Boburning “Hatti Boburiy” hamda “Boburnoma” asarlarining ta`limiy-tarbiyaviy
ahamiyati.
Mundarija
Mavzu dolzarbligi hamda o`rganilish darajasi.
Kirish. (3-bet)
1. Zahiriddin Muhammad Bobur haqida. (3-5-bet)
2. Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati. (10-18-
bet)
3. Zahiriddin muhammad boburning “boburnoma” asarida irfoniy qarashlar.(22-bet)
4. Zaxriddin Muxammad Bobur pedagogik va taʼlim tarbiyaviy qarashlari .(25-32-bet)
5. Bobburning o`zbek tilidagi qo`shgan rivoji hamda tarbiya haqidagi bitiklari. (32-45-
bet)
Foydalanilgan adabiyotlar.
Mavzuning dolzarbligi: O`zbekiston davlatining mustaqillik davridagi taraqqiyoti
ijtimoiy-siyosiy hayotimizning barcha qirralarida bo`lgani singari madaniy-ma‘rifiy
sohalarda ham tarixiy o`zarishlarni yuzaga keltirmoqda. Qadimiy merosimiz ildizlarini
ko`rsatish, o`tmishdagi boy an‘analarni, milliy qadriyat va ma‘naviy boyliklarimizni yangi
jamiyat qurilishiga tatbiq etish bugungi hayotimizning bosh vazifalaridan biriga aylandi.
Mavzuning o`rganilish darajasi: Zahriddin Muhammad Bobur hayoti va faoliyati haqida
ko‗plab izlanish va tadqiqotlar olib borilgan. Ammo B.Valixo Xo`jayev haqli
ta‘kidlaganidek: bu qutlug` ishni Boburning o`zi ―Boburnomada boshlab bergan edi.
Shundan so‗ng Movarounnahr, Afg`oniston va Hindistonda yozilgan tazkira va tarixiy
asarlarda Bobur haqida ma‘lumot berish kuzatiladi. Darhaqiqat, Bobur hayoti va ijodi
haqida ma‘lumot beruvchi eng noyob ishonchli manba uning ―Boburnoma asaridir.
Shuningdek, Gulbadanbegimning ―Humoyunnoma, Muhammad Haydarning ―Tarixi
Rashidiy asarlari ham aytish mumkin.
Kirish
Zahriddin Muhammad Bobur — buyuk o‘zbek shoiri, mutafakkir, tarixshunos va davlat
arbobi; boburiylar sulolasi va saltanati asoschisi. Boburning ilmiy mehnatlari orasida
“Aruz haqida risola” (1523-25) alohida o‘rin egallaydi, unda sharqiy aruz vazni ko‘rib
o‘tiladi. 1521 yil islomning beshta shariat ustuni bayon etilgan falsafiy-diniy “Mubayyin”
asarini yozgan.
Zahriddin Muhammad Bobur 1483 yil 14 fevral kuni Andijonda tavallud topgan, Farg‘ona
hukmdorining o‘g‘li, Amir Temurning evarasi. Bobur 1494 yil Farg‘ona hokimi bo‘ladi,
1526 yil Hindistonda markazlashgan boburiylar davlatiga (jahon tarixiga “buyuk
mo‘g‘ullar saltanati” bo‘lib kirgan) asos solib, Hindiston inglizlar tomonidan bosib
olinishiga qadar (1848) mavjud bo‘lgan. Agra shahrida 1530 yil 26 dekabr kuni vafot
etgan.
Boburning she’riy merosi ko‘pqirrali va boy. Nasriy asarlari (1519) “Qobul devoni”ga,
so‘nra (1529-30) “Hind devoni”ga jamlangan. U sharq nasriy janrlarida 10 dan ziyod
she’rlar yozgan. She’rlarida uning shaxsiy hayoti, atrof-muhiti va tarixiy hodisalar aks
etilgan. Bobur she’riyatining asosini ishqiy-nasriy mazmundagi she’rlar tashkil etadi.
Shoir san’ati o‘ziga xos adabiy uslub va mahorat, turkiy tilning ifodaliroq vositalari orqali
tasvirlanadi.
Uning she’rlarida o’z davrining tarixiy hodisalari, shoirning shaxsiy hayoti, atrof-muhit,
insonga bo‘lgan munosabat, din, davr an’analari va axloqlari voqe’lik ila aks etgan.
Boburning she’rlari — shoirning tarjimai xoli, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. U orqali
ijodkor shoirona til orqali teran tuyg‘ularni bayon qiladi, hayotiy hodisalar to‘qnashuvi
natijasida hosil bo‘lgan tashvishlarni mohirona so‘zlaydi.
Bobur she’riyatining asosini ishqiy-nasriy she’rlar tashkil etadi. Ijodining asosiy
qirralaridan biri, chinakam insoniy, dunyoviy, haqiqiy sevgini kuylaganligidir. Shoir
lirikasi Alisher Navoiy she’riyatidan ilhomlanish bilan to‘yingan. O‘zining g‘azal va
ruboiylarida u sevgi, do‘stlik, go‘zallikka intilish kabi insoniy muammolarni ko‘targan.
Dunyoviy sevgini shoir insonning eng porloq unvoni sifatida tarannum etadi.
Bobur oshig‘i bilan uchrashuv uchun sevgining istalgan qiyinchiliklarini yengib o‘tishga
tayyorligini ta’kidlaydi. Katta samimiyat ila shoir sevgi uchun o‘zini borlig‘i bilan qurbon
qilishga ham tayyorligini ifodalaydi.
Xati — binafsha, xadi — lola, zulfi rayhondur,
Bahori husnda yuzi ajab gulistondur.
Iki mengi oyu dog‘i yuzu so‘zi gulu mul,
Qadi ravonu tani jonu irni marjondur.
Qoshida chinu ko‘zida kinu angabin labida,
So‘zida zahr va lekin tilida darmondur.
Qoshingg‘a ko‘p bora olmon, netay, aroliqda,
Yoshim tishing duridin ayru bahri Ummondur.
O‘tumni tez etasen har tarafg‘a sekretib ot,
Samandi noz inonini bir beri yondur.
Ne nav’ vasf qilay surating latofatini —
Ki, husnunga sening, ey ruh, aql hayrondur.
Jafoyu javr agar qilsa, Boburo, netayin,
Ne ixtiyor manga, har ne qilsa, sultondur Chekib gar oh dudini ko‘ngul o‘tini tutratsam.
Ko‘zum ravshanlig‘ida bo‘lg‘ay,Bobur,base kamliq,
Agar qoshi bila yuzun hilolu kunga o‘xshatsam.
Bobur uchun sevgi — sadoqat, fidokorlik, shukur va insoniylikdir. Sevgini u barcha
narsadan: boylik, jamiyatdagi o‘rni va barcha dunyoviy ezguliklardan ustun qo‘yadi. Shoir
o‘zining mukammal g‘azallarida go‘zal oshiq timsolini yaratib, unga tengsiz go‘zal tashqi
ko‘rinish, boy ichki dunyo, ma’naviy mukammallik in’om etadi. Shu bilan birga, u noyob
badiiy vositalarni ham mohirona qo‘llaydi.
O‘zni , ko‘ngul, aysh bilan tutmoq kerak,
Bizni unutqonni unutmoq kerak.
Ayshu tarab gulbunig‘a suv berib,
G‘ussa niholini qurutmoq kerak.
Tiyra turur zuhd damidin ko‘ngul,
Ishq o‘ti birla yorutmoq kerak.
Har nimag‘a g‘am ema,g‘am ko‘p turur,
Aysh bila o‘zni unutmoq kerak.
Qo‘yma mashaqqat aro,Bobur,ko‘ngul,
O‘zni farog‘at bila tutmoq kerak.
Samimiy sevgi tuyg‘ularini madh etib, dunyoviy inson muhabbatini ta’kidlar ekan, Bobur
mukkasidan ketgan shayhlarning riyokor tanqidiga uchraydi, g‘ofil din aqidaparastlariga
qarshi chiqadi. Jahannam olovi ayriliq alangasi oldida uchqunday tuyuladi:
Hajringda bu tun ko‘ngulda qayg‘u erdi,
Vaslingg‘a yetishmadim — jihat bu erdi:
Ohim tutuni birla ko‘zumning yoshidin
Yo‘l balchiq edi, kecha qarong‘u erdi!
Bobur she’riyatida ona vatan mavzusi alohida o‘rin egallaydi. Uning she’rlarida, ayniqsa
to‘rtliklari vataniga bo‘lgan sog‘inch va cheksiz muhabbati ta’sirchan ifodalangan.
G‘urbat tug‘i yopqon ruhi zardimnimu dey?
Yo hajr chiqargon ohi sardimnimu dey?
Holing nedurur? Bilurmusen dardimni?
Holingai so‘raymu, yo‘qsa dardimnimu dey?!
Bobur she’riyatida, shuningdek, insonning axloqi va diniy mukammalligi masalalari
ko‘tarilgan. Shoir insonni yuqorilarga ko‘tarib, unga ulkan hurmat ila munosabatda
bo‘ladi, inson qadr-qimmatini baland qo‘yadi. Bu g‘oyalarga zid bo‘lga barcha narsaga
qarshi chiqadi. Boburning fikricha, xudbinlik, hurmattalablik, qizg‘anchig‘lik, manmanlik
- noqobil sifatlardir. Shoir odamlarga samimiy maslahatlar beradi. O‘zining ruboiylarida
inson qanday qilib o‘zini ma’nan tarbiyalashi kerakligi haqida gapiradi.
Mazkur mavzuga yuzlanar ekan, insonning hayotdagi eng asosiy vazifasini shoir yaxshilik,
bag‘rikenglik va haqiqatda ko‘radi. Do‘stlik - insonning eng asosiy jihati va dushman bilan
kurashda ulkan kuch deb hisoblaydi.
Bobur asarlaridagi adabiy til haqida so‘z borar ekan, undagi soddalik, hammaboplik, ravon
va qisqaligini aytish lozim. Shoir balandparvoz gaplarni va mukammal iboralarni
yoqtirmagan. Boburning sodda tili o‘quvchiga asarlarini, boy ifodalari va kechinmalarini
aniq o‘zlashtirishda yordam beradi.
Bobur ma’nosiz gap-so‘zlardan qo‘chishga, o‘z fikrlarini qisqa, ravon va oddiy bayon
etishga, inson o‘zi tushunmaydigan so‘zlardan foydalanmaslikka chaqiradi. Xususan, u
shunday ta’kidlaydi: “Ravshan va toza gaplar yordamida, soddaroq yoz: va senga ham,
seni xatingni o‘qiganga ham oson bo‘ladi”.
Shubhasiz, “Boburnoma”ning ushbu satrlaridan ma’lumki, Boburning she’riy mahorati
nasriy asarlariga chuqur va sezilarli ta’sir ko‘rsatib, ulkan badiiy go‘zallik va keng shuhrat
baxsh etdi.
Boburning she’riy mahorati badiiy-adabiy uslub va ona tilining eng ta’sirchan vositalaridan
mahorat ila foydalanish hamda xalq ijodiyoti manbalarining ijodiy tiklanishida ifodalanadi.
Ilmiy asarlari orasida “Aruz haqida risola”si Sharq filologiyasi rivojida alohida o‘rin
egallagan. Asar she’riyatning she’riy asoslarini ehtiyotkorona va erishgan yutuqlarining
tanqidiy o‘zlashtirish natijasidadir. Bobur prosodilar (nutqdagi urg‘uli va urg‘usiz, uzun va
qisqa bo‘g‘inlar tizimi) nazariyasini o‘zining qayd etgan yangi topilmalari, holat va
umumlashmalari bilan boyitdi, uning tasnif va turlarini rivojlantirdi.
U o‘z qarashlarini arab, fors-tojik va turk she’riyati manbalari orqali asoslaydi. Bu orqali
olim she’riyatdagi o‘zaro aloqa va hamfikrlikni ko‘rsatish bilan birga, turkiy tilda she’r
yozuvchi xalqning cheksiz keng she’riy doirasini namoyon etadi. Alisher Navoiy
an’analarini davom etar ekan, u xalq she’riyatiga katta e’tibor qaratgan. Uning asarlari xalq
qo‘shiq san’ati janri haqidagi qimmatli ma’lumotlarni va qiziqarli etnografik materiallarni
tashkil etadi.
Mashhur “Boburnoma” - buyuk temuriylar tarixi (1494-1529 yillar voqealari), buyuk
hokimiyat yaratilishidan so‘zlaydi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik
institutida “Boburnoma”ning 10 dan ziyod qo‘lyozma nusxalari saqlanadi. Ularning
barchasini taqqoslash asosida, boburshunos Porso Shamsiyev mazkur nodir asarga tanqidiy
matnni (1960) nashrga tayyorladi. Keyinroq, yapon olimi I.Mano ham “Boburnoma”ga
tanqidiy matnni nashr uchun tayyorladi, shuningdek, N. Ilminskiy (1847), Beverij (1905),
Fitrat (lavha, 1928) va P. Shamsiyevlar (1960) tomonidan ham chop etilgan.
Uni fors (1586), golland (1705), ingliz (1826), fransuzs (1871), turk (1940) va rus (1942)
tillariga tarjima qilishgan. “Boburnoma” mavzusi asosida F.A. Stil (Parij,1940), F. Grenard
(Parij,1930), G. Lemb (Nyu-York,1961), V. Gaskon (Nyu-York,1980), Munila’l (6 roman)
va boshqa xorij mualliflarining romanlari ham mavjud. U to‘g‘risida o‘zbek yozuchilari
(Oybek, B. Boyqulov, X. Davron) tomonidan dostonlar, roman (P.Qodirov) va qissa
(X.Sultonov) ham yozilgan.
1521 yil “Mubayyin” nomli falsafiy-diniy asar yozilgan bo‘lib, unda islom shariatining 5
ustuni bayon etilgan, shuningdek, o‘sha yil u “Mubayyinu-l-zakot” soliq chiqimi kitobini
ham yozgan. Uning “Harb ishi”, “Musiqa ilmi” kabi ilmiy asarlari hanuz topilmagan.
Bobur arab grafikasi asosida “Xatti Boburiy”ni tuzgan, u turkiy fonetikaga doir. Ushbu xat
asosida Qur’on hamda Boburning shaxsiy asarlari qayta yozilgan.
