|
O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti
|
| bet | 59/178 | | Sana | 13.05.2024 | | Hajmi | 14,73 Mb. | | #230019 |
Bog'liq Darslik 01.05.2023Arifmetik operatorlar. C++ dasturlash tilida +, -, ∗, / amallari arifmetik amallar deb yuritiladi. Arifmetik ifodalarni dasturlashda amallarni bajarish tartibiga rioya qilinadi. Bunda, avvalam bor ko‘paytirish va bo‘lish amallari, so‘ngra qo‘shish va ayirish bajariladi. Bir xil darajadagi amallar esa ketma-ket bajariladi. Qavslar amallar tartibini o‘zgartirish uchun ishlatiladi.
Qiymatni bir birlikka o‘zgartiruvchi operatorlar. Qiymatni bir birlikka oshirish (++) va kamaytirish (--) amallari ham arifmetik amallar hisoblanadi, chunki ular o‘zgaruvchining qiymatini bittaga ko‘paytiradi va kamaytiradi. Ushbu amallar ikki xil yozuv belgisiga ega: prefiks (amal belgisi oldin yoziladi) va postfiks (amal belgisi keyin yoziladi). Masalan, p = p + 1 ifodasi ikki xil ++ p prefiks shaklida va postfiksda p ++ shaklda ifodalanishi mumkin. Ushbu shakllar ifodada ishlatilganda farqlanadi. Agar kamayish (o‘sish) amali o‘zgaruvchidan oldin bo‘lsa, u holda birinchi navbatda o‘zgaruvchi qiymatining o‘sishi (pasayishi) amalga oshiriladi, so‘ngra o‘zgaruvchi ifodada qatnashadi. Masalan:
x = 12; y = ++ x; // x va y o‘zgaruvchilar 13 qiymatni qabul qiladi;
x = 12; y = -- x; // x va y o‘zgaruvchilar 11 qiymatni qabul qiladi.
Agar o‘sish (kamayish) amali o‘zgaruvchidan keyin yozilsa, u holda birinchi navbatda o‘zlashtirish amali bajariladi, so‘ngra o‘zgaruvchi qiymati oshiriladi (kamayadi):
x = 12; y = x ++; // y 12 ga va x esa 13 ga teng bo‘ladi;
x = 12; y = x --; // y 12 ga va x esa 11 ga teng bo‘ladi.
Butun sonli arifmetikaning amallari. Butun sonli bo‘linish amali butun o‘zgaruvchilarga tatbiq etilsa, bo‘linmaning butun qismini qabul qiladi (kasr qismi tashlab yuboriladi), aks holda odatiy bo‘linish amalga oshiriladi. Masalan: 11/4 = 2 yoki 11.0 / 4 = 2.75.
Bo‘linmaning qoldig‘ini topish (%) amali faqat butun sonli o‘zgaruvchilarga taalluqlidir. Masalan: 11% 4 = 3.
Bit arifmetikasiga quyidagi amallar kiradi: &, |, ˆ, ˜, <<, >>. Bit arifmetikasi butun sonlarning ikkilik tasvirida amallar bajariladi.
Arifmetik VA (&) amalida ikkala operand (ifodadagi o‘zgaruvchi yoki o‘zgarmas) ikkilik tizimga o‘tkaziladi, so‘ngra quyidagi qoidalarga muvofiq operandlarning mantiqiy bitli ko‘paytmasi topiladi:
1 & 1 = 1, 1 & 0 = 0, 0 & 1 = 0, 0 & 0 = 0.
Masalan, A = 13 va B = 25 bo‘lsa, ularning ikkilik ko‘rinishi quyidagicha:
A = 0000000000001101 va B = 0000000000011001 bo‘ladi.
A va B o‘zgaruvchilarning mantiqiy ko‘paytmasi natijasi o‘nli tizimda 9 ga ikkilik tizimda esa 0000000000001001 ga teng bo‘ladi (3.8-rasm). Ya’ni, A & B = 14 & 24 = 8.
2.1.8-rasm. Bitli ko‘paytirish amali.
Arifmetik yoki (|) amalida ham har ikkala qiymat ikkilik tizimga o‘tkaziladi, bundan so‘ng quyidagi qoidalarga binoan sonlar ustida mantiqiy bitli qo‘shish amali bajariladi: 1 | 1 = 1, 1 | 0 = 1, 0 | 1 = 1, 0 | 0 = 0.
Masalan, A = 13 va B = 25 sonlarini mantiqiy qo‘shish natijasi A | B = 29 ga teng bo‘ladi (2.1.9-rasm).
2.1.9-rasm. Bitli qo‘shish amali.
Arifmetik yoki amalining inkori (ˆ).
Bunda ikkala operand ham ikkilik tizimga aylantiriladi, shundan so‘ng ular ustida quyidagi qoidalar bo‘yicha mantiqiy bitli amal bajariladi: 1 I 1 = 0, 1 I 0 = 1, 0 I 1 = 1, 0 I 0 = 0.
Masalan, A = 13 va B = 25 sonlari ustida yoki amalining inkori bajarilsa A ˆ B = 20 ga teng bo‘ladi (2.1.10-rasm).
2.1.10-rasm.Yoki amalining inkori.
Arifmetik inkor (˜) amali bitta operandga nisbatan bajariladi. Amal natijasida sonning ikkilik tasviri teskarisiga almashtiriladi (rots bo‘lsa, yolg‘on yoki aksincha) (2.1.11-rasm). Ya’ni, ˜ 1 = 0, ˜ 0 = 1.
2.1.11-rasm. Inkor amali.
Chapga siljitish (A << B) amali.
Chapga siljish amali ikkilik tizimda ifodalanganda, A raqami chap tomonga B holatiga o‘tkaziladi. Masalan, 10 << 3. amalni ko‘rib chiqamiz. Ikkilik tizimdagi 10 soni 1010 shaklga ega. Uni 3 o‘ringa chapga siljitganda, biz 1010000 ni olamiz. O‘nli tizimda bu ikkilik raqam 80 ga teng. Demak, 10 << 3 = 80 (3.12-rasm). E’tibor bering, bitni chapga siljitish ikkiga, ikkita siljitish to‘rtga, uchta siljitish sakkizga ko‘paytirishga to‘g‘ri keladi. Shunday qilib, A << B amali A sonini 2B ga ko‘paytirishga tengdir.
2.1.12-rasm. Chapga siljish amali.
O‘ngga siljitish (A >> B) amali.
O‘ngga siljitish amali ikkilik tizimda ifodalanganda A raqami B o‘ringa o‘ng tomonga siljiydi, bu A sonini 2B ga bo‘linishiga tengdir. Masalan, 20 >> 2 = 5 (2.1.13-rasm) .
2.1.13-rasm. O‘ngga siljish amali.
|
| |
