O'zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innavatsiyalar vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universititeti olmaliq filiali

Download 29,54 Kb.
bet	2/3
Sana	22.12.2023
Hajmi	29,54 Kb.
	#126757

1 2 3

Bog'liq
Detalni sirtlarning joylashuvidagi og\'ishi qayta ishlangan

To`g’ri chiziqli urinma (a) va aylanma urinma
Urinma aylana tashqi aylanuvchi sirt real profil atrofida tashqaridan chizilgan minimal yoki ichki aylanuvchi sirt real profil atrofida tashqaridan chizilgan maksimal diametrli aylana

Urinma tekislik – real sirt bilan aylanuvchi va detal materiali tashqarisida joylashgan shunday tekislikki, toki undan me`yorlangan qism chegaralaridagi real sirt eng uzoq nuqtasining chetlanishi minimal miqdorga ega bo`lsin.

Urinma slindri – real tashqi sirt atrofida chizilgan minimal diametrli tashqi yoki real ichki sirt ichiga chizilgan maksimal diametrli ichki slindr. Urinma sirt va profillar detallar tutashuvining nulli tigizmaslikli o`tkazmalaridagi sharoitlariga mos keladi. O`lchashda urinma sirtlar bo`lib nazoratchi plitalar, interferension oynalar, lekalali va qiyoslovchi plitalar, kalibrlar, nazoratchi opravkalar va boshqalarni ishchi sirtlari xizmat qiladi. SHakl cheklanishi miqdoriy jihatdan urinma normal bo`yicha real sirt nuqtalaridan urinma sirtgacha bo`lgan eng katta masofa  baholanadi. Quyidagi harfiy belgilar qabul qilingan:
 - shakl cheklanishi yoki sirtlar joylashuvi cheklanishi;
T – shakl yoki joylashuv cheklamasi.
L - me`yorlanadigan qism uzunligi.
Silindrik sirtlar shaklining chetlanishlari. Davliylikdan chetlanish – real profil nuqtalaridan urinma aylanagacha bo`lgan eng katta  masofa (4.2.-shakl). Doiraviylik cheklamasi T doiraviylikdan cheklanishning eng katta ruhsat etilgan miqdori. Doiraviylikning cheklama maydoni – doraviylik cheklamasi T ga teng masofada biri boshqasidan orqali qoladigan ikkita konsentrik aylanalar bilan chegaralangan spiralning markazi orqali o`tuvchi yoki aylanish sirti o`qiga perpendikulyar tekislikdagi soha.
Doiraviylikdan cheklanishning xususiy ko`rinishlari bo`lib ovallik va ogranka xisoblanadi.
Ovalilik – doiraviylikdan cheklanish, unda real profil eng katta va eng kichik diametrlari o`zaro perpendikulyar yo`nalishlarda joylashgan ovalsimon figurani hosil qiladi Ogranka – doiraviylikdan cheklanish, unda real profil eng katta va eng kichik figuradan iborat bo`ladi. Ogrankaning yoqlari juft yoki toq sonli bo`lishi mumkin. Yoqlar toq sonli ogranka  o`lchamining tengligi bilan xarakterlanadi Detalning ovalligi masalan tokarlik yoki silliklash dastgohi shpindelining zarbasi detalning disbalansi va boshqa sabablar tufayli paydo bo`ladi. Ogrankaning paydo bo`lishi detal oniy aylanish markazi vaziyatining o`zgarishi bilan tushuntiriladi. Masalan markazsiz silliklashda .
Ovallik va ogranka miqdoriy jihatdan xuddi doiraviylikdan cheklanishdan baxolanadi
Slindrlikdan cheklanish – me`yorlanayotgan L – kism chegaralarida real sirt nuqtalaridan to urinma slindrgacha bo`lgan eng katta  - masofa slindrlik cheklamasi T ga teng masofada biri boshqasidan orqaga qoladigan o`qlari ustma – ust bir va ikki slindrlar bilan chegaralangan fazo bilan aniqlanadigan slindrlikning cheklama maydoni ko`rsatilgan.

Slindrik sirt bo`ylama kesimi profilining chetlanishi – me`yorlanayotgan L kism chegarasida o`qlari orqali o`tuvchi tekislikda yotgan real sirtni yasovchi nuqtalardan to urinuvchi profilning mos tomonigacha bo`lgan eng katta  masofa Bunday chetlanishning cheklama maydoni tavirlangan. Bo`ylama kesim profilning chetlanishi yasovchilarning to`g’ri chiziqlilik va parallelilikdan cheklanishni xarakterlaydi. Bo`ylama kesim profili va cheklanishning xususiy ko`rinishlari bo`lib konussimonli, bochkasimonlik va egarsimonlik hisoblanadi.

