1.2.Avtomobilsozlikda robot va robot texnikasining ishlatilishi va
rivojlanishi
Hozirgi vaqtda avtomobilsozlikda robotlar boshqa sohalarga qaraganda,
ko‘proq ishlatiladi, chunki bu sohadagi qator opera-tsiyalar inson sog‘lig‘i uchun
zararli va xavfli hisoblanadi. Avtomobilsozlikdagi zararli va xavfli operatsiyalarga
pay vandlash, bo‘yash, yig‘ish, germitasiyalash, issiq detallami tashish
operatsiyalari kiradi.
Robot (chexcha: robota —
„mehnat“) —
sunʼiy mexanik qurilma.
U,
odatda, elektromexanik tizim boʻlib, odam mehnatini bajaradi. Robot soʻzi bilan
virtual dasturiy taʼminot agentlariga ham aytilishi mumkin, biroq ularni bot deyish
qabul qilingan.Robotni insonning hayoti uchun xavfli sharoitlar (kuchli radiatsiya,
yuqori temperatura va boshqalar)da, odam borishi qiyin boʻlgan obyektlarda (suv
ostida, kosmosda) kishi funksiyasini qisman yoki toʻla bajaruvchi mashina deb ham
atashimiz mumkin. Robot terminini birinchi marta 1920-yilda chex yozuvchisi
Karel Chapek oʻzining „Robot U. Robot“ pyesasida ishlatgan.Robotlar, asosan, 3
turga boʻlinadi: qatʼiy dastur asosida ishlaydigan Robot, odam (operator)
boshqaradigan Robot va sunʼiy intellektli (integralli) Robot Ish bajarish turiga
14
qarab, Robot manipulyatorlar, axborot uzatuvchi Robot, odimlovchi Robot va
boshqalarga boʻlinadi. Robotlarning tashqi koʻrinishi ham, xattiharakatlari ham
odamni eslatadi, yaʼni ular antropomorf (odamsimon) mashinalar hisoblanadi va
boshqa mashinalardan shu xususiyati bilan farq qiladi. Robotlar texnikasining
asosiy 2 yoʻnalishi mavjud: sanoatda ishlatiladigan va favqulodda (ekstremal)
sharoitda ishlatiladigan Robotlar texnikasi. Sanoatda ishlatiladigan Robot, Mas,
Robotmanipulyatorda „mexanik qoʻllari“ va tashqi boshqarish pulti yoki oʻziga
oʻrnatilgan dasturli boshqarish qurilmasi, EHM (kompyuter) boʻladi. Operator P.
qoʻllarining harakatini bevosita yoki televizor ekranidan kuzatib boshqaradi.
Koʻpincha
Robot
avtomatik
boshqarish
tizimi
bilan
jihozlanadi.
Robotmanipulyatorlar, asosan, kishi salomatligi uchun xavfli boʻlgan (ekstremal)
sharoitlarda qoʻllaniladi. Robotlar jarayonlarni avtomatlashtirishning eng samarali
vositasi hisoblanadi.Robotlardan foydalanish sohalari borgan sari kengayib
bormokda. Mac, Yaponiyada 6 ming metrgacha chuqurlikda ishlay oladigan
Robot"geolog", notani „oʻqib“ elektr gitara chaladigan Robot"mashshoq",
Avstraliyada qoʻy junini qirqadigan Robot"sartarosh", AQSH da suv ostida ishlay
oladigan Robot"gʻavvos" yaratilgan. Germaniyada esa Robotlar politsiyada
ishlaydi (ularga portlovchi moddalar oʻrnatilgan mashinalarni ochish vazifasi
topshiriladi). Avtomobilsozlik rivojlangan barcha mamlakatlarda (shu jumladan,
Oʻzbekistonda) Robotlar mashinalarni yigʻishda (ayniqsa, payvandlash ishlarida)
qatnashadi. Ixtirochilar avtomobilni boshqara oladigan Robotni yasash bilan
shugʻullanishmokda.
Bunday Robotning varianti Volkswagen (VW) zdida (Germaniya) yaratilgan.