U, shuningdek, badiiy tarjimalar bilan ham shug‘ullangan. U Bahovuddin
Naqshbandiyning davomchisi, yirik so‘fi Xoji Ahror Valining “Volidiya” (Ota-onalar
risolasi) diniy-falsafiy asarini she’riy ko‘rinishda tarjima qilgan.
Bobur ijodini o‘rganish bo‘yicha Xalqaro ilmiy ekspeditsiya a’zolari bir necha bor shoir
“izi” bo‘ylab ilmiy sayohatlar tashkil etishgan, ular tomonidan 500 dan ziyod kitob va
hujjatlar topilgan bo‘lib, “Bobur va uning zamonaviy dunyodagi o‘rni” memorial
muzeyida saqlanadi. Andijonda Bobur parki bo‘lib, u yerda shoirning ramziy qabri hamda
“Ark ichi” memorial majmuasi joylashgan.
Bobur jamoat va tarixni yuzaki kuzatuvchisi bo‘lmagan, u voqea va hodisalarni, o‘zini
havotirga solgan o‘y va his-tuyg‘ularni tahlil qilishga intilgan. Bu fikrlar va hissiyotlar
yaxshilik va adolat, haqiqat va go‘zallik tamoyillariga xizmat qilish uchun yo‘naltirilgan
edi.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530). O`zbek xalqining ilm va madaniyat xazinasiga
o`lmas hissa qo`shgan mutafakkir olim, tarixchi, qonunshunos va lirik shoirdir.
Bobur ilm - fan. san’at,madaniyat va ularning sohalari bilan yaqindan tanishgan, uning
ijodini asosan lirik she’rlar va adabiy - tarixiy asari - "Boburnoma" bilan ko`zga tashlanadi.
"Boburnoma" qomusiy xarakterdagi kitob bulib, unda tarix, geografiya, botanika va
boshqa fan sohalariga oid ma’lumotlar berilgan.
Bobur yana musulmonchilikqoidalari va qonushunoslikka bag`ishlangan "Mubayyin".
arab alfavitini isloxiga oid "Xatti Boburiy", aruz vazni va qofiyaga oid "Mufassal", yana
musiqa va harbiy san’at haqida asarlar yozgan.
Adib fan va ma’rifatni yuqori darajada qadrlaydi. Ilm, adabiyot, san’at ahllari bilan yaqin
aloqada buladi, ularga homiylik qiladi.
Ilm va bilimdonlikni ulug`laydi. U kamtarlik, uzini tuta bilish, ezgulik, vafodorlik,
boshqalarga yaxshilik qilish sifatlarini ulug`lab, yovuzlik, zulm, qabihlikni qoralaydi.
Boburning pedagogik qarashlaridagi bosh masala vatanga cheksiz muhabbatdir.
"Boburnoma"da o`zbek, tojik, afg`on, hind va boshqa xalqlarning kasb - kori, urf - odati,
madaniyati, dini, adabiti, turmush tarzi haqida keng ma’lumotlar beriladi.
Bobur ijodiyoti asosan uning lirik she’rlari va adabiy-tarixiy asari-«Boburnoma» bilan
yaqqol ko’zga tashlanadi. Boburning xotiralaridan tashkil topgan va temuriylar davlatining
tanazzulga ketish davrini o’zida ifodalagan, qomusiy xarakterdagi «Boburnoma» kitobi
ilmiy-tarixiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lib, unda tarix, geografiya, botanika va
fanning boshqa sohalariga taalluqli qimmatli ma’lumotlar bor. Bundan tashqari, mazkur
asar eski o’zbek tilidagi prozaning ilk namunasi va nodir yodgorligi hamdir.
Bobur ana shu solnomasida o’zi bo’lgan joylarning, jumladan Xindistonning tabiiy
manzaralarini ham maxalliy aholining kiyinishi va urf-odatlarini ham xayvonlari, qushlari
hamda ularning qiliqlarini ham tasvirlaydi. O’zi tilga olgan narsalarni teran fikrli, o’tkir
ko’zli rassom singari jozibali bayon qiladi.
Bobur o’rta asrlardagi Xindiston halqlari tarixini o’zidan besh asr ilgari yashab ijod etgan
Abu Rayxon Beruniy kabi maxorat bilan yorita olgan. Filologiya fanlari doktori
S.Azimjonova shu masalani tahlil qilib, chiqargan xulosasida aytgandek,xind halqi
xayotining turli tomonlariga taallukli materiallarning izchil bayon etilishi, orginalligi va
ishonarligi jihatidan Beruniyning ma’lumotlariga faqat «Boburnoma» dagi ma’lumotlarni
tenglashtirish mumkin. Iste’dod sohibi bo’lgan Bobur 12 yoshida podsho bo’lganidan
boshlab, to umrining oxirigacha o’zi ko’rgan voqealarni, o’zi qatnashgan hodisalarni, ana
shu voqea va hodisalarga daxldor bo’lgan yuzlab tarixiy shaxslar hayotini, fan uchun
muhim ahamiyatga molik ko’plab dalillarni adabiy shaklda yoritgan. «Boburnoma» va
she’rlar devonidan tashqari, musulmonlik qoidalari va qonunshunoslikka bag’ishlangan
«Mubayn», arab alfavitini o’rganish to’g’risidagi «Xatti» shuningdek musiqa va harbiy
san’at haqidagi asarlarni yaratdi. Bu asarlar o’zbek adabiy tili, adabiyoti va ilm-fanning
ravnaqida muhim ahamiyat kasb etadi.
Buyuk shoir, adib, tarixchi va olim Boburning ilmiy-adabiy merosi hozir o’zining ma’lum
tarixiy-ma’rifiy, ilmiy va estetik qimmatini saqlab kelmoqda. Uning ko’p qirrali merosida
pedagogikaga oid biror maxsus kitob yoki risola mavjud bo’lmasa-da, deyarli hamma
asarlarida xayotga va vatanga muhabbat hislatlarining yakqol ifodasini, insonning yuksak
burchi va kishilarning ma’naviy qiyofasi haqidagi teran fikr-mulohazalarni, fan va dinga
munosabat masalalarini, yaxshi xulqli va odobli bo’lishga da’vatni, ilm-fan va ma’rifatni
egallashgacha chaqiriqni, ahloqiy va estetik g’oyalarni, jo’shqin va mazmundor hayot
kechirishga targ’ib qilishni va xokozalarni ko’rish mumkin.
Fan va ma’rifatni juda yuqori qadrlagan bobur adabiyot, san’at va ilm ahli bilan doimo
yaqin aloqada, ijodiy munosabatda bo’ldi, ularga xomiylik qildi, ilmiy-adabiy suhbatlar,
mushoiralar uyushtirdi. U o’z davrida ilmga intilgan odamlarni juda kamligidan
tashvishlanib, astoydil qiziqish, intilish hamda mashaqqatli mehnat bilangina ilm olish
mumkinligini va shunday qilish zarurligini ta’kidlaydi. SHuning uchun ham u ilm fanning
ahamiyatini chuqur his qilib, o’zi juda qadrlagan ilm-fan kishilarini eng avvalo, ularning
yurish-turishiga, ko’pchilik manfaati uchun qilgan xizmatlariga qarab baholaydi.
O’z ijodida ezgulikni, inoqlikni, vafodorlikni ardoqlagan shoir o’zida avvalgi
kasbdoshlariga ergashib yovuzlikni, zulmni, qabixlikni qoralaydi. Bulardan tashqari,
Bobur do’stlikni, hayetni, uning har bir fursatini qadrlashga, qayg’u-xasrat bilan emas,
balki oqilona, xushchaqchaqlik bilan yashashga chorlovchi, yoshlarga ibrat bo’ladigan
talaygina baytlar bitgan.
Boburning fikricha, yoshlar shaxsini hayotning o’zi shakllantiradi, lekin Bunda mehnat va
mehnatda toblanish muhim rol o’ynaydi. Mehnat qilgan va mashaqqat chekkan
kishilardagina chinakam insoniy fazilatlar tarkib topadi.
Abdurahmon Jomiyning ma’rifiy-tarbiyaviy qarashlari. “Tuhfat-ul-ahror” asari.
Abdurahmon Jomiy (1414-1492) Jom shahrida tug`iladi, yoshligida ularning oilasi Hirotga
ko`chib o`tadi. Maktab, keiyn Nizomiya madrasasida o`qiydi. Keyin Samarqandda uz
ilmini oshiradi. U ko`p sohalar bo`yicha chuqur bilim oladi.
Jomiy 1469 yili Hirotda Navoiy bilan uchrashadi, do`stlashadi. 1472 yili Xajga boradi
mashhur olimu mutafakkirlar bilan muloqotda buladi. 2 yillik safardan so`ng Hirotga
qaytadi.
Jomiy 3 ta lirik devoni, 7 ta dostondan iborat "Xaft avrang", ta’lim - tarbiyaga oid
"Bahoriston" asarlari bilan jahon madaniyatiga katta hissa qo`shgan.
Ta’limiy axloqiy qarashlari "Bahoriston" va "Xaft avrang"ga kirgan "Tuxfat ul - axror",
"Silsiltul zaxob" (Oltin tizmalar) asarlarida ifodalangan.
Jomiy inson kamolotining birinchi mezonini bilimlilika deb biladi. Kasb - hunarli bo`lishni
ham kamolot mezoni deb biladi. U tarbiyaning roliga ham katta baho beradi. U insonda
yaxshilik, saxiylik, shirinso`zlik, kamtarlik, sabr - qanoat, rostlik, mehnatsevarlikni
tarbiyalashga alohida e’tibor beradi.
Adib inson xirs va ta’madan uzoq bo`lishini istaydi. "It va gado" hikoyatida bu aks etadi.
(It berganingga qanoat qiladi, gado esa qancha narsasi bo`lsa ham yana talab qilaveradi).
Boburning hayoti, ilmiy va adabiy mеrosi, she’riyati manbalari, janr va badiiy
xususiyatlari.
Zahiriddin Muhammad Bobur 1483 yil 14 fеvralda Farg’ona viloyatining hokimi
tеmuriyzoda Umarshayх mirzo oilasida dunyoga kеldi.
Boburning onasi Qutlug’ Nigor хonim bo’lib, u Yunusхonning qizi edi. Bobur Umarshayх
mirzo oilasidagi sakkizta farzandning (uch o’g’il va bеsh qiz) kattasi bo’lib,
tеmuriyzodalarning o’sha davrdagi udumiga ko’ra tarbiyalandi, Andijonda tahsil oldi.
1494 yilda 12 yoshida Farg’ona viloyati taхtiga o’tirgan.
Bobur umrining oхirgacha (1530) viloyatdorlik (Farg’ona), mamlakatdorlik (Kobul)
hamda saltanatdorlik (Agra-Hindiston) bilan mashg’ul bo’lib, Hindistonda boburiylar
saltanatiga (1526-1858) asos soldi.
Boburning oilasi haqida ma’lumot beradigan bo’lsak, undan to’rtta o’g’il qolgan. 1.
Muhammad Humoyun Mirzo, uning taxt vorisi, 1508-yil 5-aprelda tug’ilgan. 2. Kamron
Mirzo, 3. Hindol Mirzo, 4. Askariy Mirzo. Eng kichik o’g’li Anvar bolaligidayoq vafot
etgan. Boburning bir necha qizlari bo’lib, ularning tug’ilganligi haqida haqida ma’lumot
saqlanib qolmagan. Ularning ba’zilari saroy amaldorlariga turmushga chiqqanligi haqida
ma’lumotlar saqlangan.
Zahiriddin Muhammad Boburdan bizgacha yеtib kеlgan ilmiy-badiiy asarlar
quyidagilardan iborat: 1. Dеvon; 2. Boburnoma; 3. Aruz risolasi; 4. Mubayyin; 5. Volidiya;
6. Хatti Boburiy.
Bobur qoldirgan ilmiy-adabiy mеros o’rganilar ekan, Bobur bilim doirasining nihoyatda
kеngligi, o’zigacha mavjud bo’lgan va o’z zamonasidagi boy ilmiy-adabiy mеrosni
naqadar chuqur bilganligi kishini hayratda qoldiradi. Uning shе’riy va nasriy asarlari har
jihatdan yеtukligi hamda badiiy-ilmiy ijod tariхida o’ziga хos mavqеga ega bo’lganligi
bilan ajralib turadi.
Zahiriddin Muhammad Bobur lirikasi
Bobur o’zining lirik mеrosini ikki dеvonga to’plagan. Ulardan birinchisi 1519 yilda
Kobulda tartib bеrilib, bir nusхasi o’sha vaqtning o’zida Samarqandga yuborilgan.
Ikkinchisi esa 1528-1529 yilda Hindistonda tuzilgan. Bu ikki dеvonga kiritilgan shе’rlar
kеyinchalik bir dеvon holiga kеltirilgan. Bu haqda «Boburnoma»ga ilova yozgan kotib
shunday хabar bеradi: «(Bobur) nazm va nasr va turkiy va forsiyni bеbadal aytur edi.
Alalхusus turkiy dеvoni bordurkim, anda toza mazmunlar topib aytibdur» (Boburnoma,
460-bеt). Dеmak, Boburning turkiy-o’zbеk tilida yozilgan lirik shе’rlari alohida dеvon
shakliga kеltirilgan. Bu dеvonga kiritilgan shе’rlarni ingliz sharqshunosi Dеnison Ross
(1910 y.), turk olimi Fuod Kupruluzoda (1912-1913 y), rus sharqshunosi A.N.
Samoylovich (1917 y), o’zbеk olimlari S. Azimjonova va A.Qayumov (1958, 1965),
Saidbеk Hasanov (1982 y)lar nashr ettirdilar.
Zaxriddin Muxammad Bobur pedagogik va taʼlim tarbiyaviy qarashlari
Bobur yoshlik chogʼlaridanoq juda koʼp mushkullik va qiyinchi-liklarni boshidan
kechirishga majbur boʼlgan. Oʼzining bobo meros mulki hisoblanmish Samarqandni ikki
marta zabt etgan va ikki martasida ham qoʼldan bergan. Nihoyat, u yigirma bir yoshida ota
yurtini tark etib, Xindikush osha Qobulni ishgʼol qilgan. 1511 yilda Bobur Samarqandni
qaytarib olishga yana bir bor uringan. Bu gal gʼalaba nashʼasini surgan boʼlsa ham, kelgusi
yil-dayoq Samarqandni qoʼlidan chiqargan. Shu tariqa Bobur Samarqand-ni uch karra zabt
etib, uch karra boy bergan.
