hokimiyatni qo‘lga olish, dinlararo va millat-
lararo adovat va nafratni qo‘zg‘atishdir. Bu norasmiy guruhlar asosan
kichik guruhlarni tashkil etadi.
Birgalikda qilinayotgan faoliyatning mazmuni, maqsadi, vazifa-
lari, prinsip va ahamiyatiga ko‘ra guruhlar turlicha bo‘ladi. Kichik
guruhlarning bir necha turlari mavjud.
Referent guruh.
O‘z norma va tushunchalari
bilan shaxsning ijti-
moiy munosabatlarga kirishishda, xulq-atvorlarini boshqarishda va
namoyon bo‘lishida yetakchi ta’sir etuvchi guruh
referent guruh
deb
ataladi. Bu atamani birinchi marta 1942 yil amerikalik psixolog
X. Xaymen muomalaga kiritgan. Shaxs yuqori baholaydigan guruh-
dagi norma va munosabatlar,
ularning yurish-turishi, xulq-atvori uning
ichki mezoni bo‘lib qoladi. Shaxs nafaqat o‘z xulq-atvorini, balki
boshqalarning xulq-atvorini ham shu andaza orqali baholaydi. Har bir
guruhda kishilar o‘rtasidagi munosabatlar 2 xil ko‘rinishda kechadi:
a) bevosita, ya’ni bir-birini yoqtirish yoki yoqtirmaslik asosida;
b) bavositalik asosida, bunda guruhdagi
shaxslararo munosabatlar
guruh faoliyati maqsadidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.
Amerikalik sotsiologlar referent guruhlarning bir necha turlarini
farqlaydilar.
Normativ guruhlar.
Shaxs bu guruhdagilarni ma’qullaydi, ularga
amal qilishga hamisha tayyor bo‘ladi. Bunday guruhlarga, birinchi
navbatda, oilani, diniy yoki milliy uyushmalarni, kasbiy guruhlarni ki-
ritish mumkin. Masalan, o‘zbek xalqi uchun dasturxon atrofiga o‘tir-
gan
zahoti yuziga fotiha tortish, mezbonlarning mehmonlarga «xush
kelibsizlar» deyishlari norma hisoblanadi va har bir oilada shunday
harakatlarga nisbatan ijobiy ustanovka shakllanadi.
Qiyoslash guruhlari.
Shaxs bu guruhga kirishga, uning ma’qulla-
shiga muhtoj bo‘lmaydi, lekin o‘z harakatlarini yo‘lga solishda unga
asoslanadi.
117
Negativ guruhlar.
Shaxs ularning xatti-harakatlaridan ataylab voz
kechadi. Chunki bunday guruhlar uning shaxsiy qarashlaridan mutlaqo
farq qiladi.
Diffuz guruh
stixiyali, tasodifan to‘plangan va shaxslararo muno-
sabatlar bevositalik asosida qurilgan kishilar birligidir.
Bu guruhlar
miqdori bir necha kishidan minglab kishini tashkil qilishi mumkin,
masalan, avtobus bekatida to‘planib turgan odamlar diffuz guruhiga
kiradi. Diffuz guruh ma’lum vaqt saqlanib tursa, guruhiy tabaqalanish
boshlanadi, ya’ni lider ajralib chiqadi.
Guruh
ma’lum ijtimoiy faoliyat maqsadlari asosida to‘plangan,
muloqot ehtiyojlari qondiriladigan insonlar uyushmasidir. Demak, gu-
ruh uchun ikkita asosiy mezon mavjud: biror-bir faoliyatning bo‘lishi
hamda u yerda odamlarning o‘zaro muloqoti uchun imkoniyatning
mavjudligi.
Guruhlarning turlari.
Kundalik hayotda shaxs muloqotda bo‘ladi-
gan, vaqtini birgalikda o‘tkazadigan kishilar guruhi ham turli xil bo‘-
ladi. Masalan, agar odamlar ko‘chada tasodifiy hodisaning tomoshabi-
ni bo‘lib turishgan bo‘lsa, ularni
psixologiya tilida guruh emas, olo-
mon deb atashadi. Haqiqiy guruh uchun o‘sha odamlarning barchasiga
aloqador umumiy faoliyat va hamkorlik qilish, bir-birlariga ta’sir ko‘r-
satish imkoniyati bo‘lishi kerak.
Amerikalik psixolog C. Kuli hamkorlikning darajasiga ko‘ra, gu-
ruhlarni birlamchi va ikkkilamchi turlarga bo‘lib o‘rganishni taklif
etadi. Birlamchi guruhda shaxslararo o‘zaro ta’sir yuzma-yuz, bevosi-
ta ro‘y beradi. Masalan, oila davrasida,
sinfda hisobchilar xonasida
o‘tirganlar birinchi guruhga misoldir.
Ikkinchi guruhdagi odamlarning har doim ham bevosita muloqot-
da bo‘lish imkoniyatlari bo‘lmaydi. Ular o‘rtasidagi munosabat va
o‘zaro ta’sir bilvosita bo‘ladi.
Jamoa –
maqsadlari jamiyat maqsadiga mos keladigan umumiy
faoliyat bilan birlashgan odamlar guruhi. Jamoa o‘spirin va yoshlar-
ning shaxsini shakllantirish uchun eng qulay shart-sharoitlar yaratila-
digan birlik hisoblanadi. Oila jamoasi, maktabdagi o‘quv-tarbiya
jamoasi,
korxona jamoasi, nihoyat kechagi maktab o‘quvchilari o‘rta
ma’lumot olganidan keyin borib qo‘shiladigan mehnat jamoalari shun-
day bir ijtimoiy muhit hisoblanadiki, unda shaxsning voyaga yetishi
va har tomonlama rivojlanishi yuz beradi.
118
