Kalit so
’
zlar:
milliy cholg‘u, musiqiy tafakkur, musiqiy his-tuyg‘u, musiqiy idrok,
musiqiy qobiliyat, musiqiy madaniyat, ijrochilik, kompozitorlik ijodi, musiqiy amaliyot.
Musiqiy tafakkur musiqa tili asosida amalga oshiriladi. U musiqiy til
elementlarini tuzib, tuzilishga qodir: intonatsiya, ritmik, tembr, tematik va
416
boshqalar. Musiqiy tafakkurning xususiyatlaridan biri musiqiy mantiqdir.
Musiqiy tafakkur musiqiy faoliyat jarayonida rivojlanadi. Musiqiy axborot
musiqiy til vositasida qabul qilinadi va uzatiladi, uni bevosita musiqiy
faoliyat bilan shug‘ullanish orqali o‘zlashtirish mumkin. Musiqiy til ularni
qo‘llash qoidalariga (me’yorlariga) bo‘ysunadigan barqaror turdagi tovush
birikmalarining (intonatsiyalarining) ma’lum bir “to‘plami” bilan
tavsiflanadi. U shuningdek, musiqiy xabarlarning matnlarini ham
yaratadi
42
.
Musiqiy
xabar
matnining
tuzilishi
o‘ziga
xos
va
takrorlanmasdir. Har bir davr o‘ziga xos musiqiy tafakkur tizimini yaratadi
va har bir musiqa madaniyati o‘ziga xos musiqa tilini yaratadi. Musiqiy til
musiqiy ongni faqat ma’lum bir ijtimoiy muhitda musiqa bilan aloqa qilish
jarayonida shakllantiradi.
Musiqiy tafakkur muammosini tushunishda asarlar, jumladan
cholg‘uasboblari ijrosi orqali shakllanadigan musiqiy obraz muhim rol
o‘ynaydi. Musiqiy tafakkur nazariyasining asosiy pozitsiyasi: san’atdagi
barcha qadriyatlar ma’naviy qadriyatlardir. Ularning ma’nosini faqat o‘z-
o‘zini takomillashtirish, ma’naviy olamini rivojlantirish, go‘zallik va
haqiqatni bilish sari intilish orqali anglash mumkin.
Musiqiy tafakkurning tuzilishini badiiy tafakkur strukturasi bilan
birlikda ko‘rib chiqish kerak. Mamlakatning ijtimoiy-madaniy hayotida
ro‘y berayotgan o‘zgarishlar pedagogik nazariya va amaliyotda o‘z
ifodasini topdi. Musiqiy tafakkur insonning o‘z qalbini bilish jarayoni
sifatida shaxsiyatdan tashqaridagi omil - musiqa asari tomonidan
boshlanadi. Ichki psixologik tajribalarning tashqi sababi shaxsning ichki
dunyosi va insoniyatning ruhiy tajribasi o‘rtasidagi aloqa kanali bo‘lib
chiqadi.
Musiqiy tafakkur - bu haqiqiy aqliy faoliyat bo‘lib, uning yordamida
inson musiqa san’ati cho‘qqilariga qo‘shiladi, undagi ma’naviy
qadriyatlarning ma’nosini anglaydi. Shu bilan birga, bir qator mustaqil
muammolarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Musiqiy tafakkur cholg‘u asbobi ijrosi orqali shakllangan musiqa
asar mazmun-mohiyatini shaxs tomonidan idrok etish jarayoni sifatida;
2. Musiqa tafakkuri san’at turi sifatida musiqa bilan, jumladan chog‘u
musiqasi bilan aloqa qilganda inson tafakkurining usuli sifatida;
3. Musiqiy tafakkur insonning dunyo bilan aloqa qilish usullaridan
biridir.
42
Belyaeva-Institutsional S.N. Musiqani idrok etish psixologiyasi to
‘
g
‘
risida - M .: 923. - 115 b.
417
Musiqiy fikrlash – bu cholg‘u asbobi ijrosida intonatsiyalangan
tovushli tasvirlarda shaxsning voqelikka munosabatini modellashtirish
jarayonidir. U cholg‘u asbobida sodir etiladigan tovushli voqelik bilan faol,
estetik rangli o‘zaro ta’sir qilish jarayonida va natijasida paydo bo‘ladi.