Bobur Xindistonda yirik davlat tuzgan va oʼzi podshoh boʼlib, Jamna Yamuna daryosi
boʼyidagi Аgra shahrida poytaxt qurgan.
Bobur 1530 yil kuzida qattiq xastalanib, podsholikni katta oʼgʼli Xumoyunga topshirgan
va 26 dekabrda oʼz qarorgohida vafot etgan.
Bobur ajoyib sarkardaligi bilan birga maʼrifatparvar shoh va nozik didli shoir ham boʼlgan.
U oʼz asarlarida goʼzallikni kuylagan, insonlarni yaxshilik qilishga, hunar, ilm-fanni
oʼrganishga daʼvat etgan.
Bobur ta’lim-tarbiya haqida g’oyalarini o’zining quyidagi asarlarida bayon etgan
“Boburnoma”
“Mubayyan”
“Risolai volidiya”
Bobur Xindistonda madaniyat va maʼrifat oʼrnatdi. U juda erta hayotdan koʼz yumgan
boʼlsa-da oʼzining ishlari bilan “Bobur-noma” deb atalgan asari bilan tarixda unutilmas
nom qozondi.
“Boburnoma” asosan Xindistonda Boburiylar saltanatini barpo etgan shoh Boburning
tarjimai holi boʼlib, unda muallif oddiy va jonli til bilan oʼzining yoʼl qoʼygan xatolarini,
qozon-gan gʼalabalarini, yuksak orzu-umidlarini, tushkunlik holatlarini hikoya qilgan.
Аsar Аvliyo Аvgustino va Russoning kashfiyotlari, Gibbon va Nüyutonning yodnomalari
qatoridan oʼrin olgan. Mazkur kitob umri davomida koʼpdan-koʼp yuksalishlar va
tanazzullarni boshidan kechirgan insonning ibratli tarixidirki, uning yuksalishlari
qanchalik sarbaland boʼlsa, tanazzullari shunchalik tubsizdir.
“ Boburnoma “ asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati.
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar xayoti haqida jonli guvohlik beruvchi asarlar
orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir, o’zbek adibi Zahiriddin
Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy – tarixiy, ilmiy – tabiiy va
adabiy- lingvistik ma’lumotlar xazinasidir. Unda 1494-yildan 1530-yilgacha O’rta Osiyo,
Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon etilgan. Bobur tarixiy faktlarni
Shunchaki qayd etish , jangu jadallar, yurishlar haqida xronologik axborot berish bilangina
kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda qiziqarli hikoya qilad, manzara chizadi, tabiatni,
etnografik xolatlarni tasvirlaydi, davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu
sababdan asar faqat ilmiy – tarixiy ahamiyati bilaan emas, balki o’zbek badiiy nasrining
yorqin namunalaridan biri sifatida ham biz uchun qimmatlidur. Shoir o’z xotiralarini badiiy
naql uslubda sodda va ravon bayon etadi. O’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini
yaratadi. Tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy
sarguzashtlar, she’riy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxslarning portreti
kiyinishini, tashqi ko’rinishini, fe’l atvorini, odatlari, o’tmishi, avlod-ajdodi, birma bir
ta’rif etiladi. Ma’lumki, Bobur hazratlari nafaqat shoh, balki betakror ijodkor sifatida ham
mashhurdir. Xususan, “Boburnoma” yaratilgan davridan beri o‘z qadr-qiymatini
yo‘qotmasdan kelmoqda. Ushbu asarda Boburning yigirmdan ortiq sohaga qiziqqani
yaqqol namoyon bo‘ladi. Ya’ni faqatgina voqealar rivojini bayon etish bilan
cheklanmasdan etnografiya, geografiya, tilshunoslik, hayvonot olami kabi sohalar
bo‘yicha qimmatli ma’lumotlar berib o‘tadi. Boburshunoslarning aytishicha,
hindlarning o‘zi ham “Boburnoma”ni ishonchli manba sifatida ardoqlab kelar ekan. Bu
esa “Boburnoma”dagi har bir ma’lumot aniqlik, daqiqlik bilan keltirilganligidan dalolat
beradi. Fikrimizning isboti sifatida asardagi “…kecha-kunduz ikki yuz o‘n olti ming
ko‘zni yumub ochquncha bo‘lg‘ay” ma’lumotini olaylik. Hozirgi kundagi ilmda ham
inson biologik nuqtayi nazardan bir sekundda ikki yarim marta (har 400 millisekundda
bir marta) ko‘zini yumib ochishi mumkin. Bir minutda 150 marta ko‘zni yumib ochish
mumkin. Bir kecha kunduzda 1440 daqiqa bor. 150x1440=216000. Demak, xuddi
“Boburnoma”da aytilganidek bir kecha-kunduzda 216 ming marta ko‘zni yumib ochish
mumkin ekan.
“Boburnoma” da Boburning diniy-irfoniy qarashlari ham aks etgan.
Buni asardagi ko‘plab diniy terminlar orqali ham kuzatishimiz mumkin. Xususan, namoz
bilan bog‘liq quyidagi terminlar uchraydi: Namozi bomdod. Ushbu izofa asarda 3 joyda
ishlatilgan: Rapriy parganalaridin Jakiyn otliq pargana to‘g‘risida kemalarni yoqag‘a
tortib, ul oxshom kemada-o‘q bo‘lduk. Andin subhdin burunroq kemalarni yurutub, orada
namozi bomdodni o‘taduk . Namozi peshin. Bu izofa asrda 59 marta ishlatilgan. Bir o‘rinda
peshin mamozi arabcha zuhur atamasi bilan ham ifodalangan: Namozi peshin bo‘lub
edikim, bir qo‘yni topib kelib, bir erda tushub, o‘lturub, kabob qildilar Namozi digar.
Ushbu birikma forsiy bo‘lib, digar “boshqa, o‘zga” ma’nosini anglatadi. Istilohda asr
namozi shunday nomlangan. Hozirgi kunda ba’zi shevalarda ushbu birikmaning qisqargan
shaklda namozgar shaklida qo‘llanilishi kuzatiladi. Namozi digar asarda 49 marta
ishlatilgan: Namozi digar xabar keldikim, Sulton Ahmad Tanbalning inisi Xalil kelib O‘sh
qo‘rg‘onini o‘g‘urlab olibdur. Panjshanba kuni andin ko‘chub, men To‘s suyining
qotilishig‘acha kema bila keldim. Namozi shom. Bu so‘z asarda 39 marta ishlatilgan:
Kunlar g‘oyat qisqaliqqa ilgarigi kishi yorug‘ choqta havol ollig‘a keldilar, namozi shom,
namozi xuftang‘acha el kela qoldi. Namozi xuftan. Asarda 37 marta uchraydi: Namozi
xuftan edi, kelib Xokon arig‘idin o‘tub, Raboti Ro‘zaq kentining yonig‘a tushuldi. Ramzon
iydi. Ushbu birikma asarda 3 marta ishlatilgan: Bu ramazonni «Hasht bihisht» bog‘ida
o‘tkarildi. Har tarovihni g‘usl bila o‘taldi. O‘n bir yoshimdin beri ikki ramazon iydini
payopay bir erda qilg‘on emas edim. O‘tgan ramazon iydi Agrada bo‘lub edi. Iydi fitr. Bu
birikma asarda 2 marotaba ishlatilgan: Tonglasi iydi fitr namozini anda qilib, Samarqand
ustiga mutavajjih bo‘lub, Obyor qo‘rug‘ig‘a tushtuk. Sunnat vaqti. Ushbu birikma asarda
6 marta qo‘llanilgan: So‘g‘dning ulug‘ shohjo‘ylarig‘a qorong‘u kechada urunub, yo‘l
iturub yuz tashvish bila tong otqonda Xoja Diydordin o‘tub, sunnat vaqtida Qorbug‘
pushtasig‘a yormoshtuk. Qorbug‘ pushtasining shimolidin Xudak kentining oyog‘i bila
Ilono‘ttini tuslab tebraduk. Qurbon iydi. Bu so‘z asarda 1 marta ishlatilgan: Bizga qurbon
iydi SHohruxiyada bo‘ldi. “Boburnoma” asarini o‘qish jarayonida uning xatti-harakatlari,
tutumlari, o‘y-u xayollari orqali haqiqiy siymosi ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. U har
bir yurishini Allohning o‘ziga tavakkul qilib, natijasini esa Uning o‘ziga havola etardi.
“Tavakkul” so‘zi asarda o‘n marta uchraydi. Ayniqsa, “Boburnoma”dagi Hindistonni zabt
etilishi o‘rinlarida Boburning o‘zini tutishi, harakatlari uning haqiqiy tavakkul sohibi
ekanligiga yorqin misoldir. Panipat jangining Bobur hayotidagi o‘rni haqida “Bobur
ensiklopediyasi”da quyidagilar yozilgan: “Panipat jangi Boburning buyuk sarkarda
sifatidagi iqtidorini yaqqol namoyon etgan. Xususan, uning son jihatdan juda katta
dushman qo‘shinini oz sonli lashkar bilan tor-mor qilgani harbiy san’at tarixidan o‘rin
olgan. Sharq tarixchilari, shu jumladan, Boburning o‘zi ham mazkur jangda qatnashgan
dushman qo‘shini sonini bir lak (yuz ming) deb ko‘rsatadi. Bobur qo‘shini esa o‘n ikki
ming kishidan iborat bo‘lgan. Lekin ayrim hind va xorij tarixchilari boshqa raqamlarni ham
keltiradi. Masalan, ayrim manbalarda Ibrohim Lo‘diy qo‘shinining soni qirq ming,
Boburniki esa sakkiz ming atrofida bo‘lgan, deyiladi. Panipat jangi Hindiston tarixida ham,
Bobur hayotida ham o‘ta muhim voqea bo‘lgan. Bu g‘alaba tufayli Bobur shimoliy
Hindistonda uzil-kesil o‘z hokimiyatini o‘rnatib, yangi buyuk imperiyaga asos solgan”. Bu
holat asarda quyidagicha tasvirlangan: “…O‘sha yildan to to‘qqiz yuz o‘ttiz ikkinchi
(1526) yilgacha Hindustonni egallashga astoydil kirishib, etti-sakkiz yil ichida besh marta
qo‘shin tortdik. Beshinchi safar Tangri taolo o‘z fazlu karami bilan Sulton Ibrohimdek
dushmanni qahru g‘azabiga olib yakson etdi, Hindistondek katta mamlakatni bizga
muyassar qildi va bo‘ysundirdi”. “ Tavakkulimizga yarasha Tangri taolo chekkan ranj va
mashaqqatimizni bekor qilmay, bunday kuchli dushmanni mag‘lub qilib, Hindistondek
katta mamlakatni ochib berdi. Bunday davlatni o‘zimizning kuch va quvvatimizdan deb
bilmaymiz, balki bu faqat Tangrining lutfi va marhamatidandir. Bunday saodatni harakat
va intilishlarimiz tufayli emas, balki Tangrining karam va inoyatidandir, deb bilamiz”.
e’tibor bering: Bobur shunday katta g‘alabga erishgan bo‘lsa-da, tug‘yonga ketmayapti.
O‘zining aql-u zakosini, tadbir-u mahoratini, askariy kuch-quvvatini ko‘z-ko‘z qilmayapti.
Erishiligan ushbu g‘alaba Allohning unga bergan nusratidan, fazlidan boshqa narsa
emasligini ta’kidlamoqda. Ha, shu o‘rinda Bobur hazratlarining nafslarining ustidan-da
g‘olib bo‘lgan haqiqiy muxlis mo‘min ekanliklari, har bir yaxshilik ham, yomonlik ham
Allohdan ekanligiga shubhasiz ishongan, qazo va qadarga nisbatan taslimiyat hosil qilgan
mustahkam, sobit e’tiqodli inson ekanliklari, aksar insonlarda uchraydigan ujb, kibr
holatidan uzoqda bo‘lganliklari yaqqol namoyon bo‘ladi. Darhaqiqat, chin mo‘min
musibatga sabr, ne’matga esa shukr qiladi... “Boburnoma”ning boshqa bir o‘rinda esa:
“Askarlarning ba’zilari taraddudlanib vahimaga tushdilar. Qo‘rquv va vahimaga tushish
o‘rinsizdir. Tangri nimaniki azaldan taqdirga bitgan bo‘lsa, undan boshqasi bo‘lmaydi.
Ammo ularni ham ayblab bo‘lmaydi. Ularning ham tashvishga tushishga haqlari bor.
CHunki vatanidan ikki-uch oylik yo‘lni bosib kelib, begona qavm bilan urushga kirishgan
edilar. Na biz ularning tilini bilamiz, na ular bizning tilimizni bilishadi”, yoki
“Samarqandni qo‘lga kiritgandan so‘ng har ne Tangrining xohishi bo‘lsa, o‘sha
bo‘lgusidir”, satrlariga duch kelamiz. Bu holatda ham iymonning farzlaridan biri bo‘lmish
qazo va qadarga itoat qilingan.Taqdirga tadbir yo‘qligini butun vujudi ila his qilgan. Bobur
har bir yaxshilik va yomonlik Allohdan ekanligini quyidagi misralar orqali ham
quvvatlaydi: Agar tig‘i olam bijunbad zi joy, Naburrad rage to naxohad Xudoy. (Mazmuni:
„Agar olam tig‘i qo‘zg‘alsa ham, Xudo xohlamasa biror tomirni kesolmaydi “.) Yana bir
o‘rinda esa: Ko‘pu ozga Tangridir berguchi, Bu dargohda yo‘qtur kishininig kuchi.
