|
O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalari vazirligi
|
| bet | 3/3 | | Sana | 28.05.2024 | | Hajmi | 60,58 Kb. | | #256257 |
Bog'liq PDF Maker 1716790528778Jismoniy tarbiya — sogʻliqni
mustahkamlashga, odam organizmini uygʻun ravishda rivojlantirishga
qaratilgan umumiy tarbiyaning uzviy qismi. Jamiyatdagi jismoniy madaniyat ahvolini bildiruvchi koʻrsatkichlardan biri. J. t.ning asosiy vositalari: jismoniy mashgʻulotlar, organizmni chiniqtirish, mehnat va turmush gigiyenasi. J. t. aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya bilan qoʻshib olib boriladi.
Ibtidoiy davrdan boshlab J. t.ga alohida eʼtibor qaratilgan. Dastlab u jismoniy
mashqlar, turli oʻyinlar, mehnat jarayonlari, ovchilik, harbiy harakatlarga oʻxshatilgan musobaqalar va sinovlar shaklida mavjud boʻlgan, turli marosimlarni aks ettirgan.
Keyinchalik yoshlarni qilichbozlik,
chavandozlik, kamondan otish, yakkama-yakka kurash mahoratiga oʻrgatish
|
|
|
|
13
jamiyatning asosiy vazifalaridan biriga
aylana borgan. Uygʻonish davrida J. t.ga eʼtibor yanada kuchaydi. Gumanistlar J. t.ni oʻquv dasturiga kiritishga uringanlar. J. t.ga oʻrta asrlarda Yevropada oilaviy tarbiya va maktabdagi pedagogik jarayonning muhim qismi sifatida karala boshlandi. J. J. Russo "Emil, yoki Tarbiya toʻgʻrisida" deb atalgan pedagogik risolasida J. t.ning bolalarning aqliy kamoloti va mehnat tarbiyasidagi
ahamiyatini taʼkidlagan. 18-asrda asosan Russo gʻoyalari taʼsirida Germaniyada
paydo boʻlgan "insonparvarlik va yaxshi xulq maktablari" — filantropinlar J. t.ning shakl va uslublarining takomillashuviga olib keladi. Gimnastika mashqlari maktab
dasturlaridan mustahkam oʻrin oladi. 19-asr oxiri va 20-asr boshida Fransiya, Buyuk Britaniya va b. mamlakatlarda J. t.ning
milliy tizimlari tarkib topdi.
Oʻzbekistonda J. t.ga juda qadimdan salomatlikni mustahkamlashning asosiy vositasi deb qaralgan. Mahmud
Koshgariyning "Devonu lugʻotit turk"
|
|
|
|
|
14
asarida 100 dan ziyod xalq
oʻyinlaritoʻgʻrisida maʼlumot berilgan.
"Alpomish" oʻzbek xalq qahramonlik
dostoni, Alisher Navoiyning "Farxod va Shirin", "" ("Nodir voqealar"), Boburning "Boburnoma" asari va b.da jismoniy,
jangovar mashqlar, kuchlilik
bahsmunozaralarining xilma-xil
namunalaridan xikoya qilinadi.
Oʻzbekistonda mustaqillik yillariga kelib J.
t. va sport davlat siyosati darajasiga
koʻtarildi. 1992-yilda (2000-yilda esa yangi tahrirda) "Jismoniy tarbiya va sport
toʻgʻrisida"gi qonunning qabul qilinishi, 1993-yilda Sogʻlom avlod davlat dasturining ishlab chiqilishi, Vazirlar Mahkamasining sportning alohida turlarini rivojlantirishga oid va nihoyat 1999-yilda "Oʻzbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarori J. t.ning huquqiy asoslarini yaratdi.
|
|
|
|
|
15
J. t.ning keng tarmoqli tizimi: oilaviy-
maktabgacha davr (chaqaloqlikdan boshlab bogʻcha yoshidagi), maktab yoshi, oʻrta maxsus va oliy taʼlim davri hamda katta yoshdagi (erkak va ayol)lar J. t.sini oʻz
ichiga oladi. Oʻzbekistonda umumtaʼlim maktablaridagi J. t. pedagogik jarayon
hisoblanib, J. t. darslari, sport
seksiyalaridagi mashgʻulotlar orqali amalga oshiriladi. "Umumiy oʻrta taʼlim maktablari uchun jismoniy tarbiyadan davlat taʼlimi standarta" boʻyicha 1 — 9-sinflarda
haftasiga 2 soatdan J. t. darslari joriy etilgan.
