Adabiyotlar ro‘yhati:
1. Халимов, М. К., & Жабборов, Р. Р. (2018). Сравнение продуктивности
учебной доски и проектора в преподавании предметов, входящих в цикл
инженерной графики. Молодой ученый, (6), 203-205.
2. Халимов, М. К. (2016). Роль самостоятельной работы в профессиональной
подготовке будущих педагогов. Молодой ученый, (4), 845-846.
SHASHMAQOM CHOLG‘U IJROCHILIGI MASALALARI
1960-1990 YILLAR KESIMIDA
Dilovar Qodirova
Musiqashunos,
O‘zbekiston
kompozitorlari
va
bastakorlari uyushmasi a’zosi, Buxoro ixtisoslashtirilgan
san’at maktabi oliy toifali o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada O‘zbek mumtoz musiqasining asosi bo‘lmish
Shashmaqom cholg‘u ijrochiligi masalalariga e’tibor qaratilgan. Cholg‘u ijrochiligining XX
asrning ikkinchi yarmi 1960-90 yillardagi rivoji, amalga oshirilgan ishlar, erishilgan yutuqlar
borasida fikr yuritiladi. Akademik Yunus Rajabiy tomonidan tashkil etilgan Maqom ansambli,
Shashmaqom nota nashrlari, Sharq musiqasi kafedrasining tashkil etilish, Faxriddin Sodiqov
rahbarligidagi talabalar ansamblining ijodiy faoliyati, ustozning ko‘rsatgan jonbozliklari
borasida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so
‘
zlar:
Shashmaqom, mushkilot, mumtoz kuy, ustoz-shogird, milliy musiqa,
cholg‘u kuy, cholg‘u ijrochiligi, ansambl, yakkanavoz, jo‘rnavoz.
Ma’lumki, 1959 yilda O‘zbekiston radiosi qoshida Maqomchilar
ansambli
34
ning tashkil etilishi, maqomot borasidagi jonli ijro
an’analarimizni asrab qolish uchun qilingan ishlarning dastlabkisi edi. Bu
yerda akademik Yunus Rajabiy olib borgan rahnamolik faoliyati haqida
ham aytib o‘tish o‘rinlidir.
34
1978 yildan e’tiboran “Yunus Rajabiy” nomidagi maqom ansambli.
411
“Zero, Yunus Rajabiy maqom ansambllarining tuzish, tarkiblarini - u
yoki bu miqdorda belgilash, yakkaxon, yakkanavoz va umumiy-jamoaviy
sadolanishlar muvozanatini aniqlash borasida ma’lumotlarini bir
tomondan - o‘tmish risolalaridan to‘plangan bo‘lsa, ikkinchi tomondan -
bevosita zamona zaylidan kelib chiqib, mazkur sohadagi an’analarni 1920-
yillardanoq o‘rgana boshlagan. Shu maqsada nainki Toshkent va Farg‘ona
vodiysi, Samarqandu Buxoroni, balki qo‘shni Tojikiston vohalarini kezib,
turli tuman ansambllar tuzilishi bilan tanishib chiqadi.”
35
, - deydi bu haqda
musiqashunos T.B.G‘ofurbekov. Ushbu jamoa ishtirokida maqomlarning
navbatma-navbat o‘zlashtirib ijro etilishi muhim bir yangilik bo‘ldi.
Ushbu ansambl to‘g‘risida Yunus Rajabiy o‘zining “Musiqa
merosimizga bir nazar” nomli so‘nggi kitobida quyidagicha yozadi:
“So‘nggi yillarda O‘zbekiston televideniesi va radiosi qoshidagi
Maqomchilar
ansamblining
zahmatkashlari
-
musiqa
boshlig‘i
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi Faxriddin Sodiqov
(changda), xonandalardan - O‘zbekiston xalq hofizlari marhum Jo‘raxon
Sultonov, Ortiqxo‘ja Imomxo‘jaev, O‘zbekiston xalq artistlari Kommuna
Ismoilova, Berta Davidova, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artistlar Orif
Alimaxsumov, marhum Karim Mo‘minov, Siroj Aminov, Shokirjon
Ergashev, solistlar - Umarjon Otaev, Alijon Hasanov, Tolibjon Badinov,
sozandalardan - O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artistlar Zokirxon
Sodiqov (g‘ijjakda), Orif Qosimov (dutorda), Mahmudjon Muhamedov
(nayda), Ishoq Qodirov (nayda), marhum Yoqubjon Dovidov (tanburda),
Ilhom To‘raev (g‘ijjakda), solistlardan Turg‘un Alimatov (tanbur va
satoda), G‘aybulla Sa’dullaev (qo‘shnayda), Dadaxo‘ja Sottixo‘jaev
(doirada) – lar men bilan yonma-yon turib, hormay-tolmay mehnat
qilishdi. Shogirdlarim qisqa vaqt ichida maqom qismlarini o‘rganish va
o‘zlashtirishdek og‘ir va murakkab vazifani uddalay oldilar”
36
.