Misralarini keltirib o‘tadi, bu esa hazrati Boburning biz uchun o‘rnak bo‘ladigan
sifatlaridan biridir. Ko‘pchiligimizda mo‘ljal bilan voqelik nomutanosib kelib qolsa, rozi
bo‘lmaslik, isyon qilish kayfiyati sodir bo‘ladi. Vaholanki, haqiqiy musulmoni komilda
qazo va qadarga nisbatan isyon emas, taslim kayfiyati bo‘lishi lozim. Hazrati Bobur
tabiatidagi nuqsonlarni isloh qilishga, undan zuhd qilishga harakat qilardi. Buning dalili
o‘laroq butun mamalakat bo‘yicha ichkilikka barham berish haqidagi farmonini kltirib
o‘tish mumkin: “Sabablar surati in’ikosining to‘planish joyi va sadoqat, to‘g‘rilik injulari
naqshining xazinasi bo‘lgan aql egalarining fikr oyinasi bu ma’ni chechaklari javharining
naqshini o‘ziga olurki, inson tabiati o‘zining yaratilishi bo‘yicha nafs lazzatlariga moyildir,
zavq keltiruvchi yoqimli narsalarni tark etish Xudoning tavfiq berishiga va osmoniy
ko‘makka bog‘liq. Bashar nafsi yomonlikka mayl etishdan uzoq emas, «Nafsimni poklay
olmadim, chunki nafs yomonlikka amr etuvchidur». Undan qaytish bag‘ishlovchi
Malikning lutf-marhamatidan boshqa mumkin emas. «Bu Allohning ehsonidir, kimga
xohlasa baxsh etadi, Alloh katta ehson egasidir». Bu so‘zlarni ifodalashdan va bu gaplarni
bayon qilishdan g‘araz shuki, insonlik taqozosi, podshohlar rasm-rusmi podshohlik
lavozimi, mansabdorlar odati bo‘yicha shohdan tortib sipohiygacha go‘zal yoshlik
kunlarida shariat man’ qilgan ba’zi narsalarga va ayrim o‘yin-kulgilarga ruju qilinardi. Bir
qancha vaqtdan keyin pushaymonlik kunlari kelib, ularni bitta-bitta tark qilinar va chin
tavba bilan ularga qaytish eshigi yopilar edi”. Bobur hayotning o‘tkinchi ekanligini, bu
dunyoda hech kim abadiy qolmasligini, hech kim mutlaq ustun bo‘la olmasligini, doimo
yaxshilik qilish kerakligini ich-ichidan his qilardi. Ushbu foniy dunyoning arzimas
matohlaridan o‘zini baland olardi. Insonlarga nisbatan bahosini ilohiy mezon, ya’ni
taqvosiga qarab belgilardi:“Bu besh kunlik o‘tar dunyo uchun o‘shanday donishmand va
qari otasini shahid qildi”, “Bu besh kunlik o‘lar jon uchun yomon ot bilan ketdi”, “Besh
kunlik o‘tar dunyo uchun bir o‘zi o‘stirgan valine’matzodasi Sulton Mahmud mirzo
o‘g‘lining ko‘zini ko‘r qildi. Boshqa birini o‘ldirdi. Tangri qoshida osiy va xalq oldida
yomonotliq bo‘ldi. Qiyomat tongigacha la’nat va nafratga sazovor bo‘ldi. Bu o‘tar dunyo
uchun shunday yomon ishlar qildi”. Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, Zahiriddin
Muhammad Bobur o‘zining “Boburnoma” asarida olam va odam haqidagi
mushohadalarini, o‘yu qarashlarini ilohiy ta’limot asosida keltirib o‘tgan. Asarning ko‘p
o‘rinlarida fikrini quvvatlash uchun Qur’on oyatlari va hadislarni dalil sifatida ko‘rsatgan.
Asardagi markaziy obraz Boburning o`zi, albatta. Uning his tuyg`ulariga boy qalbi ko`z
oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “ Boburnoma “ va uning muallifi
haqida: “ Uning shaxsiy his — tuyg`ulari har qanday mubolag`adan yoki pardalashdan
xoli, uslubi oddiy na mardona, shu bilan birga jonli va ifodali. O`z zamondoshlari
biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati, intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko`zguda
aks etgandek ravshan tasvirlaydi. Bu jihatdan “ Boburnoma “ O`rta O`siyodagi yagona
chinakam tarixiy tasvir namunasidir ” deb yozadi. Bobur O`rta Osiyo, Xuroson va
Hindiston geografiyasi, hayvonot hamda nabodot olami to`g`risida boy ma`lumot bergan.
Xususan, “Boburnoma”da hindlarning etnografiysi, ilmu fani, san`at va madaniyati haqida
va Afrika yozuvchilarining Toshkent konferensiyasida ( 1958-yil ) qimmatli faktlar bor.
Taniqli hind hind shoiri Mulk Roj Anand Osiyo so`zlagan nutqida: “ Bu kitob siz bilan
bizning merosimizdir. O`zbekistondagi singari bizda ham “ Boburnoma “ g`oyat
qadrlanadi.” Degani bejis emas edi. Davrning juda ko`p xususiyatlarini qamrab olishi,
qomusiy xarakteri va o`zbek adabiy tilining beqiyos boy imkoniyatlarini namoyish etishi
bilan “ Boburnoma “ Alisher Navoiyning “ Xamsa” siga qiyos qilgudek madaniy obida
hisoblanadi. Asarning tez orada shuhrat qozonib, XVI asrning o`zidayoq bir necha marta
fors tiliga tarjima etilishi ham fikrimizning isbotidir. “ Boburnoma “ fors tiliga birinchi
marta 1589-yili shoirning nevarasi Shoh Akbar saroyida xizmatda bo`lgan Abdurahimxon
ibn Bayramxon Xoni Xonon tomonidan tarjima qilindi. Tarjima ko`p nusxada ko`chirilib,
“ Voqeati Boburiy“, “ Tarixi Boburshohiy “ nomlari ostida Sharq mamlakatlariga keng
yoyildi. Abdurahimxon tarjimada Boburning o`ziga xos bayon tarzini bera olgan, asar fors
adabiyoti va tarixchiligida ulkan yangilik sifatida qabul qilingan. Qamrab olingan tarixiy
voqealarning ro`yi-rost ko`rsatilishi, ilmiy faktlarga boyligi bilangina emas, balki ravon
uslubi, sodda va jozibadorligi bilan ham Bobur asari o`zidan keyin yaratilgan tarixiy
memuarlarga kuchli ta`sir ko`rsatadi..
Bоbur ko`p qirrаli ijоdkоr. Uning sаrkаrdаligi, pоdshоhligi, shоirligi hаr biri аlоhidа
аhаmiyatgа mоlik. U аdаbiyotimiz tаrixidа qаnchаlik shuhrаtgа sаzоvоr bo`lgаn bo`lsа,
«Bоburnоmа»sining o`rni hаm shu dаrаjаdа yuksаkdir. «Bоburnоmа» nаfаqаt o`zbеk
аdаbiyotidа, bаlki jаhоn аdаbiyotidа hаm mеmuаr аsаr sifаtidа, tаrixiy mаnbа, аdаbiy аsаr,
umumаn, kеng qаmrоvli yodgоrlik sifаtidа mаshhurdir. Uzоq yillаr dаvоmidа G`аrb vа
Shаrqning mаshhur shаrqshunоs оlimlаri «Bоburnоmа»ni jаhоn аhligа yеtkаzish bоrаsidа
kаttа fаоliyat ko`rsаtdilаr. Gоllаndiyalik оlim Vitsеn, аngliyalik оlimlаr J.Lеydеn,
V.Erskin, А.Bеvеrеj, Аlbоt, gеrmаniyalik Yu.Klаynrаt vа А.Kеyzеr Kizеr, frаnsiyalik
Pаvе dе Kurtеyl, hindistоnlik Mirzо Nаsriddin Hydаr Rizvi, turkiyalik R.Аrt vа N.Bаyur
vа bizning dаvrimizdа frаnsiyalik оlim Bаkkе Grоmоn, аfg`оnistоnlik оlim Аbulhаy
Xаbibiy, pоkistоnlik оlimlаr Rаshid Аxtаr, Nаdvi vа Shоh Оlаm Mаvliyot shulаr
jumlаsidаndir. Yapоniyalik оlimlаr hаm bu bоrаdа kаttа ishlаr оlib bоrmоqdаlаr.
Mа`lumki, Bоburning tаrixiy, ilmiy vа аdаbiy mеrоsini o`rgаnish vа оmmаlаshtirishdа
O`zbеkistоn, Tоjikistоn, Rusiya оlimlаrining fаоliyati hаm diqqаtgа sаzоvоrdir. XIX-XX
аsrlаr dаvоmidа Gеоrg Kеr, N.Ilminskiy, О.Sеnkоvskiy, M.Sаl`е, P.Shаmsiyеv, Sоdir
Mirzаyеv, V.Zоhidоv, Ya.G`ulоmоv, R.Nаbiyеv, S.Аzimjоnоvа, А.Qаyumоv,
N.Mаllаyеv kаbi оlimlаrning hаrаkаtlаri bilаn «Bоburnоmа» tаdqiqigа e`tibоrni qаrаtdilаr.
/Buyuk siymоlаr, аllоmаlаr. 2-kitоb. 115-bеt/ «Bоburnоmа»ning to`liq mаtni 1857 yildа
turkоlоg Il`minskiy tоmоnidаn qоzоndа nаshr etildi. 1905 yildа ingliz Bеvеrij xоnim nаshr
ettirdi. Bulаrdаn оldin 1586 yildа fоrs tiligа tаrjimа qilingаn. 1705 yildа Vitsеn gоllаnd
tiligа tаrjimа qilib, Аmstеrdаmdа chоp etdi. 1926 yildа Lеydеn vа Erskin inglizchа
tаrjimаsini, 1871 yildа Pаvе dе Kurtеyl frаnsuzchа tаrjimаsi bilаn nаshr ettirdi. XX аsrdа
Rаshit Rаxmаti Оrаt turkchаgа, M.Sаl`е ruschаgа tаrjimа qildi. 1826-1985 yillаr dаvоmidа
«Bоburnоmа» 4 mаrtа ingliz, 3 mаrtа frаnsuz, 1 mаrtа nеmis tiligа o`girilib nаshr
etildi. O`zbеkistоndа dаstlаb prоf. Fitrаt 1928 yildа аsаrdаn pаrchаlаr e`lоn qildi. 1948-49
yillаrdа 2 jilddа nаshr etildi. 1960-1989 yillаrdа «Bоburnоmа»ning tuzаtilgаn nаshri
аmаlgа оshirildi. Ushbu аsаrgа аsоslаnib Bоburning hаyoti vа fаоliyatini yorituvchi o`nlаb
bаdiiy аsаrlаr yarаtildi. Bulаr оrаsidа frаnsiyalik Flоrа Аnnа Stilning «Bоburxоn» /Pаrij,
1940/, Fеrnаrd Grеnаrdning «Bоbur» /Pаrij, 1930/, Аqshlik Xаrоld Lеmbning «Bоbur-
yo`lbаrs» /N`yu-Yоrk, 1961/ rоmаnlаri, Vаmbеr Gаskоnining «Bоbur vа uning аvlоdlаri
yoki Buyuk Mo`g`ullаr» /N`yu-Yоrk, 1980/ essе-rоmаnlаri bоr. Hindistоnlik Muni Lа`l
Bоbur vа bоburiylаr hаqidа 6 tа rоmаn yozgаn. O`zbеk аdаbiyotidа P.Qоdirоv,
B.Bоyqоbilоv, X.Sultоnоvlаr Bоburgа bаg`ishlаb rоmаn, qissа vа dоstоn yarаtdilаr.
«Bоburnоmа» dаstlаb «Vаqое`» /Vоqеаlаr/ dеb аtаlgаn. So`ngrа «Vоqеоti Bоburiy»,
«Vаqоеnоmа», «Tuzuki Bоburiy», «Bоburiya» nоmlаrini оlgаn. «Bоburnоmа» sifаtidа
shuhrаt tоpdi. Bоbur ushbu аsаrni 1525-1530 yillаrdа yarаtgаn dеb tаxmin qilinаdi. Аsаr
1493-34 yillаrdаn 1529-1530 yil vоqеаlаrini o`z ichigа оlаdi. «Bоburnоmа»dа
Mоvаrоunnаhr, Xurоsоn, Hindistоn, Erоn xаlqlаrining XV аsr оxiri XVI аsrning birinchi
yarmidаgi tаrixini аks ettirgаn. Аsаrdа iqtisоdiy, ijtimоiy mаsаlаlаr, yuqоridа qаyd etilgаn
vilоyatlаrning o`zаrо munоsаbаtlаri, jo`g`rоfiy mаvqеi, iqlimi, o`simlik vа hаyvоnоt
dunyosi, tоg`lаri, dаryolаri, xаlqlаri, qаbilа vа elаtlаri, ulаrning yashаsh shаrоitlаri, urf-
оdаtlаri, inshооtlаri, to`y vа dаfn mаrоsimlаri vа bоshqаlаr hаqidа mа`lumоt bеruvchi
qimmаtli аsаrdir.
«Bоburnоmа» аvvаlо tаrixiy аsаrdir. Undа ko`p jоylаr, shаxslаr, hukmdоru shоirlаr hаqidа
mа`lumоtlаr kеltirilgаn. Аsаr mаtеriаllаrning ko`pligi, bоyligi, аniqligi vа to`lаligi,
vоqеаlаrni rоstgo`ylik vа hаqqоniy, sоddа tаsvirlаsh bilаn e`tibоrlidir. Shu jihаti bilаn
ko`pginа tаrixiy аsаrlаrdаn ustun turаdi.
«Bоburnоmа» o`zbеk nаsrining yaxshi nаmunаsi hаmdir. Bоbur tаrixiy vоqеаlаrni
tаsvirlаr ekаn, bаdiiy ifоdаlаrdаn hаm unumli fоydаlаngаn. Muаllif mаrоqli vа jоzibаli
bаdiiy uslub bilаn turli xil sаrguzаshtlаrni, rivоyat vа lаtifаlаrni hikоya qilаdi, xаlq yumоri,
xаlq mаqоllаri vа tа`birlаri bilаn bеzаydi, shе`riy pаrchаlаr kеltirаdi. Аkаdеmik V.Bаrtоl`d
«Bоburnоmа»ni «turkchа prоzаning» eng yaxshi аsаrlаridаn biri dеb bаhоlаydi.
