|
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi andijon mashinasozlik instituti intellektual transport tizimlari darslik
|
| bet | 101/109 | | Sana | 27.05.2024 | | Hajmi | 12,4 Mb. | | #254493 |
Bog'liq ИТТ darslik (2)Nazorat savollari
Intellektual transport tizimlari avtomobillashtirish darajasi o’sishi bilan bog’liq bo’lgan qaysi muammolarni yechishga qaratilgan?
Transport vositalarning ko’pligi va shahar marshrutlarida tezlikning pastligi (ayrim xollarda 13- 14 km/s) nimalarga ta’sir qiladi?
Aholini shahar transportida yurishiga va yuklarni tashishga ketadigan vaqtning o’sishi nimalarga ta’sir qiladi?
CO2 chiqindilari ortishi nimalarga ta’sir qiladi?
O’zbekistonda ITTni tadbiq qilish uchun xorijiy tajribalarni umumlashtirgan xolda qaysi xulosalarni qilish mumkin?
ITTni tadbiq etishda asosiy vazifalari sifatida qaysilar belgilangan?
Toshkent shahri bo’yicha yo’l oqimini samarasiz boshqarish tufayli qancha zararni tashkil qiladi?
O’zbekistonda avtomobillashtirish darajasi bugungi kunda o’rtacha hisobda 1000 kishiga qancha to’g’ri keladi?
Avtomobil yo’llarning o’tkazuvchanlik qobiliyati qaysi muammolarni yechishga qaratilgan?
Yo’llarda ekologik vaziyatni yaxshilash va energiya harajatlarini kamaytirish qaysi muammolarni yechishga qaratilgan?
Harakat xavfsizligini oshirish qaysi muammolarni yechishga qaratilgan?
Yuk va yo’lovchilarni tashish transportida intellektual texnologiyalarni joriy etish qaysi muammolarni yechishga qaratilgan?
XULOSALAR
Ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning milliy transport siyosati hozirgi vaqtda intellektual transport tizimini rivojlantirish va rivojlantirishga asoslangan. ITS transport sanoatining eng dolzarb muammolarini hal qilish uchun kuchli vosita sifatida qaraladi.
Bunday holda, birinchi navbatda, quyidagi muammolar qayd etiladi:
• yo‘l-transport hodisalari natijasida inson yo‘qotishlarining qabul qilib bo‘lmaydigan darajasi;
• yo‘lovchi va yuk aylanmasining kechikishi;
• transport tizimining unumdorligining yetarli darajada yuqori emasligi;
• energiya iste'molining o'sishi, atrof-muhitga salbiy ta'siri va boshqalar. ITS ning ishlab chiqilishi va qo'llanilishi bir qator tarmoqlarda innovatsion texnologiyalarni rivojlantirish uchun rag'bat bo'lib xizmat qiladi. Ular orasida, masalan, bunday tarmoqlar va innovatsion ITS texnologiyalari ajralib turadi:
• xavflarni kamaytirish va tabiiy va oqibatlarini yumshatish, texnogen falokatlar;
• intellektual monitoring tizimlarini yaratish texnologiyalari va boshqaruv;
• yangi transport tizimlari va boshqaruv texnologiyalarini yaratish;
• temir yo‘l transporti sohasida energiya tashuvchilarni tashish, taqsimlash va iste’mol qilishning energiya tejovchi tizimlarini yaratish;
• innovatsion texnologiyalar va qayta ishlash tizimlarini yaratish;
axborotni saqlash, uzatish va himoya qilish;
• innovatsion texnologiyalar va ishlab chiqarish tizimlarini yaratish dasturiy ta'minot va boshqalar.
ITS loyihasida intellektual transport tizimi - ishtirokchilarning huquqiy, moliyaviy, texnologik va axborot ehtiyojlarini qondirish uchun avtomatlashtirilgan boshqaruv, axborot, buxgalteriya hisobi va nazorati funktsiyalarini amalga oshiruvchi kompleks transport kompleksi infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida belgilangan. transport jarayoni, shuningdek, transport, axborot va iqtisodiy xavfsizlik jamiyati talablariga javob beradi. Shunday qilib, ITSda transport jarayonlarining xavfsizligi va samaradorligini oshirish maqsadida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, shuningdek, avtomatlashtirish vositalarini transport infratuzilmasi va mobil transport vositalariga tizimli integratsiyalashuvini amalga oshirish rejalashtirilmoqda. ITSning yuqoridagi ta'rifi butun tizimli [6] bo'lib, qonunchilik darajasida muammoning mohiyatini, yaratishning asosiy maqsadlarini va asosiy funktsiyalarini, ATSning asosiy tarkibiy qismlarini har tomonlama ochib beradi. Aslida, bu ta'rif tizimli tahlil (SA) metodologiyasining keng qamrovli amaliyotini namoyish etadi.
