8
to’lqinlarni o’rganadi. Gaz va suyuqliklarda bo’ylama, qattiq jismlarda esa ham
bo’ylama, ham ko’ndalang to’lqinlar tarqaladi.
T. Tovush intensivligi (yoki kuchi) deb, tarqalish yo’nalishiga perpen-
dikulyar birlik yuzadan birlik vaqt ichida olib o’tilgan energiyaga aytiladi.
t
S
W
(1.9)
Har bir quloqning eshitish qobiliyati har xil. Har bir
chastota uchun eng kichik
intensivlik (eshitish chegarasi) va og’riq sezish chegarasi mavjud. Quyidagi
rasmda eshitish sohasi ko’rsatilgan
Normal odam qulog’i ancha keng diapozondagi tovush intensivligini qabul
qiladi. M: 1 kGs chastotada I
o
= 10
-12
Vt/m
2
dan I
m
= 10 Vt/m
2
gacha. Bunda I
o
-
eshitish
chegarasidagi intensivlik, I
m
- og’rik sezish chenarasidagi
tovush
intensivligi. Bu intensivliklar nisbati 10
13
ga teng. Har qanday tovush oddiy
garmonik tebranishlar to’plami emas, balki ma’lum chastotalar to’plamiga ega
bo’lgan garmonik tebranishlarning yig’indisidan iboratdir.
T. Berilgan tovushda ishtirok etuvchi tebranishlar chastotalari to’plami
tovushning
akustik spektor
i deyiladi.
Tovushning rang- barangligini tovush tembri deyiladi.
Shuning uchun
muzika asboblarini ajratish mumkin.
Tovush quloqqa bosim beradi va bu bosim quyidagi formula bilan aniqlanadi
2
2
2
(1.10)
Bunda
muhit zichligi,
tovush tezligi. Yuqorida aytib o`tilganidek tovush
intensivligi juda keng diapozonga ega. Shu sababli logarifmik shkaladan
foydalaniladi. Io ning qiymatini shkalaning boshlangich darajasi qilib olib,
boshka istalgan intensivlikning Io ga nisbatan o`nli
logarifmi orqali ifodalash
mumkin. Bu ishni Veber-Fexner amalga oshirgan va shu sababli unga Veber-
Fexnerning psixofizik qonuni deyiladi
K
L
g
0
(1.11)
Bunda L - tovush qattiqligi deyiladi, K - proporsionallik koeffisenti. Bu
qonunga binoan tovush intensivligi 1000 ga o’zgarsa, uning qattiqligi (lg1000 = 3)
3 marta o’zgaradi. Ikki intensivliklar nisbati Bellarda o’lchanadi. M: 4 B. Qattiqlik
10
10
10
-1
-5
-9
10
10
2
10
10
10
3
4
5
I, Bm/M
2
Гц
Эшитиш сохаси
Огрик сезиш
Эшитиш
бусагаси
Eshitish
bo’sag’asi
Eshitish sohasi
Og’riq sezish
Gs
I, Vt/m
2
9
4 = lg
0
yoki I = I
o
x 10
4
= 10
-6
Vt/m
2
Amalda tovush qattiqligi Bellarda emas,
balki undan kichikroq bo’lgan desebellarda (DB) o’lchanadi. U holda
o
дб
I
I
L
lg
10
Demak dB
26
,
1
10
10
/
Lдд
o
I
I
20 dB - intensivlik 100 marta
kamayishini ko’rsatadi. Intensivlik 10 J/m
2
s. bo’lsa, u tovush sifatida
eshitilmaydi
va quloqda og’riq seziladi. Desebellarga asoslanib eshitish sohasini 0 dan 120 dB
oralig’igacha bo’lish mumkin. 120 dB dan yuqorisi shovqin hisoblanadi.Ovoz
chiqarish apparati ovoz bo’ylamlari, yumshoq tanglay, lablar tebranishlari tufayli
hosil bo’ladi. Tovush hosil qilishda havo yo’llari (yutqim, og’iz va burun
bo’shliqlari, o’pka, bronx, traxeya ) ishtirok qiladi. Ovozni qabul qiluvchi organ
quloqdir. Quloqda menbrana mavjud bo’lib, uning asosiy qismi har xil uzunlik va
qalinlikda bo’lgan elastik tolalardan iborat, ularning soni 20 mingdan ortiq bo’ladi.
Tovushni sezish qattiqlikdan tashqari yuksaklik bilan ham
xarakterlanadi.T.