«Bоburnоmа»dа jоy, mаnzаrаlаr tаsviri hаm bеrilаdi. Mаvоrоunnаhr, Xurоsоn,
Аfg`оnistоn, Hindistоn o`lkаlаri, ulаrdаgi shаhаr, qishlоqlаr mаnzаrаsi, оb-hаvоsi, urf-
оdаti vа bоshqаlаr tаsviri bеrilаdi. Bоbur fаqаt shоirginа emаs, оlim, jo`g`rоf, tаbiаtshunоs,
etnоgrаf, tilshunоs, sаn`аtshunоs sifаtidа gаvdаlаnаdi. Аndijоn, O`sh, Xo`jаnd, Qоbul,
G`аznа, Hirоt kаbi shаhаrlаr tаsviri bеrilаdi. «Fаrg`оnа vilоyati bеshinchi iqlimdаndir.
Mа`murаning kаnоrаsidа vоqе` bo`lubtur. Shаrqi qоshg`аr, g`аrbi Sаmаrqаnd, jаnubi
Bаdаxshоnning sаrhаdi tоg`lаr, shimоlidа аgаrchi burun shаhаrlаr bоr ekаndur...»
/«Bоburnоmа». 5-bеt/.
«Bоburnоmа»dа vоqеаlаr xrоnоlоgik tаrzdа bаyon qilinаdi. Аsаrdа 1504-1505, 1509-
1510, 1518-1519, 1520-1521, 1521-1522, 1523-1524, 1524-1525 yillаrning vоqеаlаri
bеrilmаgаn. Bu 15-16 yilning tushib qоlgаnligi sаbаbli hаqidа turli fikrlаr mаvjud.
«Bоburnоmа»dа bir nеchа yuz tаrixiy shаxslаr, ulаrning fаоliyati vа sаrguzаshtlаri tаsvir
etilаdi. Bulаr shаhаr vа vilоyat hоkimlаri, аmir-аmаldоrlаr, аskаrlаr, ilm-fаn, sаn`аt vа
аdаbiyot vаkillаri, dеhqоnlаr, qullаr, hunаrmаndlаr vа bоshqа tоifа kishilаridir. Umаrshаyx
Mirzо, Husаyn Bоyqаrо, Sultоn Аhmаd Mirzо, Xisrаvshоh kаbi hukmdоrlаr, Аhmаd
Hоjibеk, Dаrvеsh Muhаmmаd Tаrxоn, Ulug`bеk, Nаvоiy, Jоmiy, Shаyxim Suhаyliy,
Sultоn Аli Mаshhаdiy, Bеhzоd kаbi tаrixiy shаxslаr оbrаzi uchrаydi. Nаvоiy hаqidа:
«Аlishеrbеk nаziri yo`q kishi edi. Turkiy til bilа tо shе`r аytibturlаr, hеch kim оnchа ko`p
vа xo`b аytqоn emаs, Оlti mаsnаviy kitоb nаzm qilibtur , bеshi «Xаmsа» jаvоbidа,
yanа bir «Mаntiqut - tаyr» vаznidа «Lisоnut tаyr» оtliq. To`rt g`аzаliyot dеvоni tаrtib
qilubtur... yaxshi rubоiyoti hаm bоr... Аhli fаzl vа аhli hunаrgа Аlishеrbеkchа murаbbiy
vа muqаvviy mа`lum emаskim, hаrgiz pаydо bo`lmish bo`lg`аy... O`g`ul vа qiz vа аhlu
аyol yo`q, оlаmni tаvrе fаrd vа jаriydа o`tkаrdi. Аvоyil muhrdоr erdi, аvоsit bеk bo`lib,
nеchа mаhаl Аstrаbоddа hukumаt qildi, аvоxir sipоhilikni tаrk qildi. Mirzоdin nimа оlmаs,
bаlki yildа Mirzоgа kulliy mаblаg`lаr pеshkаsh qilur erdi...» /«Bоburnоmа». 153-154
bеtlаr/.
Nаvоiydаn bоshqа Jоmiy, Binоiy, Muаmmаd Sоlih, Hilоliy, Sаyfi Buxоriy, Mir Xusаyn
Muаmmоiy, Shаyxim Suxаyliy, Аbdullо Mаrvаriy, Bеhzоd, Xusаyn Udiy kаbi shоir vа
sаn`аtkоrlаr hаqidа hаm mа`lumоtlаr kеltirilаdi.
«Bоburnоmа»ning mаrkаziy vа аsоsiy оbrаzi Bоburning o`zidir. Bоbur аsаrining bоshidаn
оxirigаchа kitоbxоn nаzаridа turаdi. U butun hаyot yo`li, ish-аmаllаri, kishilаr vа
vоqеаlаrgа munоsаbаti, dunyoqаrаshi, shоdligu qаyg`usi, g`аlаbа vа mаg`lubiyati,
sаltаnаti vа dаrbаdаrligi, g`аzаbi vа mаrhаmаti, mаrdligi, jаsurligi, qiyinchiliklаrgа
chidаmi, оtliq, yayov kеzishi, kuzаtuvchаnligi vа bоshqа tоmоnlаri bilаn nаmоyon bo`lаdi.
Bоbur mоhir lаshkаrbоshi, dоvyurаk bаhоdir edi. Аyni pаytdа Bоbur ko`ngilchаn,
fаrzаndlаrigа mеhribоn оtа sifаtidа nаmоyon bo`lаdi. Bоburgа ko`p kishilаr yuqоri bаhо
bеrishgаn.
«Bоburnоmа» - qоmusiy аsаr. Undа ilmning turli sоhаlаri bo`yichа mа`lumоtlаr mаvjud.
Shе`riy pаrchаlаr, xаlq mаqоllаri аsаrini yanаdа o`qimishli qilgаn. Аsаrdа «Dushmаn nе
dеmаs, tushgа nе kirmаs», «Uzrаsh bаdtаr аz gunоh», «Mаrg bо Yorоn surаst», «Аz injо
rоndа vа аzоn jо mоndа» kаbi mаqоllаr qo`llаnilgаn.
«Bоburnоmа» tа`siridа «Humоyunnоmа», «Shаjаrаi turk», «Shаjаrаi tаrоkimа» kаbi
аsаrlаr yarаtildi.
Z.M.Bobur O`rta asr Sharq madaniyati, adabiyoti va she`riyatida o`ziga xos o`rin
egallagan adib, shoir, olim bo`lishi bilan birga yirik davlat arbobi va sarkarda hamdir. U
1483-yil 14-fevralda Andijonda Farg`ona usuli hokimi Umarshayx Mirzo oilasida dunyoga
kelgan. Barcha temuriy shohzodalar singari otasi saroyida tahsil oladi. 12 yoshida
shiddatli saroy kurashlari girdobida qolib, biron-bir madrasani ham tugatishga imkon va
fursati bo`lmasa-da, adabiyot, nafis san`atining chinakam shaydosi bo`lib yetishadi.
Andijon taxti uchun ukasi Jaxongir Mirzo, amakasi Sulton Ahmad Mirzo, tog`asi Sulton
Mahmudxon va boshqa raqiblarga qarshi kurashadi. Samarqand taxti uchun bir necha yil
shiddatli janglar olib boradi, ammo samarasiz kechgan bu janglardan keyin Bobur janubga
qarab yo`l oladi. 1503-yilda Qobul va G`aznani jangsiz qo`lga kiritadi. 1505-1515-yillarda
bir necha bor Markaziy Osiyoga qaytishga urinib ko`radi, ammo hech qanday natijaga
erisha olmaydi. 1519-1525-yillarda Hindistonni qo`lga kiritish uchun jang olib boradi.
1526-yilning aprel oyida Ponopatda Hindiston sultoni Ibrohim Lo`di bilan va 1527-yili
mart oyida Chitora hokimi Rano Sango bilan bo`lgan janglarda Boburning qo`li baland
keladi. Tarixiy ma`lumotlarning bayon qilishicha, Boburning Hindistonga yurishida Dehli
hukmdori Ibrohim Sulton siyosatidan norozi bo`lgan Panjob hokimlari ham Boburni
qo`llaganlar va Sikri jangidagi bu g`alaba Boburga Hindistonga o`z hukmronligini uzil-
kesil o`rnatish va Boburiylar sulolasini barpo etish imkoniyatini berdi. Yangi mustahkam
davlat “Buyuk mug`ul imperiyasi” nomini oladi va 300 yildan ortiq hukmronlik qiladi.
1526-yilning 21-dekabrida Bobur zaharlanadi, tasodif tufayli omon qoladi. 1530-yilda
Agrada vafot etadi. Keyinroq vasiyatiga ko`ra, farzandlari uning xokini Qobulga olib kelib,
dafn etadilar.
Bobur qisqa vaqt ichida Hindistonda siyosiy muhitini barqarorlashtirish, Hindiston
yerlarini obodonlashtirib, birlashtirish, savdo-sotiq ishlarini to`g`ri yo`lga qo`yish, bog`-
rog`lar yaratish ishlariga rahbarlik qildi. Madaniy yodgorliklar qurish, karvonsaroylar
barpo qilish, kutubxonalar qurish Bobur va uning o`g`illari davrida keng miqyosda yoyildi.
Hindiston me`morchiligiga Markaziy Osiyo uslubi kirib kela boshladi. Bobur va uning
hukmron avlodlari huzurida o`sha davrning ilg`or va zehni o`tkir olimlari, shoirlari,
musiqashunoslarini mujassam etgan mukammal bir ma`naviy-ruhiy muhit vujudga keldi.
Bobur Hindistonda katta hajmdagi davlat ishlari bilan bir qatorda o`zining adabiy-
badiiy faoliyatini ham davom ettirdi. 1503-yilda “Xatti Boburiy” ni yaratdi. 1521-yilda
“Mubayyin al-zakot”, 1523-25-yillarda “Muxtasar”, “Xarb ishi”, “Musiqa ilmi” (topilma),
“Volidiyya” asarlarini, 1519-yilda 1-devon “Qobul devoni” ni, 1528-29-yillarda 2-devon
“Hind devoni” ni yaratdi. “Tuzuki Boburiy”, “Voqeoti Boburiy”, “Voqeanoma”,
“Boburnoma” nomlari bilan mashhur bo`lgan asarni 1525-1530-yillarda yozdi.
Boburning tarixiy, ilmiy va adabiy merosini o`rganish va ommalashtirishda
O`zbekiston, Tojikiston va Rossiya olimlarining faoliyatlari diqqatga sazovordir. XIX-XX
asrlar davomida Georg Ker, N.Ilminskiy, O.Senkovskiy, M.Sale, Porso Shamsiyev, Sodiq
Mirzayev, V.Zohidov, Ya.G`ulomov, R.Nabiyev, S.Azimjonova, A.Qayumov kabi
olimlarning harakatlari tufayli “Boburnoma” bir necha bor nashr qilindi. (o`zbek va rus
tillarida).
Bobur ikki tilda –o`zbek va forsiy tillarida erkin ijod qilgan bo`lsa-da, faqat
o`zbekcha she`rlarini to`plab 2 ta devon tuzgan. 1519-yilda Qobulda, 1529-yilda
Hindistonda tuzilgan bu devonlar o`sha joylar nomi bilan yuritiladi. Qobul devoni
topilmagan. Hind devonidagi she`rlarining umumiy miqdori 400 dan ortiq. 119 tasi g`azal,
231 tasi ruboiy, boshqalari turli janrdagi she`rlardir. Bobur she`rlarining ma`lum bir qismi
hasbi hol xususiyatiga ega bo`lgan g`azaldir. Bobur g`azallari orasida hayotga qaynoq
mehr aks etgan, jo`shqin g`azallar, afsus-nadomat ohanglari bilan to`lgan g`azallarni ham
uchratish mumkin.
Bobur –podshoh, shoir va olim. Ammo Boburning betimsol shaxsi shohlik, balki
shoirlik va olimlikdan ham teranroqda turadi. Shuning uchun uning latif ruhi va
darveshvash ko`ngli andak-mundak narsalarni pisand qilmaydi, aniqrog`i arzitmaydi.
Shunday ekan, qaysi xon yoki sulton:
Qilmoq umidu biym ila xizmat shah olida
Darbonining so`kunchu tayoqig`a arzimas, -
deydi. Insonga xos qanaqa tabiiy fazilat va sof tuyg`ular bo`lsa, Bobur hayotda ham,
ijodda ham asosan ana shularga suyangan. U o`z davlati va saltanati manfaati yuzasidan
she`riyatiga bir siyosiy rang, targ`ibot ohanglarini olib kirsa bo`lardi. Yo`q Bobur
she`riyatida topolmaysiz bunday ohanglarni.
Mohiyatan toju taxt, hukmronlikka borib tarqaladigan murod-maqsadlarini ham u
nihoyatda oddiylashtirib, oddiy odamlarning yuragiga uyg`unlashib ketadigan mazmunda
aks ettiradi:
Ko`ngli tilagan murodig`a yetsa kishi
Yo barcha murodlarni tark etsa kishi,
Bu ikki ish muyassar o`lmasa olamda,
Boshni olib bir sorig`a ketsa kishi.
Bu fikrlar aynan shoh va shoir Boburga tegishli ekanini bilamiz, ammo ko`ngli bir
murodga intilib, yetolmagan, “bu ikki ish muyassar” bo`lmasa-da, boshini olib
qayonlargadir ketishning ham uddasidan chiqolmagan har bir kishiga daxldorligini ham
inkor etolmaymiz. Shuning uchun Boburning ma`naviy-ruhiy dunyosi shohu gadoni o`ziga
jalb etaveradi. Ko`ngilni sehrlash, ruhni qanoatlantirishdan to`xtamaydi.
Bobur tasavvuf ta`limoti bilan maxsus shug`ullanmagan bo`lsa-da, ayrim
she`rlarida tasavvufiy g`oyalar aks etgan. Shoirning quyidagi she`rlarida dunyoi dundan
chekinayotgan, siyrati darveshvash, Bobur bilan yuzma-yuz kelganday bo`lamiz:
Arzimas g`am yemakka bu dunyo,
Bal otin demakka bu dunyo.
Tama` uzgil bu eski dunyodin,
Xotiringdin chiqar bu dun yodin.
Davlat uchun o`zungni zor etma,
Izzat uchun o`zungni xor etma.
Bobur bir masnaviysida Husni Mutlaqqa murojaat etib shunday deydi:
Go`shu hushimni so`zing sori qil,
Jonu ko`nglimni o`zung sori qil.
G`amlaring birla ovut ko`nglimni,
Ma`rifat birla yorut ko`nglimni.