Konussimonlik – bo`ylama kesim profilining chetlanishi, unda yasovchilari to`g’ri chiziqli lekin parallel emas
Bochkasimon – bo`ylama kesim profilining yasovchilari to`g’ri chiziqli emas va diametrlari kesim chekkalaridan o`rtasi tomon oshib boradigan cheklanishi
Egarsimonlik – bo`ylama kesim profilining yasovchilari to`g’ri chiziq bo`lmagan va diametrlari kesimi chekkalaridan o`rtasi tomon kamayib boradigan
Miqdoriy jihatdan konussimonlik, bochkasimonlik va egarsimonlik xuddi bo`ylama kesim profilining chetlanishidan baholanadi.
Bochkasimonlik ko`pincha lyunetsiz markazlarda ingichka uzun vallarni yo`nganda paydo bo`ladi. Yo`g’on katta vallar ko`pincha valning chekkalari bo`yicha ko`p siljishidan (kesuvchi kuchlarning tashkil etuvchilari ikkala markazlar oralig’ida ancha tekis taqsimlanadi). egarsimon bo`lib qoladi. Bochkasimonlik va egarsimonlik shuningdek dastgoxlar staninalari yo`naltiruvchilarning xatoliklari va boshqa sabablar tufayli paydo bo`lishi mumkin. Detallarning talab qilingan shaklini hosil qilish uchun pardozlash aparatlarining uzul kesil termik ishlov bergandan so`ng bajarish maqsadga muvofiqdir. Keskichning yoyilishi, dastgoh shpindeli va ketingi babka pinoli geometrik o`qlarning ustma-ust tushmasligi makazlar o`qining stanina yo`naltiruvchilariga parallelligidan chetlanishi konissimonlikning sababchisi bo`lib hisoblanadi. Shakl aniqligi O’z RST 759-96 va GOST 24642-81 (ST SEV 301-76) standartlariga muvofiq aniqlanadi. Shakl aniqligi real sirt shaklining chizmada berilgan naminal sirt shaklidan og‘ishini xarakterlaydi. Real sirt — bu detalni chegaralovchi va atrof muhitdan ajratuvchi yuzadir. Nominal sirt- bu ideal yuza bo‘lib, shakli chizmada yoki boshqa texnik hujjatlarda berilgan bo'ladi. Ayrim sabablarga binoan detallami qat’iy geometrik shaklda ishlab chiqarish mumkin bo'lmaydi. Har bir .detalda bir qator tekisliklar bo'ladi va bu tekisliklar ham bir-biriga nisbatan ma’lum xolatda joylashishi zarur. Misol uchun oddiy silindrik valchada silindrik sirt yon tomonidagi tekis sirtga perpendikulyar bo'lishi kerak. Ko'p hollarda detal, ya’ni val bir xil diametrli bo'lmasdan har xil diametrli alohida tsilindrlardan tashkil topgan pog'onali valchalar tarzida bo'ladi. Ko'pincha, bu silindrlaming o'qlari bir to'g'ri chiziqda bo'lishi talab qilinadi. Detal sirtlarini bir biriga nisbatan mutlaq aniq joylashtirib bo'lmaganligi sababli, sirtlaming bir biriga nisbatan joylashishidagi og'ishlarini me’yorlash zarurati tug'iladi. Shakl og'ishidagi yo'l qo'yiladigan xatolami me’yorlashda, yondosh sirt tushunchasidan foydalanOadi. Masalan: tekis sirtlar haqida gap borar ekan, u holda detaining bu sirtlari ideal sirt bilan qoplanadi, deb faraz qilish zarur va unga nisbatan detal sirtining og'ishi aniqlanadi. Berilgan og'ish detallaming birikish xarakteriga ta’sir qiladi ya’ni qismlar va butun mashinaning ishlash sifatini o'zgartiradi. Shuning uchun detal va qismlaming vazifalariga, hamda ishlash sharoitiga qarab konstruktor shakllarda va sirtlaming joylashishida yo'l qo'yiladigan og'ishlar kattaligini joizlar yordamida cheklab qo'yadi. Detaining yassi sirtlari tekismaslik va to'g'ri chiziqmaslik bilan tavsiflanadi. Tekismaslik - tekislik (detal) nuqtalaridan yondosh tekislikkacha bo'lgan eng katta masofa bilan aniqlanadi. To'g'ri chiziqmaslik a) - detal sirtining berilgan yo'nalishdagi to'g'ri chiziqdan og'ishi bilan aniqlanadi. Amalda ko'pincha tekislik nazorat qilinadigan sirtdagi istalgan yo'nalishdagi to'g'ri chiziqmaslik bilan aniqlanadi. Tekismaslikka eng oddiy misol botiqlik va qavariqlikdir Yondosh to'g'ri chiziq djnin. Shakl og'ishi. а-to'g'ri chiziqmaslik; b-botiqlik; v-qavariqlik; g-doiraviymaslik; d-ovallik; e-ko 'p qirralik. Silindr ko'rinishdagi detal shaklidagi og‘ish, silindrmaslik bilan xarakterlanadi. Silindrmaslik deyilganda, detal sirtining ideal tsilindr sirtidan og'ishi tushuniladi. O’lchashlami bevosita ishlab chiqarishning o'zida bajarish uchun profilning ko'ndalang va bo'ylama kesimlardagi og'ishidan iborat ikki xil chegaraviy og'ishlar me’yorlanadi. Silindming ko'ndalang kesimdagi og'ish doiraviymaslik bilan xarakterlanadi. Doiraviymaslik deyilganda ham nazorat qilinayotgan detal real nuqtalarining uni qamrab oladigan ideal doiradan eng katta og'ishi tushuniladi. Doiraviymaslikka shaklning doiradan har qanday og'ishi kiradi. Biroq o'lchash va detalni ishlash texnologiyasi bilan bog'lanish oson bo'lsin uchun ovallik) va ko'p qirralik deb ataladigan elementar ifodalangan og'ishlar ajratiladi. Ko'p qirralik deyilganda silliq doira