Oʻquvchi-yoshlar oʻrtasida J. t.ni yanada ommalashtirish va ularning salomatligini mustahkamlash maqsadida 1999-yilda
maxsus test sinovlari ishlab chiqildi. Mazkur testlarni muvaffaqiyatli topshirganlar uchun 3 darajali "Alpomish" va "Barchinoy"
nishonlari taʼsis etildi. 1.588.298 nafar
oʻquvchi mazkur testlarni muvaffaqiyatli topshirdi (2002). Shuningdek, maktab
oʻquvchilari uchun "Umid nihollari", litsey-kollej oʻquvchilari uchun "Barkamol avlod", oliy oʻquv yurti talabalari uchun
|
|
|
|
|
16
"Universiada" ommaviy musobaqalarini har 2 yilda oʻtkazish yoʻlga qoʻyildi. Xalq
oʻyinlari va ommaviy sport turlari boʻyicha qar 2 yilda "Alpomish oʻyinlari" festivali hamda "Toʻmaris oʻyinlari" oʻtkazib
kelinadi.
J. t.ning ilmiy-amaliy asoslari va shu soha mutaxassislari Oʻzbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti, oliy oʻquv yurtlarining
fakultetlari hamda boʻlimlarida tayyorlanadi.
Respublikada 6 ta olimpiya oʻrinbosarlari bilim yurti, 8 ta oliy sport mahorati maktabi va 369 ta bolalar-oʻsmirlar maktabida ham oʻquvchilarga J. t.dan saboq beriladi.
"Yoshlik" koʻngilli sport tashkiloti,
"Vatanparvar" mudofaaga koʻmaklashuvchi tashkiloti, "Dinamo" sport klubi kabi sport jamiyatlari aholining turli qatlamlarini J. t. mashgʻulotlariga jalb etishga xizmat qiladi.
JISMONIY MADANIYATNING
IJTIMOIY-PEDAGOGIK AHAMIYATI О‘zbekistonda jismoniy madaniyat
nazariyasi va uslubiyati fanining vujudga kelishi va rivojlanishi Biz jismoniy
|
|
|
|
|
17
madaniyat va uning ijtimoiy-
pedagogikahamiyati haqidagi muloqat va mulohazalarga kirishishdan oldin jismoniy madaniyat va u bilan bog‘liq asosiy
tushunchalarga tо‘xtalib о‘tishimiz zarur.
Chunki hozirda jismoniy madaniyatning asosiy tushunchalarini shakllantirish
bо‘yicha mutaxassislar о‘rtasida turlicha qarashlar, ta’riflar, tushunchalar mavjud.
Ularning mohiyati asosiy tushunchalar
sifatida hozirgacha deyarli tо‘liq
shakllantirilmagan. Aksari hollarda tarjima qilingan atamalardan, materiallardan
imkoniyat darajasida foydalanib
kelinmoqda. Ular xalqimizning jismoniy madaniyat bо‘yicha boy tarixiy merosi va bugungi kun talab va ehtiyojlarini aks ettira olmaydi. Jismoniy madaniyat xalqimiz
о‘tmishida Badan tarbiya degan keng
mazmundagi tushuncha bilan ifodalangan.2 Lekin bu tushunchadan minglab yillar
davomida xalqimiz foydalanib kelgan
bо‘lsada, u о‘tgan asrning 50-60 yillaridan boshlab jismoniy tarbiya degan tor, faqat
|
|
|
|
|
18
umumiy о‘rta ta’lim maktabi о‘quvchilarini jismoniy tarbiyasini aks ettiradigan
tushuncha bilan almashtirildi. Hozirgi kunda yuqoridagi har ikki tushunchadan ham voz kechilib, jismoniy madaniyat degan
tushunchadan foydalanib kelinmoqda. Bu tushunchalar bir - biri bilan chambarchas bog‘liq bо‘lib, ular bir - birini tо‘ldiradi va bir - birini tarkibiy qismi hisoblanadi. Lekin sinchiklab, ilmiy tahlil va til nuqtainazaridan qaralganda ular bir – biridan ma’lum
darajada farq qiladi. Shu nuqtainazardan qaraganda Badan tarbiya inson tanasi va ruhini tarbiya qilish bilan bog‘liq, butun hayot davomida, uzliksiz olib boriladigan tadbirlarni aks ettirishi bilan jismoniy
tarbiyadan ham, jismoniy madaniyatdan ham farq qiladi.Uning mazmuni bugungi kunda sog‘lom turmush tarzini kechirish va 2 Қудратов Р.Қ.,Абдумаликов
Р.,Холдоров Т.Х., Соғлом авлод
тарбиясида жисмоний тарбия ва спорт, 2003 йил. 10 salomatlikni ta’minlash
malakalarini shakllantirish bilan bog‘liq
|
|
|
|
|
19
“Valeologiya” degan fanning о‘zginasidir.