Transport tizmlarida yuzaga kelgan muammolarni tizimli tahlil asosida hal qilish Globallashuv jarayonining kengayishi zamonaviy jamiyatning asosiy umumiy tendentsiyalaridan biridir. Bizning asrimizda harakatchanlik resurslarni topishning asosiy vositasi va muloqotning muhim vektorlaridan biri, shaxs erkinligini ifodalashdir. 1960-yillardan boshlab, harakatning jamiyat va atrof-muhitga ta'sirining intensivligi mobillik strategiyalarini qayta ko'rib chiqish kabi reaktsiyalarga olib keldi. Bu ehtiyoj yangi telekommunikatsiya va axborot vositalarining juda muhim rivojlanishiga qaramay, harakatchanlikning barqaror o'sishini bashorat qiluvchi so'nggi tadqiqotlardan kelib chiqadi. Shuning uchun dunyoning aksariyat mamlakatlarida avtomatlashtirilgan intellektual transport tizimlari ishlab chiqilmoqda. Intellektual transport tizimlari (Intelligent Transport Systems, AKT) radionavigatsiya va telematik quyi tizimlarining tarkibiy qismlaridan foydalangan holda ma'lumot to'playdi, ma'lumotlarni qayta ishlaydi, ularni tahlil qiladi va asoslangan qarorlar qabul qilish uchun muqobil echimlarni ishlab chiqadi. Keling, transport tizimlarini rivojlantirish tendentsiyalari sohasidagi ba'zi faktlarni ko'rsatamiz. Evropada so'nggi 40 yil ichida umumiy yuk tashish oqimi 250% dan ortiq o'sganiga qaramay, temir yo'l orqali tashiladigan yuklar hajmi biroz oshdi. Buning natijasida temir yo‘llarning yuk tashishdagi ulushi jami 60 foizdan ko‘proq kamaydi va hozirgi kunda atigi 15 foizni tashkil etadi, avtomobil transportida yuk tashish esa shu davrda 115 foizdan ortiq o‘sib, bugungi kunda 70 foizdan ortiqni tashkil etmoqda. barcha yuk tashish.
Harakatning tabiati ham sezilarli darajada o'zgardi, asta-sekin transport og'ir materiallarni uzoq masofalarga tashishdan (temir yo'l transporti uchun qo'llaniladigan soha) ko'plab zavodlardan ko'plab mijozlarga cheklangan yuklarni intensiv tashishga o'tdi. Shu nuqtai nazardan, telematikaning yuklarni temir yo'l orqali tashishga qo'shadigan potentsial hissasi masalasini ko'rib chiqish kerak, shunda temir yo'l kelajakda transport xizmatlari bozorini iqtisodiy va ekologik jihatdan eng foydali usullardan biri sifatida rivojlantirishda ishtirok etishi mumkin. Transport tizimlarining hozirgi holati va muammolarini tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, ushbu muammolarning ko'pgina sabablari nafaqat ob'ektiv omillar (transport infratuzilmasi imkoniyatlarining etishmasligi va h.k.), balki ko'p jihatdan ularning yetarli emasligi bilan bog'liq. harakatni tashkil etish darajasi va transport oqimini boshqarish.