Ushbu hayrli ishni boshlagan Yunus Rajabiy vaqtni qo‘ldan boy
bermasdan maqom ansambli ijrosida Shashmaqom ashula bo‘lmiga kirgan
barcha sho‘’balarni va ayrim cholg‘u yo‘llarini magnit tasmalari va
grammofon lappaklariga yozib oladi. Bu murakkab va o‘ta muhim ish
O‘zbekiston musiqa madaniyati sohasida ajoyib tarixiy voqea bo‘ldi.
Maqom ansambli bilan olib borgan ijodiy faoliyati to‘g‘risida Atoqli
olim quyidagilarni mamnuniyat bilan aytadi: “Ansambl bilan ishlash
mening uchun o‘ziga xos ijodiy laboratoriya bo‘ldi. Juda ko‘p jumboqlarni
yechish imkoniyatini yaratib berdi. Jumladan, 1959 yildagi nashrda
maqomlarda o‘rni bo‘lishi lozim bo‘lgan ba’zi qismlar yetishmaganligi
aniqlandi. Eng muhimi shundaki, ansambl bilan ishlash jarayonida oldin
35
T.G‘ofurbekov. XX asr o‘zbek musiqasi va Yunus Rajabiy. //Musiqa ijodiyoti masalalari. “Qatortol –
Kamolot” T., 1997. 48-bet.
36
Rajabiy Yu. Musiqa merosimizga bir nazar. T.,1978. 11-bet.
412
notaga olingan kuy va ashulalarning doira usullarida, milliy ijrochilikka
xos bo‘lgan ba’zi xususiyatlarda, kuy tuzilishida ozmi-ko‘pmi kamchiliklar
borligi ko‘zga tashlandi.”, - deya fikrini davom ettiradi. – “Shularni
e’tiborga olgan holda “Shashmaqom”ning yangi nashrini tayyorlash lozim
topildi. Shunday qilib, 1965 yildan boshlab “Shashmaqom”ning olti
jildligini tayyorlashga kirishdim. Bunda, shubhasiz, O‘zbekiston radiosi
“Maqom ansambli”da olib borilgan amaliy ishlarning roli asosiy o‘rin
egalladi”
37
.
Vaqt o‘tishi bilan Yunus Rajabiy maqom ijrochiligidagi orttirgan
tajribasi orqali olti jildli Shashmаqomda ham ayrim kamchiliklar
mavjudligini biladi. Boshlagan ishini oxiriga yetkazish maqsadida
Yu.Rajabiy yana yangi bir ishga qo‘l uradi. “Musiqa merosimizga bir
nazar” nomli asari uning navbatdagi kitobi hisoblanadi.
Allomaning so‘nggi “Musiqa merosimizga bir nazar” nomli kitobi
F.Karomatov tahriri ostida 1978 yil chop etilgan bo‘lib, ushbu kitobda
Yu.Rajabiy besh jildli “O‘zbek xalq musiqasi” va olti jildli “Shashmaqom”
to‘plamlari borasidagi fikr mulohazalari, ayrim lozim bo‘lgan tuzatishlari
o‘z o‘rnini topadi.
1972-73 o‘quv yilida Toshkent konservatoriyasida o‘z faoliyatini
boshlagan “Sharq musiqasi” kafedrasining asosiy, yetakchi vazifalaridan
biri - yuqorida zikr etilgan fojea oldini olish edi. Shunday tadbirlardan
dastlabkisi Shashamaqom va umuman o‘zbek maqomlari hamda o‘zga
murakkab janrlarning ustoz ijrochilarini tayyorlashdan iborat bo‘ldi.