Badan tarbiyada tana bilan ruhni ajratib
bо‘lmaydi. Falsafada materiyani ongga
bog‘liq bо‘lmagan holda mavjudligi e’tirof etiladi. Lekin Badan tarbiyada tana bilan ruh, ya’ni ong birga yashaydi. Biz badanni tarbiya qilish barobarida ruhiyatni ham
tarbiya qilamiz. Chunki ruhiyatimiz bizning tanamizda yashaydi. Tana bо‘lmasa ruh va ruhiyat ham bо‘lmaydi, u tanani yaroqsizligi uchun tark etgan bо‘ladi. Shu о‘rinda
jismoniy madaniyat va sport bilan bog‘liq asosiy tushunchalardan biri bо‘lgan kuch tо‘g‘risida ham bir fikrni aytib о‘tish
mumkin. YA’ni, inson tanasidagi kuch, u keksa yoshdagi bо‘lishidan qat’iy-nazar uni tark etmaydi, faqat kuchni yuzaga
chiqaradigan, amalga oshiradigan muskullar va tana a’zolari yaroqsizligi tufayli kuchni uzatishga imkon bermaydi. Bundan xulosa shuki, kuch jismoniy tushunchadan kо‘ra kо‘proq ruhiy holat bilan bog‘liq
tushunchadir. Kuchni ruhiyat hosil qiladi. Uning yuzaga chiqish darajasi favqulodda
|
|
|
|
|
20
holatning ta’siri bilan bog‘liq. Jismoniy
madaniyat umumiy madaniyatning bir qismi bо‘lib, inson salomatligi maxsus vositalarini yaratish va foydalanish ishida jamiyat
erishgan muvaffaqiyatlarning yig‘indisidir.3 Demak, bu tushuncha faqat salomatlik va u bilan bog‘liq tadbirlarni aks ettiradi, uning, ya’ni insonning tabiatda va jamiyatda
yashashi va mehnat qilishi uchun zarur
bо‘lgan jismoniy tayyorgarligi va uning
zarur darajasini ta’minlashni aks ettirmaydi. Shuning uchun, yuqoridagi ta’rifning “inson salomatligi” degan sо‘zdan keyin va
“jismoniy kamolatini” degan sо‘zni qо‘shish maqsadga muvofiq bо‘lib, shunda u
“Jismoniy madaniyat umumiy
madaniyatning bir qismi bо‘lib, inson
salomatligi va jismoniy kamolatining
maxsus vositalarini yaratish va foydalanish ishida jamiyat erishgan muvaffaqiyatlarning yig‘indisidir”,- deyilib, faoliyat sohasini tо‘laroq aks ettirar edi. Jismoniy madaniyat hozirda eng muhim ijtimoiy hodisa sifatida kishilar kundalik hayotining ajralmas
qismiga aylanib bormoqda.
|
|
|
|
|
21
Jismoniy madaniyat 3 Коробейников Н.К., Михеев А.А., Николенко И.Г.,
Физическое воспитание, уч. Пос. М. 1984 йил. 11 nazariyasi va uslubiyati (JMNU) va u bilan bog‘liq bilimlarning vujudga kelishi hamda rivojlanishini eng qadimgi davrlarga bog‘lash mumkin. Dastlab, u halq og‘zaki ijodi namunalarida (Alpomish, Gо‘rug‘li va boshqa halq dostonlari) tilga olingan
bо‘lsada, u keyinchalik Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Alisher Navoiy, Pahlavon Maxmud va boshqa kо‘pgina sharq mutafakkirlarining asarlarida uchraydi. Ular JMNU ni inson hayotidagi ahamiyati, uni shaxsni
shaklantirishdagi о‘rni masalalariga keng tо‘xtalgan. Shuningdek, “Temurnoma”,
“Temur tuzuklari”, “Boburnoma” kabi
asarlarda ham jangchilarni jismoniy
tayyorgarligini oshirish, ularni qо‘rqmas, kuchli, chidamli, halq himoyasiga doimo tayyor turish kabi ijobiy fazilatlarni
tarbiyalash vositasi sifatida kо‘rsatib
о‘tilgan. JMNU ni vujudga kelishi va
rivojlanish manbalariga quyidagilarni
kо‘rsatish mumkin:
|
|
|
|
|
22
- ijtimoiy hayot amaliyoti. Jamiyatning
jismoniy tayyorgarligi va jismoniy
rivojlanishi yuqori bо‘lgan kishilarga
ehtiyoji jismoniy madaniyat qonuniyatlarni bilishga intilishni yuzaga keltirdi. - jismoniy tarbiya amaliyoti. Faqat jismoniy tarbiya jarayonidagina jismoniy madaniyatning
hayot uchun zarurligi, u yuzasidan nazariy bilimlarni yanada rivojlantirish, yangi-yangi usullar va qonuniyatlar izlab topish, sinab kо‘rish imkoniyatlari bо‘ladi. - faylasuflar, tarbiyachilar, tibbiyot olimlari tomonidan har tomonlama uyg‘un shakllangan shaxsni tarbiyalash tо‘g‘risidagi ilg‘or g‘oyalarning mazmuni va vositalari. - shaxs jismoniy kamoloti yuzasidan davlat va jamiyatning g‘amxо‘rligi. - mamlakatda jismoniy