Bobur ruboiylaridan birida “Har ishniki ayladim xatolig` bo`ldi”, - deydi. Aslida
Bobur qilgan ishlar xato bo`lmagan. Birgina “Boburnoma” asarini olib qaraydigan bo`lsak
ham hali bu darajada har tomonlama yetuk asar yaratilmaganligining guvohi bo`lamiz. Bu
asar butun jahon ommasiga mashhur bo`lgan shoh asardir. “Boburnoma” da Bobur
yashagan davrdagi Movarounnahr, Xuroson, Eron va Hindiston xalqlari tarixi yoritilgan.
Asar uch qismdan iborat bo`lib, 1-qismi- XV asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyoda
ro`y bergan voqealarga, 2-qismi XV asrning oxiri, XVI asrning birinchi yarmida Qobulda
ro`y bergan voqealarga, 3-qismi XVI asrning birinchi choragidagi Shimoliy Hindiston
xalqlari tarixiga bag`ishlangan. “Boburnoma” ning mavjud to`liq matni 1857-yilda
turkolog N.Ilminskiy tomonidan Qozonda tipografiya yo`li bilan nashr qilingan. 1905-
yilda ingliz olimasi A.Beverigi xonim “Boburnoma” ning Haydaroboddagi qo`lyozma
nusxasini chop ettirdi. Ana shu 2 ta nusxaga asoslanib 1948-49-yillarda asarning ikki
qismdan iborat to`liq matni P.Shamsiyev, Sodiq Mirzayevlar tomonidan nashr qilindi.
1960-1989-yillarda yana qayta nashr etildi. “Boburnoma” dagi ma`lumotlar o`sha davrda
yaratilgan boshqa tarixiy manbalar: Mirxond, Xondamir, Muhammad Solih, Binoiy,
Muhammad Haydar, Farishta, Allomiy kabi tarixchilarning asarlarida bu darajada oshiq
va mukammal yoritilmagan. Muallif “Boburnoma” da Alisher Navoiy, Abdurahmon
Jomiy, Behzod, Mirzo Ulug`bek va boshqa allomalar haqida o`zining eng yuqori fikr va
mulohazalarini bildiradi. Kamoliddin Binoiy, Behzod, Mirak naqqosh, Husayn Udiy
singari adabiyot va san`at arboblari haqida qimmatli ma`lumotlar va mulohazalarni
keltiradi.
Bobur nima haqda va kim haqda yozmasin, g`oyat samimiydir. O`zining
quvonchini ham, g`amini ham hech kimdan yashirmay, ro`y-rost aytadi. Do`sti haqida
ham, dushmani haqida ham ko`nglidagini so`zlaydi.
Bobur butun umri jangu jadallarda kechishiga qaramasdan tabiatan nihoyatda
ziyrak va sinchkov, g`oyat fahmli va idrokli, hamma narsaga qiziquvchan bir zot edi. U
qaerga bormasin, o`sha yerning geografik tuzilishi, joylashishi o`rindan tortib, o`simlik va
hayvonot dunyosigacha, qishu yozining ob-havosidan, elining tili-yu, urf-odatlarigacha
hamma-hammasi bilan qiziqadi va yozib qoldiradi.
“Boburnoma” da Boburning ilk she`riy mashqlaridan tortib yirik asarlarigacha
yozilish tarixi, ular bilan bog`liq voqealar haqida ma`lumot berilgan. Alisher Navoiy bilan
xatlashgani, “Boburiy xat” ni ixtiro etgani, musiqa bilan shug`ullangani, turkiy tilning
sofligi va ravnaqi uchun kurashganlari haqida ham batafsil ma`lumot beradi.
“Boburnoma” Bobur kezgan yurtlar haqida o`ziga xos qomusdir. Lekin bu faqat
sinchkov emas, badiiy zavqi ham baland bo`lgan ijodkor tomonidan yozilgan. Asarda turli
fanlarga oid ma`lumotlar bilan bir qatorda go`zal ijodiy kuzatishlar, chiroyli badiiy
lavhalar ham bor. Ayniqsa, Xuroson va Hindiston manzaralarini chizganda, xususan,
o`zbek o`quvchisiga notanish urf-odatlar, o`simlik va hayvonlar haqida hikoya qilganda
Boburning badiiy iste`dodi ish beradi. Masalan, u xurmoni shunday tushuntiradi:
“Yana xurmodir. Agarchi xurmo Hindiston maxsusi emas. Chun ul viloyatlarda
yo`q edi, mazkur bo`ldi. Xurmo daraxti Lamg`onda ham bordur, shoxlari daraxt kallasida
bir yerda-o`q bo`lur. Barglari shoxlarining tubidin uchig`acha ikki tarafida bo`lur, tanasi
nohamvor (notekis) va badrang (ko`rimsiz) dir. Mevasi uzumning xo`shasidek bo`lur,
xo`shasidin xili ulug`roq bo`lur.
Derlarkim, nabotat orasida xurmo daraxtining ikki ishi hayvonotqa o`xshar: biri
ulkim, nechukkim hayvonot boshini kesarlar-hayoti munqati` bo`lur (uzilur). Xurmo
daraxtining ham boshi kesilsa, daraxti qurur. Yana biri ulkim, nechukkim hayvonottin
benar natija hosil bo`lmas, xurmo daraxtig`a ham nar xurmo shoxini kelturub,
tegurmasalar, yaxshi bar bermas. Bu so`zning haqiqati ma`lum ermas”.
“Boburnoma” o`zbek nasri taraqqiyotiga juda katta ta`sir ko`rsatdi. Buning yorqin
namunasi Abulg`ozi Bahodirxonning “Shajarai turk” va “Shajarai takorima” asarlaridir.
“Boburnoma”ning tasvir va bayon usuli tarjimalar orqali boshqa adabiyotga ham o`tdi.
G`arb va Sharqning fan va davlat arboblari Boburning tarix va madaniyat oldidagi
xizmatlarini belgilashda bu kitobga asosiy manba sifatida qaradilar. Hindiston tarixini
yoritishda esa, mutaxassislar fikricha, hali xam buyuk bobomiz Beruniyning “Hindiston”
idan keyingi muhim asar “Boburnoma” bo`lib turibdi.
Bobur o`zining ma`lum va mashhur asarlari bilan tarixnavis adib, lirik shoir va
ijtimoiy masalalar yechimiga o`z hissasini qo`shgan olim sifatida xalqimiz ma`naviy
madaniyati tarixida munosib o`rin egallaydi. Zahiriddin Muhammad Bobur o`zbek tili
nasriy janrining asoschilari orasida katta salobatni egallaydi. Uning «Boburnoma» asari
katta ahamiyatga ega bo`lgan memuar hisoblanadi. Bobur asarlarining ijobiy tomonlaridan
biri- tilning soddaligidadir. U asarlarini sodda tilda yozadi. Boshqalarni ham sShunday
yozishga chaqiradi. Bobur parallellizm, tazod, laf, o`zshatish, mubolag`a kabi badiiy til
vositalaridan qo`llaydi. Bobur xalq og`zaki ijodidan aksiyachilik mahoratini o`rgandi.
Natijada u omonim va polisemantik so`zlardan hamda so`z o`yinlaridan ustalik bilan
foydalanib, o`zbek tilida tuyuqlarning ajoyib namunalarini yaratdi.
Bobur badiiy proza namunasi bo`lgan «Boburnoma»ni Hindistonda eski o`zbek
tilida yaratdi. Bu asar o`z davriga nisbatan sodda va obrazli tilda yozilgan. «Boburnoma»
asari juda qimmatli tarixiy-badiiy asar bo`lib, unda O`rta Osiyo, Afg`oniston, Hindiston
kabi mamlakatlarning XY asr oxiri, XYI asr boshlaridagi ahvoli geografiyasi, siyosiy,
iqtisodiy va madaniy hayoti o`z aksini topdi.
Asarning asl nomi «Vaqoenoma» bo`lib, u ba`zan «Boburiya» deb ham ataladi,
tarjimalarda «Tuzuki Boburiy», «Voeoti Boburiy» va «Boburnoma» deb atala boshlangan.
«Boburnoma»ning 14 ga yaqin nusxasi bo`lib, ularning ko`pi XVII-XVIII asrlarda
turli kishilar tomonidan ko`chirilgan. Bu nusxalar hozir Leningrad, Kalkutta, Xaydarobod,
London, Agra, Machester, edinburg kabi joylarda saqlangan. «Boburnoma» tilining asosiy
xususiyatlaridan biri ixchamligidir.
«Boburnoma»ning bir nusxasi 1737 yilda ko`chirilib, shu nusxa 1957 yilda
Qozog`istonda rus olimi A.Beverij 1905 yil Londonda bostirdi.
«Boburnoma» 1586 yilda fors tiliga ayrim parchalari 1705 yilda Vitsen tomonidan
golland tiliga, Djon Leyden, V.erskinlar tomonidan 1828 yilda A.Keyzer tomonidan nemis
tiliga, 1791 yilda Pave de Kuteyli tomonidan fransuz tiliga tarjima qilindi.
«Boburnoma»ning Qozon va London nusxalari 1948-1949 yillarda Toshkentda ikki
kitob xolida to`la nashr etildi. Ba`zi tuzatishlar va chog`ishtirishlar asosida 1960 yilda yana
qayta nashr qilindi.
«Boburnoma» XY asr oxiri XYI asr boshlaridagi tarixiy voqealarni to`g`ri aks
ettirish jihatidangina qimmatli bo`lib qolmay, u o`sha davrdagi o`zbek tili ahvolini
o`rganish uchun ham muhim manba hisoblanadi.
«Boburnoma» asari orqali Boburning xalq jonli tilining boyliklari chuqur o`rganilib
va egallab olganligi, adabiy tilni xalq jonli tiliga yaqinlashtirish uchun harakat qilganligi
yaqqol ko`rinadi. Bobur tilni boyitishga va soddalashtirishga, barqaror qo`llanilmagan
ko`p so`zlarni ishlatishga harakat qildi va ulardan o`rinli foydalandi.
«Boburnoma» asarining mazmuni va tilini boyitish uchun Bobur xalq maqollari
hamda ta`birlariga katta e`tibor berdi. Unda faqat o`zbek maqollaridagina emas, balki fors-
tojik tili maqollarini ham qo`lladi. Bular asar tilining shirali, ommaga tushunarli bo`lishi
uchun xizmat qildi. Masalan, Kapudagini kapmasa, kariguncha kuydurur. Kozlerini tuz
tutti. Dushman ne demas, tushke, ne kirmas. Dax kujavu daraxtan kujavu. (Qishloq
qaydayu, daraxtlar qayda). Uzrash battar az gunax (Uzri gunoxdan yomonroq). An guzarra
ab burd (U ko`chani suv olib ketdi). Mard bayaran sur ast (Do`stlar bilan birga bo`lib
ulmoq tuydir).
«Boburnoma» tilining muhim xususiyatlaridan biri ifodaning ixchamligi, soddaligi
va ravonligidir. Buning uchun u so`zlarni tanlab ishlatishga, oz so`z bilan ko`proq fikrni
bayon etishga harakat qildi. O`zbek tilining so`z boyligidan ijodiy foyda aniq, undagi
sinonim, omonim va antonim so`zlarni keng va o`rinli ishlatdi.
«Boburnoma»da fikrlar ko`proq sodda gap formasida beriladi. Qo`shma gaplar ham
sodda gaplarga o`xshash tuzilishda bo`lib, osonlik bilan tarkibiy komponentlarga ajraladi:
Tu anda etkunche, mening bilen sekiz kishi kalib edi.
Bobur Andijon va uning atrofidagi shaharlar haqida ma`lumot berar ekan, ular
haqida murakkab bo`lmagan, ixcham jumlalar bilan fikr yuritadi: «Movarounnaxr,
Samarqand va Kesh ko`rganidin so`ngra mundin ulug`rak korgan yokdur, uch davrasi bor.
Arki janub tarafida vake boluptur. Tokkuz tarnav suv kirer. Bu ajabturkim, bir erdan ham
chikmas».
Bu parchani hozirgi zamon kitobxona ham lug`atsiz tushuna oladi. «Boburnoma»
asarining tili quyidagi xususiyatlari bilan ham harakterlanadi.
1.
«Boburnoma» tilining turlanish kategoriyasi o`ziga xos xususiyatlari
bilan ajralib turadi. Boshqa yodgorliklardagi kabi unda ham chiqish
kelishigi –din, affiksi orqali yasaladi. Qolgan kelishik qo`shimchalari
hozirgi o`zbek tilidagi kelishik qo`shimchalariga o`xshash. Masalan,
Andijon suyi Oshtin kelur, Axsi suyi Kasandin keler.lekin
«Boburnoma»da qaratqich bilan ushum, o`rin-payt bilan junalish va o`rin-
payt bilan chiqish kelishiklari bir-birining o`rnida o`o`llana beradi:
Xojandda kelib edi. Jaxandir Mirazaka Tanbal takasiga kelib edi. Hind
fatxida song.
Abstrakt egalik ma`nosini ifodalovchi-niki Afekisining vazifasini qaratqich
kelishigining qo`shimchasi –ning qo`shimchasi – ning bajaradi: Har vilayatkim musaxxar
bolsa, chaxar dang mirzaning bolday, du dang aning. hu bilan birga, ba`zan bu ma`noda
niki affiksi qo`llanishi ham uchraydi: Kongulde ud edi kim, . . . hayx Bayazidni
Tanbaldin ayrib bizniki bolday.
2. «Boburnoma»da nisbiy sifat va abstrakt otlar yasash uchun –lig, - lik affiksi
ishlatiladi: Bu ataluk, ogullik Tambalga arkalanib bunday harakatlar bunyod qildilar.
3. «Boburnoma» tilida hozirgi o`zbek tiliga xos bo`lgan –ta bilan yaralgan donalik
sonlar.- tadan bilan yasalgan ulush sonlar, - tacha bilan yasalgan chama sonlar. –lab bilan
yasalgan ayruv ulush sonlar uchramaydi.
Ayiruv –ulush sonlar asosan-r (-rer) affiksi bilan, chama sonlar esa sintaktik yo`l bilan
yasalgan: Sipaxi va raiyati naumed bolub birer-ikkirer kargandin tashlab kacha kirishdiler.