Shunday qilib, Rossiya yo'llarida transport harakatining o'rtacha tezligi chet elda 80-100 km/soatga nisbatan 40-60 km/soatni tashkil qiladi- tovarlar kuniga 250 300 kilometr masofaga, chet elda esa 700-1300 km masofaga harakatlanadi. Harakat tezligining bunday pasayishi, o'z navbatida, transport xarajatlarining 20-30% ga oshishiga, mahsulot va xizmatlarning yakuniy bahosida transport komponentining oshishiga olib keladi, bu esa 15- 20% ga etadi. AQSh va Evropada bu ko'rsatkich 7-10% dan oshmaydi AQSh Transport tadqiqotlari va innovatsiyalarni boshqarish departamenti ma'lumotlariga ko'ra, yo'lovchilar va yuklar yiliga 4,2 milliard soat tirbandlikda qoladi. Bu jami 87,2 milliard dollar yo'qotish bilan har bir rezident uchun to'liq ish haftasi. Har yili 8,1 million tonna yoqilg'i behuda yoqiladi, bu atmosferaga CO2 chiqindilarining taxminan 22 foizini keltirib chiqaradi. Jahon amaliyoti shuni ko'rsatadiki, ITSni joriy etish yo'l-transport hodisalari sonini 50% gacha qisqartirish, yo'l o'tkazuvchanligini 25-30% ga oshirish, yoqilg'i sarfini 20% ga, sayohat vaqtini 30% ga qisqartirish va aholi bandligini 5% ga oshirish imkonini beradi. Masalan, hozirda bu borada Yaponiya va Janubiy Koreyadan ancha orqada qolayotgan Amerikada avtomagistrallarni boshqarish tizimlari ilgari mavjud tirbandlik rejimiga nisbatan tezlikni 13 foizdan 48 foizgacha oshiradi. Janubiy Koreyada ITS texnologiyalarini joriy etishdan jami tejamkorlik yiliga 1,5 milliard dollarga baholanmoqda. Kelgusi 20 yil ichida u 20 milliard dollarlik sanoat quvvatini yaratishi va transport tirbandligidan kelib chiqadigan iqtisodiy yo‘qotishlarni 26 milliard dollarga kamaytirishi kutilmoqda. Turli xil transport turlarida tashishga bo'lgan talabning tobora ortib borayotgani, globallashuv sharoitida aholining harakatchanligini rivojlantirish va u bilan bog'liq zamonaviy transport muammolari so'nggi o'n yilliklarda shakllangan va tegishli global integratsiyalashgan texnologiyalarni yaratish orqali hal qilinmoqda. intensiv rivojlanmoqda. Temir yo'l transportining intellektual transport tizimlarining (ITS) ba'zi muammolariga to'xtalib o'tamiz. Ular, bir tomondan, temir yo'l transportini avtomatlashtirishning ancha yuqori darajasi va ITS faoliyati uchun zarur bo'lgan kontseptual, qonunchilik bazasi va standartlashtirish darajasining yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan bog'liq.
Transportni rivojlantirish bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun ITSni yaratish bo'yicha davlat konsepsiyasi shakllantirilmoqda. Kontseptsiya transport strategiyasining asosiy maqsadlariga mos keladi, ularga erishish uchun ITSni asos sifatida ko'rib chiqadi.
Transport strategiyasi maqsadlarining tizimli taqdimotini, shuningdek, ITSni amalga oshirish dasturlarini ishlab chiqishda SA metodologiyasini qo'llash zarurligini ta'kidlaymiz.
Evropa mamlakatlarida ITS tushunchasi telematik tizimlar bilan bog'liq. Telematika usullari va vositalaridan foydalanishga asoslanib, "mashina-mashina" o'zaro ta'sirini tashkil qilish orqali ular juda katta hajmdagi ma'lumotlarni olish, tahlil qilish, umumlashtirish va qayta ishlashni talab qiladigan transport oqimlarini kuzatish, prognozlash, boshqarishning ko'plab turli vazifalarini hal qiladilar. hodisalar vaqti, transport vositalari va yuklarning joylashuvi va parametrlari haqida. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, "mashina-mashina" o'zaro ta'sirini tashkil qilish uchun maqsadlarni shakllantirish va tizimli xarakterga ega bo'lgan butun tadqiqot va ishlanmalarni amalga oshirish kerak. Bundan tashqari, bunday intellektual quyi tizimlarni "kichik tarzda" ishlab chiqish protseduralarining umumiy tuzilishi birlashtirilgan. U "mahalliy boshqariladigan tizim" ni tanlash, uning faoliyat ko'rsatish maqsadlari modelini shakllantirish, tashqi muhit va uning noaniqliklarini ifodalash, amaliyotda optimal yoki oqilona boshqaruvni qurish va dasturiy-apparat vositalarini amalga oshirishdan boshlanadi.
Transport telematikasi tadqiqotning tizimli yo'nalishi, standartlar, transport jarayonlarini ta'minlash uchun yagona dasturiy va apparat vositalari sifatida barcha transport turlari: quruqlik, havo, temir yo'l, suv uchun jadal rivojlanmoqda. Intermodallik muammolarini hal qilishda ITSning roli ayniqsa katta. Biroq, transport telematikasi sohasida eng keng qamrovli va keng ko'lamli tadqiqotlar quruqlikdagi transport uchun amalga oshiriladi. Transport tizimlari uchun muhim toifa bu logistikadir. Transport (lotincha “trans” oʻtish va “portare”– olib oʻtish degan maʼnoni anglatadi) harakat, haydash va uzatish tushunchalarini bildiradi. "Logistika" atamasi yunoncha "logistikos" dan kelib chiqqan bo'lib, "hisoblash" va "mulohaza yuritish, hisoblash san'ati" degan ma'noni anglatadi.