madaniyatni rivojlantirish va kishilarni
sog‘lom turmush tarzini kechirish yuzasidan qabul qilingan qonunlar va qarorlar. -
jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyati hamda ular bilan bog‘liq bо‘lgan boshqa о‘zaro aloqadorlikdagi fanlar bо‘yicha olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari va ularning natijalari
|
|
|
|
|
23
jismoniy madaniyat nazariyasi va
uslubiyatini vujudga kelishiga turtki
bо‘lgan. 12 О‘zbekistonda JMNU fanining vujudga kelishi va rivojlanishini shartli ravishda tо‘rt davrga bо‘lish mumkin.
Birinchi davr- hayotiy tajribalar natijasida jismoniy mashqlarning inson tanasi va uning azolariga ijobiy va salbiy tasiri haqidagi
bilimlarni shakllanishi davri. Bu davr
ibtidoiy jamoa tuzumidan to quldorlik
davrigacha bо‘lgan davrni о‘z ichiga oladi.
Ikkinchi davr-jismoniy madaniyat
uslubiyatiga oid dastlabki amaliy tajribalar va keyinchalik malaka va kо‘nikmalarning berilishi davri. Bunda о‘rta asrlargacha
faylasuflar, tarbiyachilar, tibbiyot olimlari ham jismoniy mashqlarni inson tanasi va uning azolariga tasir etish qonuniyatlarini zarur darajada tо‘liq bilmas edilar. Ular
tajribalarni amaliy yо‘l bilan berib, ularning samaradorlik va sifat natijalarini faqat
gavdaning tashqi kо‘rinishiga, mashqlarning tashqi kо‘rsatkichlarigagina qarab, fikr
yuritganlar. Uchinchi davr-Jismoniy
|
|
|
|
|
24
madaniyatga oid nazariy bilimlarning jadal
tо‘planish davri. Bu XI asrdan XIX asrgacha bо‘lgan davrni qamrab oladi.
JMNU ga oid bilimlarUyg‘onish davridagi barcha sharq va g‘arb mutafakkirlarining asarlarida, komil insonni tarbiyalash g‘oyasi va vositasi sifatida keltiriladi. (Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Alisher Navoiy, Pahlavon Mahmud va b., G‘arb olimlaridan I.G
Pestalotssi. Demeni, Y.A. Komenskiy,
J.J.Russo va b.). Tо‘rtinchi davr-JMNU
fanining mustaqil о‘quv ilmiy fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi. Bu XIX asrning oxiridan to xozirgi kunlarcha bо‘lgan davrni qamrab oladi. Buning boshida Abdulla
Avloniy, Mahmudhо‘ja Behbudiy,
Munavvar qori Abdurashidxonov, Fitrat kabi yangi davr marifatparvarlari turgan bо‘lsa, keyinchalik ular P.F.Lesgaft, Pe’r de Kuberten, G.D. Xarabuga, N.I.Ponomarev va b. rus olimlarning inson jismoniy
madaniyati haqidagi ilg‘or nazariy va amaliy g‘oyalari, tajribalari asosida yanada
kengayib bordi.
|
|
|
|
|
25
Xulosa
О‘zbekistonda JMNU fanining vujudga
kelishi eng qadimgi davrlardanoq
boshlangan bо‘lsa, u о‘zining haqiqiy
takomiliga faqat 1991 yildan, ya’ni
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyingina yetdi. Milliy qadriyatlarimizga 13 asoslangan JMNU rivojlanishini dastlab Respublikamiz Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning “Barkamol avlod orzusi”, “Barkamol avlod”, “Barkamol avlod
О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” va boshqa о‘nlab asarlarida ilgari surilgan
metodologik g‘oyalar va ularni amalga
oshirish bilan bog‘liq bо‘lgan tadbirlar va ularning amalga oshirilish natijalari bilan kо‘rishimiz mumkin. Bunga respublikamiz talaba yoshlari о‘rtasida о‘tkazilayotgan Universiada о‘yinlarini, Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari о‘quvchilarining
Barkamol avlod о‘yinlari, umumiy о‘rta ta’lim maktablari о‘quvchilarining Umid nihollari kabi uch bosqichli msobaqa
|
|
|
|
|
tizimini misol keltirishimiz mumkin. Kо‘rinib turibdiki, mustaqillikdan keyin
26
JMNU amaliy ishlar natijasida (amaliyot) vujudga keldi va rivojlanib bormoqda.