o'miga bir necha yoqdan tashkil topgan shakl tushuniladi., e da aniq tasvirlangan to'rt yoqli ko'p qirralik ko'rsatilgan. Silindr bo'ylab kesim profilidagi og'ishlarning elementar ko'rinishlari konussimonlik, a), bochkasimonlik, b), egarsimonlik, v) va egilganlik g) hisoblanadiVal ko'ndalang kesimidagi shakl og'ishi. a-konussimonlik; b-bochkasimonlik; v-egarsimonlik; g-egilganlik. Siit va o‘qlaming standaitda ko'rsatilgan to'g'ri xolatlaridan og'ishlarining na’munaviy ko'rinishlari parallelmaslik, , perpendikulyarmaslik o'qdoshmaslik simmetrikmaslik), bundan tashqari yonga va radial tepishga doir og'ishlar ham ko'zda tutiladi Yondagi tepish yon sirtning perpendikulyarmasligi va yon shaklining qavariqlik va botiqlik ko'rinishdagi og'ishlarining natijasidir Radial tepish detaining ko'rilayotgan ko'ndalang kesimi markazining aylanish o'qiga nisbatan siljishi va yumaloq emasligi natijasidir radial tepishi sxemasi ko'rsatilgan. Shakl va o'zaro joylashishlaming og'ishi son qiymatlari O’z RST-759- 96, GOST 24643-81 va ST SEV 301-76 da keltirilgan va ular 16 ta aniqlik darajalari bilan ifodalanib, birinchisi eng aniq hisoblanadi. Bu standartda shakldan og'ishlar imtiyozli raqamlarning R5 qatoriga asoslangan. Joylashishdan og'ish asosan korpusli detllarga xosdir va uning talablarini bajarish ishlab chiqarishning qiyinligini va naixini aniqlaydi.
Masalan, aylanuvchi tipdagi detallar (vallar, teshiklar) mashinasozlikda hamma detallaming 70% ini, ulaming narxi esa, ishlab chiqarishning 45% ini tashkil etsa, korpusli detallar 3% ini tashkil etib, 37% ishlab chiqarish narxini tashkil etadi. Shakldagi og'ishlami va sirtlaming joylashishidagi og'ishini nazorat qilish nisbatan ancha murakkab bo'lgani uchun detalga alohida talab qo'yilgandagina O’z RST-759-96 va GOST 24643-81 bo'yicha og'ishlami chizmalarda ko'rsatish tavsiya etiladi. Boshqa hollarda ulaming kattaligi o'lchamga belgilangan joizlik maydoni bilan cheklanadi. 28 а) I to'g'ri chiziq Ш II to'g'ri chiziq Berilgan uzunlik Noparallellik = A-В Berilgan uzunlik Noparallellik = A-В A - Peipendilculyarlikdan og'ish L - nisbiy uzunlik U2 Sim m etriyadan og'ish. О ’qlar va sirtlar joylashishining og'ish turlari. a-sirtlaming noparallelligi; b-o ‘q va sirtning noparallelligi; v-sirtlaming perpendikufyarmasligi; g-o 'qlaming noperpendikutyarligi; d-o ‘q va sirtlaming noperpendikulyarligi; e-o ‘qdoshmaslik, j-nosimmetriklik.. Tepishlaming turi. a-yondagi; b-radial. 2 9 Shakllardagi va sirtlar joylashishidagi chekka og'ishlar O’z RST-759- 96 va ST SEV 368-76 ga muvofiq belgilanadi. Chizmalardagi og'ishlami belgilash oson bo'lishi uchun standaitda og'ishlarning to'liq va qisqartirilgan nomlari hamda, ulaming ramziy belgilari berilgan Og'ishlami chizmalarda ko'rsatish Shakl va joylashish joizliklarining shartli belgilanishi. Belgilami qo'yishga ancha kam vaqt ketadi, ular chizmada o'lchamlar joizligi bilan birga ko'rsatilsa, ancha oson bo'ladi, shu sababli birinchi navbatda shunday belgilash tavsiya etiladi. 30 Shartli belgilar chizmani qoraytirib yuboradigan yoki ular detalga qo'yiladigan texnik talablarga to'Iiq javob bermaydigan bo'lsagina, yozma belgilashdan foydalanish tavsiya etiladi. Yozma belgilashda quyidagilar ko‘rsatiladi; berilgan og'ishning l-jadvalda keltirilgan texnologiya bo'yicha qisqacha nomi; chekka og'ish va chekka og'ish kattaligi mm larda berilgan elementning (masalan sirtning) harfiy nomlanishi yoki nomi. Agar og‘ish sirtining joylashishiga taalluqli bo‘lsa, u holda yana ulaiga nisbatan berilgan asos ham belgilanadi (asos chiziq, umumiy o‘q, yoki simmetriya tekisligi va boshqalardan iborat bo‘lishi mumkin). Б — sirtning tekismasligi ko’pi bilan 0,01 mmga teng; — sirtning to'g'ri chiziq — likdan og'ishi 100 mm uzun —likda 0,02 mmga teng; — sirtning tsilindrmasligi ko'pi bilan 0,01 mmga teng; — sirtning tsilindrmasligi ko'pi bilan 0,01 mm, doira —viymasligi ko'pi bilan 0,004 mmga teng; — sirtning A asosga paral — lelmasligi ko'pi bilan 0,1 mmga teng; — sirtning В asosga nis — batan parpendikulyarm as — ligi 0,2 mmga teng; — sirtning A va В asos — larining umumiy o'qlariga nisbatan radial tepishi ko'pi bilan 0,04 mmga teng; 31 Shakl og'ishidagi va sirtlarning joylashishidagi joizliklar, boshqa joizliklar bilan aralashib ketmasligi uchun chizmada ulami to‘g‘ri to‘rtburchak ichiga joylashtiriladi, bu ramkalar strelka yordamida chiqarish chizig'i bilan yoki sirt bilan kontur chiziq, elementning o'lcham chizig'i bilan yoxud simmetriya o‘qi bilan (agar og‘ish umumiy o‘qqa taalluqli bo'lsa) birlashtiriladi.