Shuningdek, u frantsuzcha "logis" so'zidan kelib chiqadi - bu harbiy qismni anglatadi, uning vazifasi qo'shinlarning harakati va ta'minotini joylashtirish va nazorat qilishdir. O'n to'qqizinchi asrning oxirida avtomobil va temir yo'l infratuzilmasining rivojlanishi hamda poezd, keyin avtomobil va birinchi jahon urushidan keyin transport turlarining texnologik evolyutsiyasi tufayli transport va logistika sanoat miqyosida rivojlana boshladi. Hozirgi vaqtda transport va logistika bir-biridan ajralmas bo'lib qoldi va "ta'minot zanjiri" deb ataladi- saqlash, qayta ishlash, qadoqlash va qadoqlash, shuningdek, tovarlarni tashishni o'z ichiga olgan elementlar zanjiri.
Aynan shu kontekstda telematika ta'minot zanjirini optimallashtirish uchun barcha imkoniyatlarni taqdim etishi mumkin va kerak. Tashuvchilar vagon, konteyner va haydovchini aqlli transport tizimiga to'liq integratsiya qilish uchun aloqa vositalarini ishlab chiqishlari kerak. Pirovardida, bu eng gavjum temir yo‘l kesishmalarida ortiqcha yuklanishning oldini oladi va yuklarni o‘z vaqtida yetkazib berishni ta’minlaydi.
Ularni samarali amalga oshirish uchun telematik texnologiyalarni talab qiladigan temir yo'l yuk tashish vazifalariga misollar keltiramiz:
– tovarlar harakatini uzluksiz kuzatish texnologiyalari hisobiga bir nechta bo‘g‘inlarni o‘z ichiga olgan multimodal zanjirlarni boshqarish tizimlarini ishlab chiqish;
- yuk jo'natuvchilar va qabul qiluvchilarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda boshqa transport turlarining logistikasiga moslashtirilgan yuk oqimlarini tashkil etish;
– boshqaruvchilarni infratuzilmani, shuningdek, harakatlanuvchi obyektlarni samarali saqlash uchun ma’lumotlar bilan ta’minlash;
– tashish direktivalari va qoidalarini (xavfli materiallarni tashish, tashish xavfsizligini ta’minlash, tranzitni bojxona nazorati va h.k.) amalga oshirish jarayonida transport xarajatlarining avtomatik hujjatli nazoratini ta’minlash.
Bu yerda tizimli xarakterga ega bo‘lgan va ularni shakllantirish va amaliyotga joriy etish uchun tizimli tahlil usullaridan foydalanishni talab qiluvchi zamonaviy telematik transport texnologiyalariga misollar keltiramiz.
Tashilayotgan ob'ektlarni (materiallarni) kuzatish texnik qurilmalar-teglar yordamida amalga oshiriladi RFID (Radio Frenquency Identification Data) sizga UCI larni (konteynerlar, almashtirish korpuslari, palletlar, posilkalar yoki bitta buyumlar) "ma'lumotlar nuqtalari" orqali o'tayotganda avtomatik ravishda kuzatish imkonini beradi. Hozirda bu teglar standartlashtirilmoqda. Kuzatuv texnologiyasi oxir-oqibat qo'lda to'ldirilgan qog'oz hujjatlarni, shuningdek, shtrix kodli teglarni almashtirishi kerak.
Tashiladigan ob'ektlarning (materiallarning) geografik joylashuvi: odatda bu sun'iy yo'ldosh joylashuvi. Bugungi kunda eng ko'p ishlatiladigan tizim Amerika GPS hisoblanadi.
Telekommunikatsiyalar: elektron aloqa platformasiga joylashishni aniqlash ma'lumotlarini uzatish (avtomobil, uning joylashgan joyi to'g'risidagi yuk ma'lumotlarini uzatish va boshqalar).
Tovarlarning harakatini kuzatish: tovarlarni kuzatib borish har qanday vaqtda "real vaqt" rejimini nazarda tutadi, chunki tovarlarni tashuvchi transport vositalarining joylashuvi va/yoki tovarlarning o'zi yoki ularning konteynerlari va boshqalar haqida ma'lumot olish imkoniyati.
Haqiqiy vaqtda mahsulotni kuzatish va mahsulotni kuzatishni farqlash muhimdir.