Ikkinchi eng muhim vazifa - konservatoriyamiz o‘z e’tiboridan chetda
qolgan, kengroq miqyosda umuman o‘tmish davr o‘quv yurtlarida ham
amalgа oshirilmayotgan muhim muammo - Sharq tillarini (hech bo‘lmasa
birini) bilgan, musiqaga tegishli o‘rtа asr va turli yozma manbalarni
bevosita o‘qib tushunishga qodir, ayni vaqtda, zamonaviy talab
darajasidagi
musiqashunos,
aniqrog‘i,
musiqiy
sharqshunoslarni
tayyorlashga qaratildi. Ushbu soha musiqashunoslarini yetishtirishda
Sharq davlatlari o‘tmish musiqiy merosi, zamonaviy musiqa, jumladan,
kompozitorlik, bastakorlik ijodiyotlari bilan kelajakda “Sharq mamlakatlari
musiqasi” fanini o‘quv yurtlarimizda joriy etishda ishtirok etishlari ko‘zda
tutilgan edi
38
.
Bu kafedra musiqiy sharqshunoslik yo‘nalishi bo‘yicha yuqori
malakali musiqashunos hamda maqom ijrochiligi bo‘yicha bilimdon
mutaxassislarni yetishtirish, o‘zbek xalq cholg‘ularida an’anaviy
ijrochilikni puxta egallagan sozanda va xonandalarni tarbiyalash
vazifalarini o‘z zimmasiga olgan edi.
37
O‘sha adabiyot. 12-bet.
38
Bu haqda qarang: Karomatov F. Ana’analar ildizi umrboqiy. (Toshkent davlat konservatoriyasi Sharq
musiqasi kafedrasining 20 yilligi). “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”. 1993 yil, 23 aprel', №17 (3225)
413
Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun ko‘zga ko‘ringan olim va
atoqli maqom ijrochilari ishga taklif qilinadi. Ularning orasida
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artistlar, tanburchi Rizqi Rajabiy, naychi
Mahmudjon Muhammedov, doirachi To‘ychi Inog‘omovlar bor edi. Bu
ishlarga O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi, mashhur changchi
va bastakor Faxriddin Sodiqov yo‘lboshchilik qildi. F.Sodiqovning ta’lim
berish uslubiyati alohida ahamiyat kasb etgan holda iqtidorli talabalarga
og‘zaki an’anadagi kasbiy musiqa merosi, xususan maqomlarni
mukammal, ayni paytda ijodkorona o‘zlashtirishga qaratilgan edi.
Professorlar F.M.Karomatov va I.R.Rajabovlar ishtirokida xalq
cholg‘ularida ijro an’analarini o‘qitish usullari ishlab chiqilib, asosiy e’tibor
Shashmaqom cholg‘u yo‘llarini amalda o‘zlashtirishga qaratildi. Bunda
asosan quyidagi nota to‘plamlaridan: 9 jildlik “O‘zbek xalq musiqasi”, olti
jildlik
“Shashmaqom”,
shuningdek,
“Shashmaqom”
grammafon
lappaklaridan tashkil topgan materiallardan foydalanildi.
Mutaxassislik fanlari o‘qituvchisi va talabalar maqom ansambli
rahbari bo‘lgan Faxriddin Sodiqovni katta ijodiy murakkabliklar kutib
turgan
edi.
Shashmaqom
cholg‘u
qismlari
qayta-qayta
to‘liq
notalashtirilganligiga qaramasdan, ularning jonli jo‘rnavozlik ijro
an’analari sustlashib qolgan edi. hattoki O‘zbekiston radiosi huzuridagi
maqomchilar ansambli jamoasining dasturida “Shashmaqom” cholg‘u
qismining faqatgina ayrimlari chalinardi.
Maqomlarning cholg‘u yo‘llari, ba’zi sabablarga ko‘ra, uzoq vaqt ijro
etilmasdan keldi. Masalan, O‘zbekiston radiosi huzuridagi maqom dastasi
repertuarida Muxammasi Bayot, Tasnifi Dugoh, Samoyi Dugoh, Garduni
Segoh va maqom ashula yo‘llarining ayrim cholg‘u variantlari ijro
etilardi...(Nasri Segoh, Nimcho‘poni kabilar).
Shu sababli, ko‘proq maqomlarning xalq orasida mashhur bo‘lgan
namunalari Cho‘li Iroq, Mirza Davlat, Cho‘li Kurd, Abdurahmonbegi, Begi
Sulton, Eshvoy, Miskin, Ajam, Nasrulloyi kabi yakka va turkumli kuy
yo‘llari chalinardi
39
.
Dastlabki urinishlardanoq jiddiy bo‘shliqlarni to‘ldirishga kirishildi.
Negaki Respublikamizning na musiqa maktablarida va na o‘rta maxsus
o‘quv yurtlarida an’anaviy ijrodagi maqomlarimizni xalq chog‘ulari
amalida qo‘llanilmas edi, bu narsaga e’tibor ham berilmasdi. F.Sodiqov
nafaqat yo‘qolib borayotgan an’anaviy maqom cholg‘u kuylarini
mukammal darajada tikladi, balki uning ijrochilik an’analarining saviyasini
yangi, yanada yuqori bosqichlarga ko‘tardi. Sifatli o‘zgarishlar yakka
hamda, ko‘proq cholg‘u ansambli ijrochiligiga qaratildi.