Albatta, Respuplikamizda JMNU
rivojlanishiga nazariy va amaliy jihatdan о‘z ilmiy tadqiqot ishlari bilan ulkan hissa
qо‘shgan olimlar. pegogika fanlari
doktorlari T.S.Usmonhо‘jayev, A.Q.Atayev, SH.H.Xonkeldiyevich, F.A.Kerimov,
L.R.Ayrapedyans, E.A.Seytxalilov,
D.J.Nasriddinov,Salomov R.S.,
R.D.Xalmuxamedov va boshqa kо‘plab olimlarni misol keltirish mumkin.
О‘zbekistonda JMNU rivojlanishi
jarayonida uning kо‘plab tarmoqlari,
yо‘nalishlari bо‘yicha ham ilmiy-uslubiy ishlar amalga oshirilgan. Masalan, JM harakatini tashkil etish va boshqarishda R.A.Abdumalikov, J.E.Eshnazarov,
K.D.Yarashev, turizm va uni о‘qitish uslubiyatida R.A.Abdumalikov,
T.X.Xoldorov, umumta’lim maktablari, Akademik litseylari va kasb-hunar
|
|
|
|
|
kollejlarining о‘quvchilarini jismoniy tarbiyalash bо‘yicha
27
T.S.Usmonxо‘jayev, T.Moskoleva,
M.Toirova, L.Seytlina va boshqalar,
boshlang‘ich sinf о‘quvchilarini jismoniy tarbiyalash bо‘yicha K.Maxkamjonov va boshqalar, maktabgacha ta’lim muassalarida bolalarning jismoniy tarbiyalash bо‘yicha X.A.Meliyev, Sport о‘yinlari va о‘qitish uslubiyati bо‘yicha L.R.Ayrapetyans,
E.A.Seytxalilov va b., Yengil atletika va о‘qitish uslubiyati bо‘yicha H.T.Rafiyev, R.Q.Qudratov, K.T.Shokirjonova va
b.,Chaqiriqqacha jismoniy tayyorgarligini oshirish bо‘yicha T.SH.Hayitov va b.
Talaba-yoshlar jismoniy madaniyat va tarixi bо‘yicha Y.S.Shalomitskiy, K.P.Ten,
R.A.Abdumalikov, V.M.Yaskov va b., Sport 14 psixologiyasi bо‘yicha G‘. Shoumarov, Y.M.Masharipov, R.Abdurasulov, R.
Gaynutdinov, X.B.Tulenova jismoniy madaniyatning falsafiy va ijtimoiy
muammolarini hal qilish bо‘yicha E.K.
|
|
|
|
|
Shaternikov, Sport va sportchi ma’naviyatini shakllantirish masalalari bо‘yicha
28
A.X.G‘ulomov, D.T.Tangirov, Bolalar va о‘smirlar sport maktablari faoliyatini tashkil etish bо‘yicha K.T.Shokirjonova, Xotin-qizlar va talaba-qizlar jismoniy madaniyati masalalari bо‘yicha R.Qoziyeva,
SH.M.Xolova boshqalar Respublika JMNU ning tarmoqlarini rivojlanishiga hissa
qо‘shgan va hissa qо‘shib kelmoqda.
Ularning olib borgan ishlariga JMNU
rivojlanishiga halqaro miqyosda ulkan hissa qо‘shgan rus olimlari L.P.Matveyev,
V.A.Novikov, A.A.Gujalovsiky, V.P.Filin, M.Y.Nabatnikova, G.D.Xarabuga,
N.I.Ponomarev, V.M. Vidrin,
B.A.Ashmarin, Y.D.Jeleznyak, N.G.Ozolin, A.S.Puni, M.A.Godik, V.M.Zatsiorskiy, I.A.Terovanesyan, L.S.Xomenkov,
V.K.Balsevich va boshqalar
ilhomlantirganlar, ayrimlariga bevosita ilmiy rahbarlik ham qilganlar. Respublikamizda JMNU о‘zining yangi rivojlanish bosqichiga kirdi. Bu uni rivojlangan mamlakatlar
|
|
|
|
|
JMNU fanining ilg‘or tajribalarini о‘rganish va ular bilan yaqin hamkorlikni yо‘lga
qо‘yishdir.