Butun atrofdagi dunyoga (tabiatga, kundalik hayotga) munosabat estetik
jihatdan ranglanishi mumkin. Biroq, musiqiy tafakkurni shakllantirish
uchun estetik xususiyatga ega bo‘lgan aniq voqelik, shu jumladan cholg‘u
asbobi yordamida shakllantirilgan musiqiy obraz asosiy rol o‘ynaydi. Bu
cholg‘u musiqa san’atining ulug‘vor xususiyatga ega ekanligidan dalolat
berad
43
.
Umuman san’atning barcha turlari eng murakkab tizim hisoblanadi.
Musiqiy asarning mazmuni cholg‘u asbobi ijrosi bilan hosillashtirilgan
tovush shakllariga ega bo‘lgan sof akustik ijroga aylanib bo‘lmaydigan,
balki har doim inson tuyg‘ulari va mulohazalarining umumlashtirilgan
ifodasi bo‘lganligi sababli, musiqiy tafakkur nafaqat musiqiy asarning
o‘ziga, balki butun psixologik tajribaga asoslanadi.
Musiqiy tafakkur natijasida inson oxir-oqibat o‘zi, uning ruhi haqida
bilim oladi. Bu esa musiqani intonatsion ma’no san’ati deb atagan musiqiy
tafakkurning o‘ziga xos psixologik tabiatidir. Bu shuni anglatadiki, musiqa
asarini tushunish - bu cholg‘u asbobida tarannum etilayotgan tovush
intonatsiyalarining ma’nosi va shu ma’noni o‘ylangan izlanishishidir.
Musiqiy tafakkurda birinch bosqich shundan iboratki, u musiqa
tilining ushbu ishda ishtirok etgan elementlari majmuasi sifatida namoyon
bo‘ladi. Bu jarayon o‘z navbatida, musiqiy fikrlashning boshlanishi - aqliy
vazifani qabul qilish harakati, ratsional fikrlash yoki boshqacha aytganda,
ob'ektiv fikrlashdir.
Bu nafaqat nozik tabaqalashtirilgan “eshitish”ni, balki sezilarli
nazariy bilimlarni ham talab qiladi. Shu ma’noda musiqaning elementar
nazariyasini ushbu bosqichning muvaffaqiyatli o‘tishining kaliti, deb
hisoblash mumkin. Musiqiy tafakkurda o‘tmish tajribasi ikki xilda
qo‘llaniladi: bir tomondan, musiqa nazariyasi sohasidagi bilimlar
aktuallashtirilsa, ikkinchi tomondan, avval boshdan kechirilgan psixologik
vaziyatlarning tasvirlari paydo bo‘ladi.
Musiqiy fikrlashning konkret jarayoniga qadar ular alohida
“saqlanadi”. Cholg‘u asbobi ijrosi orqali yangi musiqiy ma’lumotni idrok
etish jarayonida o‘tmish tajribasining ikki xil tomonini bir vaqtning o‘zida
aktuallashtirish alohida elementlarning mazmunli ma’nolarining namoyon
bo‘lishiga olib keladi. Natijada, musiqiy tafakkurning rivojlanishi bilan
cholg‘u asbobi vositasida sodir etilayotgan ma’lum bir tovush birikmalari
43
Bochkarev L. Musiqiy faoliyat psixologiyasi. - M . 1997 yil.
418
ma’lum bir shaxsni tushunishda yetarlicha barqaror ma’nolarga ega
bo‘ladi. Keyingi bosqichda kishi fikr mavzusiga aylangan vazifa yoki
vaziyatning elementlarini o‘rganadi. Ayrim elementlarning xususiyatlari
ham, ular orasidagi eng aniq bog‘lanishlar ham ko‘rib chiqiladi. Bu
rejalashtirilgan va tartibsiz bo‘lishi mumkin, shuningdek, barcha muhim
elementlarni va munosabatlarni har tomonlama qamrab olish mumkin.
|