Xulosa:
Joylashishdan og‘ish asosan korpusli detallarga xosdir va uning talablarini bajarish ishlab chiqarishning qiyinligini va narxini aniqlaydi. Masalan, aylanuvchi tipdagi detallar (vallar, teshiklar) mashinasozlikda hamma detallarning 70% ini, ulaming narxi esa, ishlab chiqarishning 45% ini tashkil etsa, korpusli detallar 3% ini tashkil etib, 37% ishlab chiqarish narxini tashkil etar ekan.Shakldagi og‘ishlarm va sirtlaming joylashishidagi og‘ishini nazorat qilish nisbatan ancha murakkab bo‘lgani uchun detalga alohida talab qo‘yilgandagina 0 ‘z RST-759-96 va 0 ‘ZDST 24643- 81 bo‘yicha og‘ishlami chizmalarda ko‘rsatish tavsiya etiladi. Boshqa hollarda ulaming kattaligi oichamga belgilangan joizlik maydoni bilan cheklanishini bilib oldik.Shakllardagi va sirtlar joylashishidagi chekka og‘ishlar 0 ‘z RST -759-96 va ST SEV 368-76 ga muvofiq belgilanadi. Chizmalardagi og‘ishlami belgilash oson bo‘lishi uchun standartda og‘ishlaming to‘liq va qisqartirilgan nomlari hamda, ularning rasmiy belgilari beriladi.

Download 29,54 Kb.

1 2 3

Download 29,54 Kb.