Birinchi qadamda pedagog-amaliyotchi Shashmaqom cholg‘u
qismlarining yakka ijrochiligiga e’tiborini qaratib, uni o‘quv amaliyotiga
39
Ishoq Rajabov. Shashmaqom. //Maqom asoslari. T.,1992. 11-bet.
414
kiritdi. Ushbu ishni keng tarqalgan cholg‘ulardan dutorda boshladi.
Sodiqovning dutor sinfi dasturida bir qismli va turkumli asarlar bilan bir
qatorda
Shashmaqom
cholg‘u
yo‘llari
ham
kiritildi.
Masalan,
Shashmaqomning asosiy cholg‘u qismlaridan Tasnif, Tarje, Gardun,
Muxammas va Saqil, shuningdek “Talqin” sho‘’basi, ashula bo‘limining
Nasr va taronalari ham amalda o‘rganila boshlandi. Ushbu yangiliklar
chang, g‘ijjak, qo‘shnay, rubob va boshqa bir qator cholg‘u asboblarida
ham o‘rganila boshlandi.
Ustoz Faxriddin Sodiqovning Shashmaqom cholg‘u yo‘llarini
o‘zlashtirishdagi ko‘rsatgan jonbozliklari to‘g‘risida San’atshunoslik fanlari
nomzodi, professor R.Yunusov quyidagicha baho beradi. - “Maqom
ijrochiligi bo‘yicha akademik Yunus Rajabiyning izdoshi va yaqin safdoshi,
atoqli-ustoz murabbiy Faxriddin Sodiqov talabalar cholg‘u ansambli fanini
o‘z zimmasiga olar ekan, o‘quv vazifalari o‘rnida ayrim mezonlari
avvallari sinovdan o‘tkazilgan yangi ijodiy maqsadlarni ko‘zlaydi”., - deya
fikrini davom ettiradi – “Bilimdon ijodkor rahnamoligida sozandalar
guruhi ilk o‘quv yili ichida o‘rnatilgan tartibga rioya qilib “Tasnifi
Buzruk”, “Tarjei Buzruk”, “Garduni Buzruk”, “Muxammasi Buzruk”,
“Muxammasi Nasrulloyi” hamda Farg‘ona-Toshkent mumtoz cholg‘u
kuylaridan “Nasrulloyi”ni to‘la-to‘kis o‘zlashtirib ijro etdilar”
40
.
Turli maktab egalarining o‘ziga xos ijrochilik an’analarini o‘rganish
ham muhim omillardan bo‘lib, talabalarga mashhur sozandalarning
an’analarini ham o‘zlashtirila boshlandi. Ustoz talabalar bilan olib
borilayotgan dars jarayonida o‘ziga xos ijro uslubiga ega bo‘lgan bir qator
sozandalar bilan tanishtirib boradi. Bular mashhur dutorchilar andijonlik-
Muhiddin Hoji Najmiddinov, Nug‘mon Qori Mo‘minzoda, Solixon Hoji,
toshkentlik Abdusoat Vahobov va boshqalar.
O‘zbek maqom ansambli ijrochiligining an’analari va u bilan bog‘liq
bo‘lgan muhim vositalar to‘g‘risidagi savollar yechimi ilmiy-metodik
qo‘llanmalarda mavjud emas edi. F.Soddiqov tomonidan jamlangan
malaka, ijodiy tajriba va pedagogik bilimlari ana shu masalada o‘zining
kerakli bo‘lgan javobini topdi
41
.
An’anaviy musiqa tamoyillarini egallagan, shuningdek zamonaviy
musiqa an’analari bilan ham yaxshi tanish bo‘lgan maqomchilar
ansamblining ustozi F.Soddiqov ansambl ijrochiligini yangi, yanada yuqori
bosqichlarga ko‘tardi.
40
Ravshan Yunusov. Maqom ta’limi: nazariya va amaliyot. // Shashmaqom saboqlari.(maqola va
ma’ruzalar to‘plami). Toshkent., 2005, 46-bet.
41
Вызго Т.С. Инструментальный состав “Шашмакома” и традиции ансамблевого исполнительства
на Среднем Востоке. // Макомы, мугамы и современное композиторское творчество. Ташкент, 1978,
62-63 бет.
|