Yuz chaglik.
4. Uchinchi shaxs kelishik olmoshi son va kelishiklar bilan turlanganda qadimgi
formasi namoyon bo`ladi: ul-ano`, aning, anga, andin.
Hozirgi o`zbek adabiy tilida so`roq olmoshlaridan tashqari, ne,nechuk, katu
olmoshlari mavjud.
1.
Hozirgi o`zbek tilida ravishlar «Boburnoma»da ham uchraydi, lekin unda hozirgi
tilda bo`lmagan azru (ko`p, juda ko`p) otru) ro`baro`, qarama-qarshi) ravishlar
juda ko`p ishlatilgan.
2.
«Boburnoma»da qo`llangan so`ng ko`makchilari hozirgi ko`makchisining sayi
varianti, bilen ko`makchisining bile, birle, ile variantlari mavjud. old va yon
ko`makchilari o`rnida ko`proq kash ko`makchisi ishlatiladi: Songralar Sulton
Maxmudxon kashiga bardi.
3.
«Boburnoma»da o`timli fe`llarning majhul darajalari formasi tushum
kelishigidagi otlarni boshqarish xususiyatiga ega. Bu forma hozirgi o`zbek tilida
uchramaydi. Urduning va urdu otrusini mazbud va mustahkam kildi.
Hozirgi kelasi zamon fe`li- adur,-yudur affiksi yordamida hosil bo`ladi:
keledurmen, keledursan kabi.
«Boburnoma»da eski uyg`ur tiliga xos ba`zi zamon formalari mavjud.ulardan
biri-gu gu affiksli zamon fe`lidir: keldum,kelgung,kelgusi kabi.
«Boburnoma»da – gu-gu affikisida boshqa affikslarning birikishidan hosil
bo`luvchi ish- harakat oti keng qo`llangan: bargulik,bargusiz, barguchi kabi.
Buyruq-istak maylining 1 shaxs formasi – aling bilan yasalgan turi keng
tarqalgan: Xan kashiga Tashkentga baraling.
«Boburnoma»da sifatdoshning asosan –gan-gen,-adurgan-edurgan,-r afikslari
bilan
hosil
bo`luvchi
formalari
qo`llangan:
borgan,kelgan,boradirgan,keladurgan,barur,kelur kabi.
«Boburnoma»da-a)-e affiksi bilan hosil bo`luvchi ravishdosh formasi kesim va
sostavli kesimning komponenti vazifasida ham qo`llangan: Dakikaning makdari
takriban alti fatixani bismilla bili okugunchadir.
Navoiyda bo`lganidek hozirgi-kelasi zamon fe`li 1-shaxs birligini bo`lishsiz
formasi-man-men affeksi bilan ham hosil qilinadi: Bilmen ozlukidan bermedimi va
yukaridan isharat bodimu. Infinitivining bo`lishsiz formasi –ma, -me affiksi orqali
ifodalanadi: Ish kapuga kelgen maxalda jid va tumamni taksir kilmamak kerak.
8. «Boburnoma»dagi bog`lovchilar hozirgi bog`lovchilarga qisman to`g`ri
keladi. Unda ko`pincha dagi, vale (lekin, ammo) va yoki bog`lovchilari ko`proq
ishlatiladi.
Asarda ergashtiruvchi bir qanchasi qo`llanadi. Bularning ko`pchiligi –ki
bog`lovchisi ishtirokida hosil bo`lgan bog`lovchi va bog`lovchilashgan so`zlarir: -ki, -
kim, vaqtiki, -gaxikim, ne uchunkim, -bu jihatdinkim, negkim: Ani uchunkim, Mir
Alisher Navoiyning musannafati bavujudkim, Xaride nash`u pava tanibdur, bu til
biledur.
«Boburnoma» leksikasida quyidagi so`zlar uchraydi: yavuk, yaqin, cherik, askar,
qo`shin, kabamak, kamamok, filgar, tuz, tekis er, arimak, ketmoq, ilik, kul, ulus, xalq,
kazaklik, darbadarlik, yanmak, kaytmak, kopmoq, turmoq, kasaba, shaxarcha, vasat,
urtalik, vasfir, mo`l-ko`l kabilar.
Umuman «Boburnoma» va boshqa asarlari bilan til donishmandi bo`lganligini
va til boyliklaridan, jonli tilning xususiyatlaridan mohirlik bilan foydalanganligini
ko`rsatadi. O`zbek badiiy prozasi etarli tajribaga ega bo`lmagan bir davrda proza tilida
katta muvaffaqiyatni qo`lga kiritdi.
Bobur tilidagi soddalik, ravonlik va ixchamlik XYII asrda Abulg`ozi Bahodirxon
tomonidan yozilgan «hajarai turk» va «hajarai tarokim» asarlarida davom ettiradi.
O`zbek adabiyotining va adabiy tilning ulkan namoyondalaridan biri Muhammad
Sodix klassik adabiyotda birinchi tarixiy doston bo`lgan «Shayboniynoma»ning
avtoridir.
«Shayboniynoma» temuriylar bilan shayboniylar o`rtasidagi urushlarning
dahshatli manzaralarini tasvirlovchi, badiiy uslubi va obrazli tili bilan klassik
adabiyotning qimatbaho yodgorligidir.
«Shayboniynoma» dostoni 76 bobdan iborat bo`lib, uni Qosim nomli kotib
tomonidan ko`chirilgan nusxasi Venada saqlanadi. Dostonni shu nusxa asosida
G.Vamberi 1885 yilda nemis tilida nashr ettirdi. 1908 yilda turkolog P.M.Melioranskiy
tomonidan chop etilgan. Faqat 1961 yilga kelib, «Shayboniynoma»ning hozirgi o`zbek
grafikasidagi matni nashr etiladi.
«Shayboniynoma» tarixiy dostonchilikning to`ng`ich asari bo`lib, unda konkret
tarixiy voqealar hikoya qilinadi. Dostonda realizm tendensiyasi ma`lum darajada badiiy
uslubning eng muhim xususiyatlaridan biriga aylandi. Realizm tendensiyalari
faktlarning mazmunidagina emas, balki ularni bayon etish va ifodalashning badiiy
usullarda, badiiy til vositalarida, xullas mazmun bilan shaklning birligida ko`rinadi.
Muhammad Solih dostonida adabiy tilni jonli tilga yaqinlashtirishga, jonli til
xazinasidan foydalanib, adabiy tilni boyitishga munosib hissa qo`shdi. Uning tasviriy
ifoda uslubi badiiy sodda va rang-barang. hoir xalq tili xazinasidan foydalanib, sodda,
jonli o`zshatishlar, sifatlashlar, anaforalar topadi. Masalan, Buxoro hokimi Bokitarxon
xarakterini ochib berish uchun quyidagi o`xshatishni ishlatadi.
Bar edi sozi uning nadanlardek,
Kiligi yashgina oglanlardek.
Xalq tili boyliklaridan mukammal foydalanib, xarakterli jonlantirish va
mubolag`alar qo`llaydi.
Boldi bisyar uzum birle kavun,
Xar biri debki: «Mening birl avun».
Klassik adabiyotda baytning birinchi misrasidagi barcha so`zlarga ikkinchi
misradagi hamma so`zlar qofiyadosh bo`lsa, bu tarse deb ataladi. Muhammad Solih
original ijod qildi.
Tozib erdi navkari Babirning,
erib edidi jigari Babirning.
quyidagi barcha M.Solih Bobir askarlarining qochishini sShunday mubolag`a bilan
tasvirlaydi:
Bir sari yolini daryo tutdi,
Suvga tushkenni baliqlar yutdi
M.Solih omograf so`zlar yordamida original so`z o`yini yaratdi:
Saxabi jilvada bostan ichide (uzum navi).
Kan yutib saxibi korgan ichide (egasi)
Yuqoridagi tasviriy vositalarini yaratishda M.Solih zbek tilining so`z boyligidan va
grammatik xususiyatlaridan unumli foydalangan. Unda quyidagi grammatik xususiyatlarni
ko`rish mumkin:
1.
«Shayboniynoma» tilida tushum kelishigi uchun –ni, -n jo`nalish kelishigi
uchun –ga, -ge, -ka, ke, -a, e affiksli formalar ishlatilgan: arigini, shaxar
xalin sozumni, suga, kozgusre, otka, kormekke, bashima, kunglume kabi.
Otlarning egalik bilan turlanishi hozirgi o`zbek tilidagi kabidir.
«Shayboniynoma»da o`zbekcha pullik formasi bilan birga, arabcha, forscha ko`plik
formalari ham qo`llanadi: barcha mirzalar, bari nukarlar, funun (fanlar), kalmakan
(qalmoqlar) kabi.
2.
Sonlar «Shayboniynoma»da hrzirgi o`zbek tilidagi kabi formalarga ega.
Tartib sonlar – inch affiksi bilan ham yasaladi: tortinch kabi. «Uch ming»
ma`nosida tuman «million» ma`nosida «yuz tuman» so`zlari ishlatilgan.
Biz naslimizni to‘g‘ridan-to‘g‘ri Temuriylarga bog‘laymiz. Biroq Temuriylar hozirgi diniy
partiyalarimizni toqatlik bilan qabul qilisharmidi? Ular diniy rahbarlarimizning pand-
nasihatlaridan qanday rag‘batlangan bo‘lishardi?”
Ajdodlar aslida Temuriylarga borib tarqalishi mavzusidagi muhokamalar Pokiston
ziyolilari orasida keng tarqalgan bo‘lishi mumkin. Biroq oddiy pokistonliklar Boburiylar
va Temuriylar borasida qanchalik xabardor? Ayoz Amir Bi-bi-si O‘zbek xizmatiga bergan
suhbatda shunday deydi:
“Albatta, Boburiylar borasida ko‘plab pokistonliklar bilishadi. Lekin biz Boburiylar
so‘zidan foydalanmasdan, ko‘proq Mo‘g‘ullar deymiz. Ya‘ni Hindistonda Mo‘g‘ullar
sulolasi o‘rnatilganidan beri, butun yarim orolda aynan shu nom ostida ular mashhur
bo‘lganlar. Mo‘g‘ullardan qolgan me‘morchilik, san‘at va madaniyatning yorqin
namunalari nafaqat Pokistonda, balki hozirgi Hindistonda ham keng tarqalgan. Dehliga
safar qilsangiz, u yerda ham Bobur juda mashhur”. Zahiriddin Muhammad Boburning XVI
asrda yaratilgan entsiklopedik asari "Boburnoma"ni chuqur o‘rganib chiqqan Ayoz Amir
o‘z maqolasida biror marta “mo‘g‘ul” so‘zini ishlatmagan. Biroq shuni aytish kerakki,
“Buyuk Mo‘g‘ullar” iborasi dunyo tarixidagi yanglish iboralardan biridir. G‘arb tarixchiliri
Temuriylar avlodidan chiqqan Bobur ona tomonidan Chingizxonga bog‘langani tufayli
"Mo‘g‘ul imperiyasining asoschisi" yoki Great Mughal deb tanishtirganlar. Ushbu xato
ibora Rossiyada "Velikiye mogoly" deb va keyinchalik sho‘rolar O‘zbekiston
tarixshunosligida ham ishlatilgan.
Pokistonlik jurnalist esa o‘z maqolasida faqat “Boburiylar” yoki “Temuriylar” so‘zlaridan
foydalangan.
“Men ularni bunday atashga “Boburnoma”ni o‘qib chiqqanimdan so‘ng qaror qildim.
Chunki ular o‘zlarini hech qachon Mo‘g‘ul deb ataganlari yo‘q, ular o‘zlarini Temuriylar
deb atashgan. “Boburnoma”ni yozganida, Bobur “biz Mo‘g‘ular sulolasimiz” deb
aytmagan. Aksincha, qachonki mo‘g‘ullar haqida so‘zlaganida ular haqida kamsitib
yozgan. Bobur o‘zi haqida gapirganida, “mo‘g‘ul” so‘zini hech qachon ishlatmagan.
Boburnomani o‘qib chiqqanimda, meni bu fakt hayratda qoldirdi. Garchand butun
Hindiston va Pokiston bo‘ylab u barpo etgan saltanat Buyuk Mo‘g‘ullar sulolasi nomi
ostida tanilgan. Pokistonliklar Boburiylarni Amir Temurga bevosita aloqasi bo‘lsa ham
Temuriylar sulolasi deb atashmaydi”, deydi jurnalist.
Ehtimol shuni nazarda tutib, Ayoz Amir o‘z maqolasida “Boburnoma” asari Pokistonda
barcha tarix o‘quv barnomalariga kiritilishi kerak” degan taklifni ilgari suradi. “Boburning
shaxsiyati rang-barangligi tufayli uning asarini astoydil va chuqur o‘rganish kerak”, deydi
u.
“Tariximizda eng yirik ta‘sir Bobur va Boburiylardan qolgan. Boburni tilga olar ekansiz,
uning shaxsiyati shu qadar jozibador, uning o‘zi o‘z amallari va sa‘y-harakatlari borasida
shu qadar ochiq so‘zlaganini e‘tiborsiz qoldirolmaysiz. Bobur sharobxo‘rlik yoki bangivor
moddalarga ruju qo‘ygani yoki deylik uning Boburiy ismli o‘smir bolaga mahliyo bo‘lgani
borasidagi dil izhorotlari - Islom hayotning barcha sohalariga singib ketgan Pokiston kabi
mamlakatda og‘riq bilan qabul qilinadi. Pokiston davlat o‘laroq Islom diniga tayanib
vujudga kelgan. Nazarimda, bunday muhitda “Boburnoma”ni o‘rganish, ta‘bir joiz bo‘lsa,
ruhni juda tetiklashtiradi”. “Pokistonda biz hamisha Islom so‘zini juda ko‘p ishlatamiz...
Hadeb islom, islom, islom deymiz... tushunchani chaynaverib, siyqasini chiqarib yubordik.
“Boburnoma”dan biz nimani o‘rganishimiz mumkin? Buyuk ajdodlarimiz musulmon
bo‘lgan, e‘tiqodiga sodiq, sunnatni mahkam ushlaganlar, biroq shu bilan birga ular boshqa
narsalarga nisbatan juda ochiq bo‘lganlar. Agar pokistonliklar o‘z merosini to‘laligicha
qabul qilishsa, bu faqat yaxshilikka yetaklashi mumkin deb o‘ylayman”, - deydi Ayoz
Amir.
