32
XULOSA
Xulosa
qilib aytganda, Original (asl nusxa) mohiyati (asosiy xosalari)
o’rganilishi lozim bo’lgan predmetlar sistemasidir. Keng ma’noda predmet saqlash
deganda nimani fikrlanishi mumkin bo’lsa, o’sha tushuniladi. Ya’ni, borliqdagi va
hayolan tasavvur etilgan har qanday narsa, hodisa, ish-harakat, voqea. Ularning
xossalari va munosabatlar – predmetlardir. Har qanday predmet o’z
navbatida
boshqa predmetlardan tashkil topgan deb qaraladi. Demak, original – qandaydir real
mavjud bo’lgan yoyinki hali mavjud bo’lmagan, loyihalashtirilayotgan sistemalar,
elementlar va ularda yuz beradigan hodisalar, jarayonlar, texnologiyalar va ular
haqidagi bilimlardir. Original predmet sohasining alohida qaraladigan qismidir.
Original – u mansub bo’lgan predmet sohasining tilida
ifodalanadi va predmet
sohasiga oid umumiy bilimlarda, ya’ni muayyan fan sohasida muayyan tarzda aks
etadi. Originalga “Robot texnikasi” predmet sohasi deb qaralganda, uning qismi
bo’lgan “Kinematika”, “Dinamika”, “Boshqaruv tizimlari”, “Texnologiya
jarayonlari” bo’limlari, bu bo’limlar predmet sohasi deb qaralganda esa shu
bo’limlarda
qaraladigan muayyan tizimlar, jarayonlar, texnologiyalar va shular
misol bo’la oladi.
Model – (lotincha modulus – andaza, namuna, nusxa) keng ma’noda
originalning o’rniga ishlatiladigan uning obrazidir. Model (aks etgan nusxa)
originalning asosiy xossalarini aks ettiruvchi predmetlar va ular bglanishlarining
majmuasidir. Model originalning asosiy xossalarini aks
ettirgan holda originaldan
bevosita olish qiyin bo’lgan yoki olish imkoni bo’lmagan ma’lumotlarni olish uchun
tanlangan predmet yoki predmetlar sistemasidir. Model ham o’z navbatida biror
predmet sohasining bir qismidir.
Modellash – bilsh uslubining bir turidir. Modellash uslubi – originalning
xossalarini uni aks ettiruvchi modelni tadqiq etishga asoslangan bilish uslubidir.
Modellash modelni tuzish, uni o’rganish va model
haqida olingan bilimlarni
originalga tadbiq etish jarayonlaridir.
Modellashda rasmda ko’rsatilgandek 3 tomon qatnashadi: original, sub’ekt,
model.
33
Modellashni amalga oshiruvchi sub’ekt original va model tegishli bo’lgan
predmet sohalaridagi bilimlardan (fan sohasidan) xabardor bo’lmog‘i lozim va
shundagina, u modellash jarayonlarini amalga oshira oladi. Model tuzish jarayoni
originalning modelda aks ettirilishi lozim bo’lgan xossalarini va bu xossalar
mohiyatini ochib beruvchi predmetlarni (ob’ektlarni)
tanlashdan, bu xossalar va
ob’ektlar haqida predmet sohasidan tegishli ma’lumotlar yig‘ishdan boshlanadi.
Mazkur predmet sohasi uchun model rolini o’ynay oladigan predmet (fan) sohasi
tanlanadi va unda model tuziladi.
Originalning asosiy xossalarini ochib berishda qatnashuvchi predmetlarni
uning ob’ektlari deb ataymiz. Ob’ektlar – modellovchi kishi (sub’ekt) faoliyati va
diqqat – e’tibori qaratilgan predmetlardir. Ob’ektlarga
birinchi galda originalni
tashkil etuvchi elementlar va original xossasini tavsiflovchi o’zgaruvchilar va
parametrlar kiradi.
Modelga universallik, adekvatlik, aniqlik va tejamkorlik talablari qo’yiladi.
Universallik – modelning turli sinflarga oid originallarga qo’llanma olishidir.
Adekvatlik – berilgan xossalarni berilgan xatolikdan kam xatolikda aks ettirish
qobiliyati. Aniqlik – real original parametrlarini modelda hisoblangan parametrlar
bilan yaqinlik darajasi. Aniqlik va tejamkorlk o’zaro zid talablardir. Tejamkorlikka
(modelga sarf bo’lgan resurslarni kamaytirishga) originaldagi ikkinchi darajali
xossalarni hisobga olmaslik orqali erishiladi, ammo bu aniqlikning kamayishiga olib
keladi.
