Kurs ishi maqsadi: Avtomobilsozlikda robotlarning qo‘llanilishi mavzusini
o'rganish va tadqiq etishdan iborat.
Kurs ishi vazifalari:
1. Robotlar haqida umumiy tushunchalar va ta’riflarni o'rganish;
2. Intellektual, adaptiv va programmali robotlarni o'rganish;
3.Robotlarni loyihalash asosiy etaplarini o'rganish;
4.Zamonaviy avtomatlashtirilgan loyihalash tizim asoslarini o'rganish va tahlil
etishdan iborat.
Kurs ishi ob’ekti: Avtomobilsozlikda robotlarning qo‘llanilishi.
Kurs ishi predmeti: Avtomobilsozlikda robotlarning qo‘llanilishi va
modellashtirishning amaliy ahamiyati .
Kurs ishi tuzilishi: Kirish, ikki bob (4ta paragraf), xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5
I BOB. AVTOMOBILSOZLIKDA ROBOTLARNING QO‘LLANILISHI
1.1.Avtomobilsozlikda robototexnikaning ahamiyati va dolzarbligi
Mexatronika modullari va robototexnikani afzalliklari uning keng qamrovliligi
va ko'p qirraliligida. Mexatronika va robototexnika - bu mexanik, elektronika va
mikroprotsessor texnologiyasi, informatika va kompyuterni boshqarish sohasidagi
bilimlarga asoslangan, mashinalar va agregatlar harakatni kompyuter boshqaradigan
mashinalar va tizimlarni yaratish va ishlatishga bag'ishlangan yangi fan va
texnologiya sohasi. Robotlar va robot tizimlari mikro, makro o'lchamlargacha
bo'lgan ishlarni bajarish uchun mo'ljallangan, bundan tashqari, og'ir, zerikarli va
xavfli ishlarda odamlarning o’rniga ulardan foydalanish. Mutaxassislik har xil
turdagi mexanik va elektron uskunalarni, kompyuterlarni, robotlarni, mashinalarni
yaxshi ko'radiganlarni qiziqtiradi. Mexatronikani vazifalari 3 turga bo’linadi:
Mexanika
Elektronika
3.Axborat texnologiyalari
Ushbu yonalishdagi bilimlarni birlashtirilishi sababli mexatronikaning yangi
qirralari paydo bo’ladi. Mexatronikani maqsadi yangi imkoniyatlarga ega bo’lgan
aqlli va harakatlanuvchi mashina va mexanizmlarni loyihalash va ishlab
chiqarishdan iborat. Mexanizm bir yoki bir necha jismning harakatini boshqa
jismlarning ma’lum harakatiga aylantirib beradigan qurilmadir. Mexanizmlarni
xarakatini uzatuvchi, ijrochi ya’ni ish bajaruvchi, boshqaruvchi, nazorat qiluvchi va
rostlovchi bo’ladi. Elektronika fan va texnologiyani elektronlar zaryadlangan
zarralarning turli jismlar bilan o’zaro ta’siri qonuniyatlarini o’rganish, energiyani
o’zgartiradigan elektron asbob va qurilmalarni yaratish usullarini ishlab chiqish
bilan shug’ullanadigan soha.
“Robot” so‘zi birinchi marotaba 1920 yilda chex yozuvchisi K. Chapekning
“RUR” (Rossum universal robotlari) asarida ishlatilgan. Robot tushunchasi keng
doiradagi turli sistemalar va qurilmalar bilan bog‘liq. Robotning turli xil avtomatik
sistemalar va qurilmalardan asosiy farqi, unda odam harakatlariga o‘xshash
6
harakatlar qila oladigan organning ya’ni mexanik qo‘l (manipulyatorlar) ning borligi
va u yordamida robot tashqi muhitga ta’sir qilish imkoniyati borligidir.
Robot odam o‘rniga turli xil manipulyatsiyalarni qila oladigan mashina –
avtomatdir(1 – jadval).
1– jadval. Robotlarning funksional imkoniyatlari
Funksiyalar
Odamning
funksional organlari
Robotdagi analog
Fikrlash
Markaziy nerv
sistemasi
Boshqarish
sistemasi
Tashqi muhit
bilan aloqa
Sezish organlari
Sezish elemantlari
(datchiklar va sensorlar)
Ish va harakat
Qo‘l, oyoq va h.
Manipulyatorlar va
harakatlanish qurilmasi
Hayot
ta’minoti
Qon aylanish va
hazm qilish organlari
Energiya manbalari
Robototexnika - bu robotlardan tashqari avtomatlashtirilgan texnik tizimlar va
ishlab chiqarish jarayonlarining so'nggi texnik tarkibiy qismlarini ishlab chiqish va
qo'llashni o'rganadi. Avtomatlashtirilgan mashinalar, boshqacha qilib aytganda
robotlar odamlar o'rniga xavfli joylarda yoki zavodda yig'ish jarayonida ishlashi
mumkin. Robotlar tashqi ko'rinishi, xulq-atvori va idrokida odamlarga juda o'xshash
bo'lishi mumkin. Robotlar, asosan 3 turga bo’linadi:
Qa’tiy dastur asosida ishlaydigan robotlar.
Odam boshqaradigan robotlar.