29
Bu, ayniqsa, sport mashqi jarayonini
zamonaviy asoslarda tashkil etish, sport mashqi, sport musobaqalari natijalari
belgilovchi obyektiv va subyektiv
faktorlarni о‘rganishda eng zamonaviy
usullarni qо‘llash, о‘rganish va ular uchun zarur bо‘lgan ilmiy texnik asbob-
uskunalarini chetdan keltirish va о‘zimizda ishlab chiqarish, ulardan foydalanish,
shuningdek, jismoniy madaniyatni aholi о‘rtasida ommaviyligini oshirish, Alpomish va Barchinoy salomatlik testlarini xalqimiz kundalik hayotiga chuqurroq singdirish muammolariga tegishlidir 15 1.1.
Rivojlangan jamiyatda jismoniy madaniyat va sport Demokratik jamiyatning
rivojlanganlik darajasi jamiyat a’zolarining shaxsiy qobiliyatlarini, iqtidorini yanada rivojlantirish uchun yaratilgan shart-
sharoitlarning mavjudligi bilan aniqlanadi.4 Respublikamizda mustaqilikka erishgandan
|
|
|
|
|
keyingi yillar ichida shaxs qobiliyatlarini erkin rivojlantirish uchun misli kо‘rilmagan darajada keng amaliy imkoniyatlar, shart-sharoitlar yaratildi. Oʻzbekistonda
30
mustaqillik yillariga kelib J. t. va sport
davlat siyosati darajasiga koʻtarildi. 1992-yilda (2000-yilda esa yangi tahrirda)
"Jismoniy tarbiya va sport toʻgʻrisida"gi qonunning qabul qilinishi, 1993-yilda
Sogʻlom avlod davlat dasturining ishlab chiqilishi, Vazirlar Mahkamasining
sportning alohida turlarini rivojlantirishga oid va nihoyat 1999-yilda "Oʻzbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarori J. t.ning huquqiy asoslarini yaratdi.
J. t.ning keng tarmoqli tizimi: oilaviy-
maktabgacha davr (chaqaloqlikdan boshlab bogʻcha yoshidagi), maktab yoshi, oʻrta maxsus va oliy taʼlim davri hamda katta yoshdagi (erkak va ayol)lar J. t.sini oʻz ichiga oladi. Oʻzbekistonda umumtaʼlim maktablaridagi J. t. pedagogik jarayon
hisoblanib, J. t. darslari, sport
|
|
|
|
|
seksiyalaridagi mashgʻulotlar orqali amalga oshiriladi. "Umumiy oʻrta taʼlim maktablari uchun jismoniy tarbiyadan davlat taʼlimi standarta" boʻyicha 1 — 9-sinflarda
31
haftasiga 2 soatdan J. t. darslari joriy etilgan.
Oʻquvchi-yoshlar oʻrtasida J. t.ni yanada ommalashtirish va ularning salomatligini mustahkamlash maqsadida 1999-yilda
maxsus test sinovlari ishlab chiqildi. Mazkur testlarni muvaffaqiyatli topshirganlar uchun 3 darajali "Alpomish" va "Barchinoy"
nishonlari taʼsis etildi. 1.588.298 nafar
oʻquvchi mazkur testlarni muvaffaqiyatli topshirdi (2002). Shuningdek, maktab
oʻquvchilari uchun "Umid nihollari", litsey-kollej oʻquvchilari uchun "Barkamol avlod", oliy oʻquv yurti talabalari uchun
"Universiada" ommaviy musobaqalarini har 2 yilda oʻtkazish yoʻlga qoʻyildi. Xalq
oʻyinlari va ommaviy sport turlari boʻyicha qar 2 yilda "Alpomish oʻyinlari" festivali
|
|
|
|
|
hamda "Toʻmaris oʻyinlari" oʻtkazib kelinadi.
J. t.ning ilmiy-amaliy asoslari va shu soha mutaxassislari Oʻzbekiston davlat jismoniy
32
tarbiya instituti, oliy oʻquv yurtlarining fakultetlari hamda boʻlimlarida tayyorlanadi.
Respublikada 6 ta olimpiya oʻrinbosarlari bilim yurti, 8 ta oliy sport mahorati maktabi va 369 ta bolalar-oʻsmirlar maktabida ham oʻquvchilarga J. t.dan saboq beriladi.