„Klaus“ laqabli ushbu Robot 2000 yilda namoyish qilingan. U boshqa Robotlar kabi
2 qoʻl va 2 oyokdi emas, balki 3 qoʻl va 3 oyoqqa ega. Bu Robot 2002 yilgi
koʻrgazmada ham ishtirok etdi, lekin hali amalda qoʻllanilganicha yoʻq. Bunday
Robotlar ustida Yaponiyada ham tajribalar olib borilmoqda. „Soni“ kompaniyasi
(Yaponiya) sunʼiy intellektli „Aybo“ („Oʻrtoq“) nomli Robotni yaratdi (2004). U
uydagi koʻp ishlarni (mebelni surish, oynani artish, telefon jiringlaganda uy egasini
chaqirish va boshqalarni) bajaradi.Aynan qanday mashinalar robot, deb atalishi
15
mumkinligi haqida bahslar ketayotgan boʻlsa-da, odatiy robot quyidagi sifatlarga
ega boʻlishi kerakligi taʼkidlanadi: Robot turlari. Robototexnika: robotlar haqida
bilishingiz kerak bo'lgan hamma narsa
Bugungi kunda robototexnika tobora kattaroq sohalarni zabt etmoqda va
tobora inson hayotining turli sohalariga joriy etilmoqda. Agar ilgari robotlar odam
rolini ishlab chiqargan bo'lsa, uni fabrikalarda almashtirib, ko'pincha konveyer
ishlab chiqarishda, masalan, avtoulovlarni ishlab chiqarishda bir xil harakatlarni
talab qiladigan bo'lsa, endi robotlar odamlarga shoshilinch vazifalarni hal qilishga
yordam beradigan vaqt keldi. vaqtimiz va harakatlarimizni tejashga yordam bering.
Kundalik hayotida odamga yordam berish uchun ishlab chiqilgan uy robotlari
tobora ommalashib bormoqda va bu ajablanarli emas, chunki robotlar har yili
ko'payib bormoqda. Bugungi kunda u changyutgichlar, maysazor mashinalari,
deraza yuvish mashinalari, hovuz tozalagichlar va hatto qorni tozalash robotlarini
o'z ichiga oladi.
Aytgancha, 2007 yilda Bill Geyts "Har uydagi robot" maqolasini chop etish
orqali ushbu texnologik sohaning katta imkoniyatlariga e'tiborni qaratdi, unda u uy
robotlarini joriy qilish orqali jamiyat uchun ochilishi mumkin bo'lgan istiqbollarni
aks ettirdi.
Uydagi robotlarning o'sib borayotgan turlari haqida qisqacha ma'lumot ushbu
maqolaning mavzusi bo'ladi. Turli xil ichki dasturlar uchun yaratilgan bir nechta
robotlarni ko'rib chiqamiz, ular qanday ishlashini, nima qila olishlarini, ulardan
qanday foydalanishlarini va ularni boshqarish osonligini ko'rib chiqamiz.
Robot changyutgichi avtonom qurilma bo'lgani uchun, u nafaqat batareya bilan,
balki bitta joyni ikki marta tozalamasligi uchun xonada harakatlanishiga yordam
beradigan kamera bilan jihozlangan.
Robot oldindan kameraning ma'lumotlariga tayanib, eng maqbul tozalash
xaritasini tuzadi, so'ngra to'g'ridan-to'g'ri tozalashga o'tadi va shundan so'ng
zaryadlash moslamasi bilan boshlang'ich joyga qaytadi.
Changyutgichning bortida qurilmaning to'siqgacha bo'lgan masofani
o'lchashiga, pol tagidagi mebel tagining balandligini (uning tagida harakatlana
16
oladimi-yo'qligini) aniqlashi, to'qnashuv qayd etilishi, joyida chang qopi borligini
aniqlash va hk Aqlli elektronika robotga ish paytida mebel va devorlar orasida
normal yurish imkonini beradi.
Chang yig'gich ixchamdir va cho'tkalar yaqinida joylashgan. Harakat qilish
uchun robot ikkita g'ildirakdan foydalanadi, bunda u aylanishi mumkin. Ikkita
hidoyat cho'tkasi axlatni turbo cho'tka yo'nalishi bo'yicha supurib tashlaydi, bu esa
o'z navbatida changni chang yig'uvchi tomon yo'naltiradi, u erda so'rish moslamasi
axlatni yig'ib oladi. Ushbu uskunalarning barchasi bir necha amper-soat quvvatiga
ega.
Giroskop mavjudligi sababli robot changyutgich doimo moyillik burchagini
«biladi» va shuning uchun uning yopishib qolish ehtimoli yo'q qilinadi. Bunday
robot changyutgichlarning yagona kamchiliklari ularning past assimilyatsiya kuchi
hisoblanadi. Ular linolyum yoki laminat kabi silliq zamin qoplamalarini tozalash
uchun javob beradi, ammo ular qattiq ifloslangan gilamlarni tozalashga qodir emas.