Sun’iy intellektli robotlar
Hozirgi zamon yuqori texnologiyalarida sanoat robotlari va robototexnika
tizimlari keng qo‘llanilmoqda. Robotlar, robototexnik va moslashuvchan ishlab
chiqarish sistemalari ishlab chiqarishni rivojlantirishning texnik asoslari
hisoblanadi. Hozirgi zamon yangi texnologiyalarida robotlar va robototexnik
sistemalarni qo‘llash yildan yilga oshib bormoqda. Ular yordamida yangi texnologik
7
jarayonlar o‘zlashtirilmoqda, odamlarni toliqtiradigan, bir xil, og‘ir qo‘l
mehnatidan, sog‘liqlari uchun zararli va xavfli ishlardan ozod qilinmoqdalar.
Robotlar manipulyatorlar deb ataladigan mashinlar sinfiga kiradi.
Manipulyatorlar – ko‘p zvenolardan iborat mexanizm bo‘lib, odam qo‘li
harakatlarini imitatsiya qilishga mo‘ljallangan qurilmadir, u masofadan operator
yoki programmali boshqarish sistemasi tomonidan boshqariladi.
Hozirgi vaqtda avtomobilsozlikda robotlar boshqa sohalarga qaraganda,
ko‘proq ishlatiladi, chunki bu sohadagi qator operatsiyalar inson sog‘lig‘i uchun
zararli va xavli operatsiyalarga payvandlash, bo‘yash, yig‘ish, germitizatsiyalash,
issiq detallami tashish operatsiyalari kiradi. (1-rasm)
1-rasm. Avtomobilsozlikda robotlarning ishlatilishi
Robotlarni avtomobilsozlikda qo‘llash mahsulot sifatini oshirish imkoniyatini
beradi. Masalan, ishlatilganda bo‘yoq bir xil qalinlikda amalga oshiriladi;
payvandlash yuqori sifatli va aniq bajariladi. Avtomobilsozlikda robotlarni
avtomatlashtirilgan
tizimlar
tarkibida
ishlatilganda,
ishlab
chiqarishning
unumdorligi va boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlari oshadi. Robotlarning qayta
programmalash imkoniyatlari mavjudligi tufayli, ularning turli xil modellari ishlab
chiqarishda ishlatilishi mumkin. Bu esa avtomobilsozlik sohalari texnologiyasining
yuqori darajaga ko‘tarilishini ta’minlaydi. Sanoat robotlarini qo‘llash, ishlab
chiqarishni kompleks avtomatlashtirish imkonini beradi.
8
Nuqtali payvandlashni avtomatlashtirishda, robotlar keng qo‘llaniladigan soha
hisoblanadi. Bunga robotlarga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilar:
robotlarning to‘xtash aniqligi mm bo‘lishi kerak;
robotlar obyektlarni manipulyatsiya qila oishi lozim.
Odatda, bu operatsiyalarni bajarishda elektrik va gidravlik yuritmali robotlar
ishlatiladi. Nuqtali payvandlash jarayoni xavfli va anchagina yoqimsiz, shovqinli
hisoblanadi. Shuning uchun bunda, robotlarni payvandlashni avtomatlashtirish
uchun qo‘llash, insonlarni og‘ir mehnatdan ozod qiladi, payvandlash tezligini
oshirish va uning sifatini oshirish imkonini beradi.
Elektr yoyi bilan payvandlash jarayoni inson sog‘lig‘i uchun nihoyatda zararli
hisoblanadi va uni robotlar yordamida avtomatlashtirish, payvandlash sifati va
tezligi yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Odatda, besh harakat darajasiga ega bo‘lgan
elektr yuritmali va kontur boshqarishli robotlar ishlatiladi. Talab qilinadigan aniqlik
mm bo‘lishi kerak, robot murakkab trayektoriyalar bo‘yicha harakat qila olishi
lozim. Uni programmalash va boshqarish sodda bo‘lishi lozim.
Bo‘yash jarayonida robotlardan avtomobilning turli qismlarini bo‘yash uchun
ishlatilishi hozirgi vaqtda keng ko‘lamda amalga oshirilmoqda.
Sanoat robotlari ishlab chiqarish jaryonlarini kompleks avtomatlashtirish
imkonini beradi hamda zamonaviy yangi texnologiyalarda sanoat robotlari keng
qo‘llaniladi. Ishlab chiqarishda sanoat robotlari asosiy va yordamchi texnologik
operatsiyalarni avtomatlashtirishda ishlatiladi. Sanoat robotlariga qiziqish tobora
oshib bormoqda. Hozirgi vaqtda chet ellarda sanoat robotlarini tayyorlash bilan
9
200 dan ortiq firmalar shug‘ullanmoqda robotlarning dunyo bo‘yicha
chiqarilayotgan modellari 600 tadan ortiq.
“Robot” so‘zi birinchi marotaba 1920 yilda chex yozuvchisi K. Chapekning
“RUR” (Rossum universal robotlari) pesasida ishlatilgan. Robot tushunchasi keng
doiradagi turli sistemalar va qurilmalar bilan bog‘liq.
Robotning turli xil avtomatik sistemalar va qurilmalardan asosiy farqi, unda
odam harakatlariga o‘xshash harakatlar qila oladigan organning ya’ni mexanik qo‘l
(manipulyatorlar) ning borligi va u yordamida robot tashqi muhitga ta’sir qilish
imkoniyati borligidir. Robot odam o‘rniga turli xil manipulyatsiyalarni qila oladigan
mashina – avtomatdir. (2 – jadval).
2 – jadval.
| 