"Yoshlik" koʻngilli sport tashkiloti,
"Vatanparvar" mudofaaga koʻmaklashuvchi tashkiloti, "Dinamo" sport klubi kabi sport jamiyatlari aholining turli qatlamlarini J. t. mashgʻulotlariga jalb etishga xizmat qiladi.
JISMONIY MADANIYATNING
IJTIMOIY-PEDAGOGIK AHAMIYATI О‘zbekistonda jismoniy madaniyat
nazariyasi va uslubiyati fanining vujudga kelishi va rivojlanishi Biz jismoniy
madaniyat va uning ijtimoiy-
pedagogikahamiyati haqidagi muloqat va
|
|
|
|
|
mulohazalarga kirishishdan oldin jismoniy madaniyat va u bilan bog‘liq asosiy
tushunchalarga tо‘xtalib о‘tishimiz zarur.
33
Chunki hozirda jismoniy madaniyatning asosiy tushunchalarini shakllantirish
bо‘yicha mutaxassislar о‘rtasida turlicha qarashlar, ta’riflar, tushunchalar mavjud.
Ularning mohiyati asosiy tushunchalar
sifatida hozirgacha deyarli tо‘liq
shakllantirilmagan. Aksari hollarda tarjima qilingan atamalardan, materiallardan
imkoniyat darajasida foydalanib
kelinmoqda. Ular xalqimizning jismoniy madaniyat bо‘yicha boy tarixiy merosi va bugungi kun talab va ehtiyojlarini aks ettira olmaydi. Jismoniy madaniyat xalqimiz
о‘tmishida Badan tarbiya degan keng
mazmundagi tushuncha bilan ifodalangan.2 Lekin bu tushunchadan minglab yillar
davomida xalqimiz foydalanib kelgan
|
|
|
|
|
bо‘lsada, u о‘tgan asrning 50-60 yillaridan boshlab jismoniy tarbiya degan tor, faqat
umumiy о‘rta ta’lim maktabi о‘quvchilarini jismoniy tarbiyasini aks ettiradigan
tushuncha bilan almashtirildi. Hozirgi kunda
34
yuqoridagi har ikki tushunchadan ham voz kechilib, jismoniy madaniyat degan
tushunchadan foydalanib kelinmoqda. Bu tushunchalar bir - biri bilan chambarchas bog‘liq bо‘lib, ular bir - birini tо‘ldiradi va bir - birini tarkibiy qismi hisoblanadi. Lekin sinchiklab, ilmiy tahlil va til nuqtainazaridan qaralganda ular bir – biridan ma’lum
darajada farq qiladi. Shu nuqtainazardan qaraganda Badan tarbiya inson tanasi va ruhini tarbiya qilish bilan bog‘liq, butun hayot davomida, uzliksiz olib boriladigan tadbirlarni aks ettirishi bilan jismoniy
tarbiyadan ham, jismoniy madaniyatdan ham farq qiladi.Uning mazmuni bugungi kunda sog‘lom turmush tarzini kechirish va 2 Қудратов Р.Қ.,Абдумаликов
|
|
|
|
|
Р.,Холдоров Т.Х., Соғлом авлод
тарбиясида жисмоний тарбия ва спорт, 2003 йил. 10 salomatlikni ta’minlash
malakalarini shakllantirish bilan bog‘liq
35
“Valeologiya” degan fanning о‘zginasidir.
Badan tarbiyada tana bilan ruhni ajratib
bо‘lmaydi. Falsafada materiyani ongga
bog‘liq bо‘lmagan holda mavjudligi e’tirof etiladi. Lekin Badan tarbiyada tana bilan ruh, ya’ni ong birga yashaydi. Biz badanni tarbiya qilish barobarida ruhiyatni ham
tarbiya qilamiz. Chunki ruhiyatimiz bizning tanamizda yashaydi. Tana bо‘lmasa ruh va ruhiyat ham bо‘lmaydi, u tanani yaroqsizligi uchun tark etgan bо‘ladi. Shu о‘rinda
jismoniy madaniyat va sport bilan bog‘liq asosiy tushunchalardan biri bо‘lgan kuch tо‘g‘risida ham bir fikrni aytib о‘tish
mumkin. YA’ni, inson tanasidagi kuch, u keksa yoshdagi bо‘lishidan qat’iy-nazar uni tark etmaydi, faqat kuchni yuzaga
chiqaradigan, amalga oshiradigan muskullar
|
|
|
|
|
va tana a’zolari yaroqsizligi tufayli kuchni uzatishga imkon bermaydi. Bundan xulosa shuki, kuch jismoniy tushunchadan kо‘ra kо‘proq ruhiy holat bilan bog‘liq
tushunchadir. Kuchni ruhiyat hosil qiladi.