Maqoladagi ba‘zi munozarali fikr-mulohazalar asosan Pokistonning iqtidordagi
doiralariga qaratilgan.
“Ajdodlarimizdan eng buyugi o‘ziga nisbatan ochiq bo‘lgan. O‘z nuqsonlarini sir
tutmagan. Yopiq eshik ortida qilmishlarimizni qilib, biroq omma oldida o‘zimizni itoatli
ko‘rsatib, makkorona va ikkiyuzlamachi yondashuvlarimiz bilan biz Mahmud G‘aznaviy,
Bobur va Akbarlarning avlodiga o‘xshayapmizmi?”- deb yozadi Ayoz Amir.
Darvoqe, maqolada yozilishicha, Boburiylardan birortasi o‘z davlatini islomiy davlat nomi
ostida barpo etmagan.
“(Ajdodlarimiz) hozirgi Islom Respublikamizning asosiy jihatlariga aylangan soxta
dindorlik va munofiqlikni rad etgan haqiqiy musulmon bo‘lganlar. O‘ylab ko‘ring,
birortasi o‘z imperiyasini islomiy deb e‘lon qilmagan. O‘z kuchiga qattiq ishongan
bobokalonlarimiz o‘z iymonlari borasida qator deklaratsiya chiqarish uchun na ehtiyoj
sezganlar, na majburiyat his qilishgan”.
Biroq maqolani o‘qib chiqqan tanqidchilar: “Bunga ehtiyoj bo‘lmagan, chunki ularning
davlati mustamlaka davrlaridan oldin barpo etilgan” deya ta‘kidlashlari mumkin emasmi,
deb so‘radik biz.
“To‘g‘ri bunday ham bo‘lishi mumkin, biroq, mustamlakachilik davri allaqachon o‘tib
ketgan va musulmon davlatlar barpo etib bo‘lingan. Biz hozirda Pokiston qasddan doimo
o‘zini islomiy kontekst ichida namoyish etayotganiga guvoh bo‘lyapmiz. Pokiston bir
mamlakat o‘laroq o‘zini islomiy atamoqda. Mamlakat konstitutsiyasi ham islomiy
iqtiboslarga to‘la. Men bu yerda nima demoqchiman? Nasl-nasabimizni ma‘lum tarixiy
shaxslardan olib kelar ekanmiz, ajdodlarimiz bunday iboralardan foydalanmaganlarini
inobatga olib, ehtimol, diniy mansubligimizni har qadamda takrorlaverish kerak emasdir?
Biz tariximizga mafkura nuqtai nazaridan yondashmasligimiz lozim, nafaqat Pokistonda,
balki butun musulmon dunyosida kechayotgan voqealarga bir nazar tashlang! Iroq va
Suriyalarda mazhablararo zo‘ravonliklar, Islom dini nomidan shavqatsizliklarga yo‘l
qo‘yilyapti. Bu kabi voqealar manzarasida agar biz o‘tmishimizga chuqur boqsak, balki bu
bizga sog‘lom ta‘sir ko‘rsata olarmidi? Lekin bu xayolparast o‘ylar, bugungi kunda
musulmon dunyosi mutlaq boshqa yo‘nalishda ketayotganiga guvoh bo‘layapmiz", - deydi
Ayoz Amir biz bilan suhbatda.
“O‘ylashimcha, Boburiylar va Temuriylar hozirda tirik bo‘lganlarida, bunaqa narsalarni
tushunmagan bo‘lardilar. Shubhasiz, ular e‘tiqodi kuchli mo‘min-musulmonlar bo‘lishgan.
Bugun Islom dini nomi bilan haddan tashqari amallarga qo‘l urilyapti, qadim zamonda
yashagan ajdodlarimiz bugungi holatni g‘alati deb qabul qilishgan bo‘lardi deb
o‘ylayman”. Ayoz Amirning fikricha, odamlarni mafkuradan xoli qilish jarayonida
ta‘limu-tarbiya katta rol o‘ynashi mumkin.
“Boburnoma”dan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Bobur juda ham mukammal inson
bo‘lgan. U nafaqat hukmron va davlat rahbari, balki chuqur ma‘rifatli odam bo‘lgan. Misol
uchun, “Boburnoma”da u Markaziy Osiyo yoki deylik Farg‘ona vodiysi shoirlarini
ta‘riflaganida, asarlariga tanqidiy nazar bilan yondashadi. Masalan, “falonchi juda yaxshi
shoir, uning she‘r tuzish uslublari go‘zal”, deb yozadi. Yoki Farg‘ona saroylarida ijro etgan
xonandalarni tasnif etishga urinadi. U har tomonlama mukammallikka erishgan maorif edi.
U o‘ta yuqori madaniyatli odam bo‘lgan. Bobur hayotdan ko‘z yumganida, bor-yo‘g‘i 46
yoshda edi. Hozirgi tushuncha bilan yondashmadigan bo‘lsak, u yosh o‘lib ketdi. Biroq
uning hayoti naqadar voqea-yu hodisalarga boy edi! – Ba‘zi janglarda g‘olib bo‘lib
chiqqani, boshqa janglarda mag‘lub bo‘lgani, amirliklarni qo‘lidan boy bergani, saltanatni
barpo etgani bilan birga bu odam nafis san‘atlarga ham katta qiziqish ko‘rsatgan”, deydi
jurnalist.
“Umuman Boburiylar saroylarida ziyolilar katta hurmatga sazovor bo‘lganlar. O‘sha
zamonda ilm hukmron va juda kuchli edi. Ilmiy izlanish harakatlari nafaqat Markaziy
Osiyo mintaqasiga taalluqli bo‘lgan, butun islomiy dunyoda bunday intilishlar qadrlangan
va yuqori baholangan. Abbosiylar sulolasida yoki Ummaviylar humronligida ilmga intilish
ruhi shu qadar kuchli bo‘lganki, u zamondagi Islom bilan bu zamondagi Islomni qiyoslab
bo‘lmaydi. O‘tgan asrlarda ilmu-fan yordami bilan Islom tamadduni, Islom madaniyati eng
yuqori cho‘qqilarga erishdi. Bugungi kunda, afsuski, juda past nuqtalarga tushib ketgan,
deb o‘ylayman”. “Biz yashayotgan yerlar Boburiylar saltanati davrlarida bir hudud, bir
mintaqa edi. Bu mintaqada, albatta, o‘ziga xos milliy guruhlar bilan bir qatorda yagona
madaniyat hukm surgan. Bizni diniy va madaniy merosimiz birlashtirgan. Keyinchalik,
chegaralar paydo bo‘lib, millatlar shakllanib, xususan Afg‘onistonda inqiroz ro‘yobga
chiqishi bilan, aloqalarimiz uzilib qoldi. “Boburnoma”da Buxoro, Samarqand, Farg‘ona
vodiysi va hozirgi Pokiston borasida yozilgan satrlarni o‘qib, mamlakatlarimiz o‘tmishda
bir-biriga juda yaqin bo‘lgani, bir-biri bilan zich bog‘langani xaqida tasavvur paydo
bo‘ladi.
Zahiriddin Muhammad Bobur 1483 yil 14 fеvralda Farg’ona viloyatining hokimi
tеmuriyzoda Umarshayх mirzo oilasida dunyoga kеldi. Bu vaqtda Umarshayх mirzoning
poytaхti Aхsi (qadimiy Aхsikat) edi. Umarshayх mirzo (tav.-1455-Samarqand-vaf. 1494-
Aхsi) Movarounnahr va Хuroson podshosi Abu Said Mirzoning o’g’li bo’lib, Boburning
yozishicha, «ravon savodi bor edi. Хamsatayn va masnaviy kitoblarni o’qub edi. Aksar
«Shohnoma» o’qur edi. Tab’i nazmi bor edi, valе shе’rg’a parvo qilmas edi». Shunday
bo’lsa-da, Boburning ta’kidiga ko’ra, Umarshayх mirzoda «mulkgirlik dag’dag’asi» kuchli
edi.
Boburning oilasi haqida ma’lumot beradigan bo’lsak, undan to’rtta o’g’il qolgan. 1.
Muhammad Humoyun Mirzo, uning taxt vorisi, 1508-yil 5-aprelda tug’ilgan. 2. Kamron
Mirzo, 3. Hindol Mirzo, 4. Askariy Mirzo. Eng kichik o’g’li Anvar bolaligidayoq vafot
etgan. Boburning bir necha qizlari bo’lib, ularning tug’ilganligi haqida haqida ma’lumot
saqlanib qolmagan. Ularning ba’zilari saroy amaldorlariga turmushga chiqqanligi haqida
ma’lumotlar saqlangan.
Boburning onasi Qutlug’ Nigor хonim bo’lib, u Yunusхonning qizi edi. Bobur Umarshayх
mirzo oilasidagi sakkizta farzandning (uch o’g’il va bеsh qiz) kattasi bo’lib,
tеmuriyzodalarning o’sha davrdagi udumiga ko’ra tarbiyalandi, Andijonda tahsil oldi.
Shuning uchun otasi 1494 yilda Aхsida fojiali tarzda olamdan o’tganda Bobur Andijonda
edi. Bobur yozadi: «Umarshayх mirzog’a bu voqеa (ya’ni, fojiali o’lim) dast bеrganda mеn
Andijonda chahorbog’da edim» (Boburnoma, 72-bеt).
1494 yilda 12 yoshida Farg’ona viloyati taхtiga o’tirgan Bobur umrining oхirgacha (1530)
viloyatdorlik (Farg’ona), mamlakatdorlik (Kobul) hamda saltanatdorlik (Agra-Hindiston)
bilan mashg’ul bo’lib, Hindistonda boburiylar saltanatiga (1526-1858) asos soldi
Albatta, bunday davlatdorlik ishlari o’z-o’zicha bo’lgan emas: turli хildagi iхtiloflar,
ba’zan suiqasd uyushtirishlar, gohida g’alaba nash’asi, gohida esa mag’lubiyat o’kinchlari;
uni tushunmasliklar va boshqalar ham sodir bo’lgan edi. Bunday hollarni «Boburnoma»ni
sinchiklab mutolaa qilgan har bir kishi aniq tasavvur eta oladi. Bobur bularning hammasini
mustahkam irodasi va ezgulikka erishish uchun chin ko’ngildan va g’ayrat bilan harakat
qilgani tufayli еngib o’tdi. Natijada Bobur yirik va qobiliyatli davlat arbobi sifatida
tinchlik-osoyishtalik, bahamjihatlik, adolatni o’rnatish, obodonchilik, madaniyat, ilm va
adabiyotni rivojlantirish uchun o’zining nodir qobiliyatini va tashabbuskorligini safarbar
etdi.
Shuning uchun Boburning davlat arbobi sifatidagi ulug’ ishlari XVI asrning o’zidayoq
Faхriy Hirotiy («Ravzat us-salotin»), Abulfayz Allomiy («Akbarnoma»), Gulbadanbеgim
(«Humoyunnoma»)lar tomonidan yuqori baholandi. XX asr zabardast jamoat arbobi,
Hindistonning bosh vaziri Javohirla’l Nеru ham Boburning faoliyatini yuksak darajada
taqdirlab, o’zining «Jahon tariхiga bir nazar asarida» shunday yozadi: «Boburning 1526
yilda Dеhlida g’alaba qozonishi bilan Hindistonda yangi bir davr maydonga kеlib, yangi
bir saltanat tashkil bo’ldi…
Bobur eng donishmand va dilbar shaхslardan biri edi. U mazhabiy taassub, qoloqliq va
qisqa fikrlikdan tamoman uzoq edi… Bobur san’at va adabiyotni qo’llab-quvvatlagan
kishilardandir».
Zahiriddin
Muhammad
Bobur
Afg’oniston
va
Hindistonda
obodonchilik
ishlarini shunchalik rivojlantirdiki, natijada Kobul va uning atrofida ko’pgina shinam
bog’lar, Agrada esa go’zal qasr va imoratlar maydonga kеldi. Ammo Hindistonda to’rt
yilgina (1526-1530) umr kеchirdi. Zahiriddin Muhammad Bobur 1530 yil 26 dеkabrida
Agrada vafot etgach, vasiyatiga ko’ra uning jasadini Kobulga kеltirib, o’zi yaхshi
ko’radigan bog’da dafn etdilar.
Boburning o’g’illaridan Humoyun, Hindol, Askariy va Komron mirzolar, qizi
Gulbadanbеgimlar o’z faoliyatlari bilan donishmand otalarining an’analarini davom
ettirib, adabiyot sohasida ham o’zlaridan shе’riy va nasriy asarlar qoldirdilar
Zahiriddin Muhammad Bobur taniqli davlat arbobi bo’lish bilan birga, nihoyatda
qobiliyatli va sеrmahsul ijodkor - Shoir, yozuvchi, faylasuf, adabiyotshunos, tariх va
boshqa fanlarning ham еtuk allomasi edi. Bobur hammasi bo’lib, 47 yil umr ko’rgan
bo’lsa-da, ammo u qoldirgan ilmiy-adabiy mеros o’z salohiyati va ahamiyati jihatidan
shunchalik buyukki, ana shu buyuklik Boburning jahoniy shuhrati va abadiyatini
ta’minladi.
Bobur qoldirgan ilmiy-adabiy mеros o’rganilar ekan, Bobur bilim doirasining nihoyatda
kеngligi, o’zigacha mavjud bo’lgan va o’z zamonasidagi boy ilmiy-adabiy mеrosni
naqadar chuqur bilganligi kishini hayratda qoldiradi. Uning shе’riy va nasriy asarlari har
jihatdan yеtukligi hamda badiiy-ilmiy ijod tariхida o’ziga хos mavqеga ega bo’lganligi
bilan ajralib turadi.
Zahiriddin Muhammad Boburdan bizgacha yеtib kеlgan ilmiy-badiiy asarlar
quyidagilardan iborat: 1. Dеvon; 2. Boburnoma; 3. Aruz risolasi; 4. Mubayyin; 5. Volidiya;
6. Хatti Boburiy.
Ma’lumotlarga ko’ra, Bobur musiqa va harbiy bilimga doir risolalar ham yozgan ekan,
ammo ularning taqdiri hozircha noma’lum bo’lib qolmoqda.
|