Tovarlar harakatini kuzatish (“kuzatish”) kuzatuvning bir qismi sifatida qaralishi mumkin, bu sizga tovarlarning marshrutini va tashish shartlarini tiklash imkonini beradi. Kuzatuv transport zanjirining yaxlitligida uzilish aniqlanganda turli manfaatdor tomonlarning mas'uliyatini belgilaydi. Bu, agar manfaatdor tomonlar tegishli xavfsizlik tartib-qoidalariga rioya qilsalar, etkazib berishning uzluksizligi va tovarlarning yaxlitligi kafolati hisoblanadi.
Umuman olganda, tovarlar monitoringi yuklarni intermodal tashish samaradorligi va rivojlanishining shartlaridan biridir. Bu eshikma-eshik yuk tashishdan ko'ra ancha qiyin texnologiya. Italiyada "intellektual tovarlar"ni shakllantirish sohasida tadqiqotlar olib borildi (EURIDCE loyihasi). “Aqlli tovar”ning tizimli ma’nosi kontekstdan qat’i nazar, mahsulotning holatini kuzatish, uning yo‘nalishini tiklash va pirovardida uning xatti-harakatlarini shakllantirish uchun “o‘zini identifikatsiya qilish” imkoniyatini ta’minlashdan iborat. Aytish joizki, hozircha “aqlli tovarlar” ishlab chiqarishga qiziqish kam. Asosiy qiziqish jarayonlarni kuzatishdir. Shu bilan birga, loyihaning tizimsizligini ta'kidlash mumkin. Unda axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari rivojlanganiga qaramay, axborotning 62 foizi qo‘lda, 50 foizi telefon yoki pochta orqali qayta ishlanadi.
Hozirgi vaqtda tizimli tadqiqotlar uchun ikkita yondashuv talab etiladi:
• markazlashgan ierarxik tuzilma doirasida intellektual logistika tizimlarini rivojlantirish;
• avtonom boshqaruv tuzilmasi bilan aqlli tovarlarga o'tish.
Bizning taqdimotimiz uchun zamonaviy transport tizimlari va texnologiyalarining umumiy strukturasini tashkil etuvchi yuqoridagi global intellektual texnologiyalarning tizimli xususiyatlarini o‘rganish masalalari muhim ahamiyatga ega.
Aslida, zamonaviy transport sohasidagi barcha echimlar tizimli xarakterga ega bo'lib, ular metodologiyaga muvofiq olinadi tizimli yondashuv. Tushunchaning o'zi, asosiy tamoyillari va ITS arxitekturasi ishlab chiqish va amalga oshirish natijasidir transportni ularning zamonaviy muammolarini (xavfsizlik, samaradorlik, ekologik tozalik) maksimal darajada hal qilishni ta'minlaydigan tarzda tashkil etish tushunchalari. ITS telematikasi sohasida xizmatlar va standartlarning joriy etilishi iste'molchi va tashish uchun texnik talablarni tizimli tahlil qilish natijalarining yana bir muhim misolidir. Yuqorida sanab o‘tilgan intellektual transport texnologiyalari va boshqalar ham transportga bo‘lgan ehtiyoj va ularni global axborot texnologiyalaridan foydalangan holda amalga oshirish yo‘llarini tizimli tahlil qilish natijasidir. Muammoni har tomonlama o‘rganmasdan turib, zamonaviy transport sohasida biron bir loyihani samarali amalga oshirish mumkin emas. Shunday qilib, tizim tahlilining predmeti va vositalari, operatsiyalarni tadqiq qilish, boshqaruv nazariyasi bo'yicha bilimlar ITS bo'yicha zamonaviy mutaxassislarni tayyorlashga yordam beradi.
Mazkur darslikda Jankaziyev C.B.ning “Интеллектуальные транспортные системы” [7] o’quv qo’llnmasida bayon etilgan ma’lumotlardan foydalanilgan, lekin bu ma’lumotlar Rossiya shaharlari misolida yoritilgan. Nagina Ye.K., Iщyenko V.A.larning “Информационная логистика” darsligida [8] Rossiya va Yevropa davlatlarida ishlab chiqarilgan avtomobillari misolida ma’lumotlar berilgan. Yevstigneyev I.A. "Интеллектуальные транспортные системы на автомобильных дорогах федерального значения России” darsligida [9] Rossiya va Yevropa davlatlarida ishlab chiqarilgan avtomobillari misolida ma’lumotlar berilgan.
Omonov B.SH. ning Intellektual transport tizimlari o’quv qo’llnmasida [10] bayon etilgan ma’lumotlardan foydalanilgan, lekin bu ma’lumotlar O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va VMning eng yangi qaror hamda qarorlari bilan boyitilgan.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi andijon mashinasozlik instituti intellektual transport tizimlari darslik
|