36
Uning yuzaga chiqish darajasi favqulodda holatning ta’siri bilan bog‘liq. Jismoniy
madaniyat umumiy madaniyatning bir qismi bо‘lib, inson salomatligi maxsus vositalarini yaratish va foydalanish ishida jamiyat
erishgan muvaffaqiyatlarning yig‘indisidir.3 Demak, bu tushuncha faqat salomatlik va u bilan bog‘liq tadbirlarni aks ettiradi, uning, ya’ni insonning tabiatda va jamiyatda
yashashi va mehnat qilishi uchun zarur
bо‘lgan jismoniy tayyorgarligi va uning
zarur darajasini ta’minlashni aks ettirmaydi. Shuning uchun, yuqoridagi ta’rifning “inson salomatligi” degan sо‘zdan keyin va
“jismoniy kamolatini” degan sо‘zni qо‘shish maqsadga muvofiq bо‘lib, shunda u
“Jismoniy madaniyat umumiy
madaniyatning bir qismi bо‘lib, inson
|
|
|
|
|
salomatligi va jismoniy kamolatining
maxsus vositalarini yaratish va foydalanish ishida jamiyat erishgan muvaffaqiyatlarning yig‘indisidir”,- deyilib, faoliyat sohasini tо‘laroq aks ettirar edi. Jismoniy madaniyat hozirda eng muhim ijtimoiy hodisa sifatida kishilar kundalik hayotining ajralmas
37
qismiga aylanib bormoqda.Jismoniy
madaniyat 3 Коробейников Н.К., Михеев А.А., Николенко И.Г., Физическое
воспитание, уч. Пос. М. 1984 йил. 11
nazariyasi va uslubiyati (JMNU) va u bilan bog‘liq bilimlarning vujudga kelishi hamda rivojlanishini eng qadimgi davrlarga
bog‘lash mumkin. Dastlab, u halq og‘zaki ijodi namunalarida (Alpomish, Gо‘rug‘li va boshqa halq dostonlari) tilga olingan
bо‘lsada, u keyinchalik Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Alisher Navoiy, Pahlavon Maxmud va boshqa kо‘pgina sharq mutafakkirlarining asarlarida uchraydi. Ular JMNU ni inson hayotidagi ahamiyati, uni shaxsni
shaklantirishdagi о‘rni masalalariga keng tо‘xtalgan. Shuningdek, “Temurnoma”,
|
|
|
|
|
“Temur tuzuklari”, “Boburnoma” kabi asarlarda ham jangchilarni jismoniy
tayyorgarligini oshirish, ularni qо‘rqmas, kuchli, chidamli, halq himoyasiga doimo tayyor turish kabi ijobiy fazilatlarni
tarbiyalash vositasi sifatida kо‘rsatib
о‘tilgan.
39
JMNU ni vujudga kelishi va rivojlanish manbalariga quyidagilarni kо‘rsatish mumkin:
- ijtimoiy hayot amaliyoti. Jamiyatning
jismoniy tayyorgarligi va jismoniy
rivojlanishi yuqori bо‘lgan kishilarga
ehtiyoji jismoniy madaniyat qonuniyatlarni bilishga intilishni yuzaga keltirdi. - jismoniy tarbiya amaliyoti. Faqat jismoniy tarbiya jarayonidagina jismoniy madaniyatning
hayot uchun zarurligi, u yuzasidan nazariy bilimlarni yanada rivojlantirish, yangi-yangi usullar va qonuniyatlar izlab topish, sinab kо‘rish imkoniyatlari bо‘ladi. - faylasuflar, tarbiyachilar, tibbiyot olimlari tomonidan har tomonlama uyg‘un shakllangan shaxsni tarbiyalash tо‘g‘risidagi ilg‘or g‘oyalarning
|
|
|
|
|
mazmuni va vositalari. - shaxs jismoniy kamoloti yuzasidan davlat va jamiyatning g‘amxо‘rligi. - mamlakatda jismoniy
madaniyatni rivojlantirish va kishilarni
sog‘lom turmush tarzini kechirish yuzasidan qabul qilingan qonunlar va qarorlar. -
jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyati
40
hamda ular bilan bog‘liq bо‘lgan boshqa о‘zaro aloqadorlikdagi fanlar bо‘yicha olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari va ularning natijalari jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyatini vujudga kelishiga turtki
bо‘lgan.
|
|
|
|
|
41
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Jismoniy tarbiya va sport T.S Usmonxo’jayev T:2011 O’qituvchi nashryoti
2. Sport va jismoniy tarbiya V. Gasanbekov T:2015 Istiqlol nuri
|
|
|
| |