Qanday bo'lmasin, robot changyutgichi bizning hayotimizni sezilarli darajada
osonlashtirishi mumkin. Odam har safar polda changni ko'rganda supurgi supurish
uchun yugurishga majbur bo'lmaydi. Doimiy tozalash uchun robotni dasturlash
kifoya qiladi va u mustaqil ravishda kvartirada, uyda yoki hatto ofisda profilaktika
ishlarini olib boradi.
Ikkita turdagi oynalarni tozalash robotlari mavjud. Birinchi tur - bu ikki qismli
robot, ularning birida boshqaruv elektronikasi, ikkinchisida - tozalash mexanizmi.
Ikkita qism har xil tomondan deraza oynasiga biriktirilgan va ular doimiy
magnitlangan.
Birinchidan, robot ishlash uchun kartani o'rnatadi, u avval stakanning har bir
chetiga etib borgan va yuvilishi kerak bo'lgan sirt hajmini o'lchab, so'ngra zigzag
naqshida harakatlanib, uni yuvishni boshlaydi.
To'rtta mikrofiber prokladkalar yuvish vositasi bo'lib xizmat qiladi va harakat
doimiy magnitlar va boshqaruv modulining o'zaro ta'siri natijasida ta'minlanadi.
Pedlar orasidagi o'rtada yuvish vositasi qo'yilgan teshik mavjud. Qurilma
o'rnatilgan lityum batareyadan ishlaydi. Qurilmani ishga tushirish uchun bir kishi
17
kifoya qiladi va u maxsus idishga oldindan to'ldirilgan yuvish vositasi yordamida
hamma narsani o'zi qiladi.
Derazalarni tozalash robotining ikkinchi turi vakuum assimilyatsiya stakanlari
bo'lgan robotdir. Bunday robot oynaning bir tomoni uchun faqat bitta va faqat
ishlaydigan modulga ega.
Robot aylanuvchi prokladkalardan foydalanmasdan chap va o'ng tomonga
siljigan holda stakanni artib oladi. U almashtirish matosidan foydalanadi, uni avval
detarjen bilan qo'lda namlash kerak.
Robot tarmoqdan quvvatlanadi, garchi u o'z-o'zidan ishlaydi, lekin uni yoqish
va oynaga o'rnatishga arziydi. Uyda elektr uzilib qolgan taqdirda zaxira batareya
mavjud. Foydalanuvchi robotni stakanga o'rnatishi va uni yoqishi kerak.
Ushbu robotlarning ishlash printsipi quyidagicha. Birinchi narsa, to'g'ridan-to'g'ri
oqim oqadigan va robot maysazor ishlaydigan hududning chegarasini belgilaydigan
kabel-cheklovchini yotqizishdir. Bunday avtonom maysa mashinasi barcha kerakli
datchiklar bilan, shu jumladan to'sqinlik sezgichlari bilan, robot changyutgichlari
bilan jihozlangan, shunda maysazor o'rmon atrofida, jabhada yoki gulzor atrofida
yurishi mumkin.
O'rnatish moslamasi hovuzga tushmasligi yoki bog 'yo'lidagi toshlarni o'rib
olishga harakat qilishi uchun o'z-o'zidan zarar ko'rmasligi uchun cheklovchining
simi zarur. Kabel perimetri, gulzorlari, tosh yo'laklari, ko'lmaklar bilan o'ralgan.
Ish paytida maysa o'rgich perimetri bo'ylab tasodifiy ravishda o't pichoqlari bilan
o'tlarni kesib tashlaydi. Ba'zi modellar tasodifiy harakat qilmaydi, lekin spiral yoki
zigzagda bu ishlab chiqaruvchiga bog'liq.
Robot maysazorlarining parametrlari boshqacha. Avvalo, tutqichning kengligi
bo'yicha. Qabul qiling, 24 sm bilan taqqoslaganda, ish kengligi 56 sm bo'lgan
narsalar ketadi va tezroq bajariladi. Quvvat ham muhimdir. Quvvati 500 vatt va ish
kengligi 56 sm bo'lgan maysazorni o'rash 100 vattli modelga qaraganda ancha tez
ketadi. Bu yerdagi batareya, albatta, robot bitta zaryad bilan ishlay oladigan sohani
aniqlaydi. 4 akrga mo'ljallangan robot maysazorlar bor va ularning hammasi 30
gektar. O'rnatish mashinasi o'z-o'zidan harakatlanishi, zaryadlanishi va ishlashini
18
davom ettirishi uchun to'plamda zaryadlash uchun asos bormi? Iste'molchi modelni
tanlashda bunga e'tibor berish kerak, aks holda robotni zaryadlashda o'zi olib
yurishi kerak bo'ladi, bu har doim ham qulay emas.
Agar zaryadlovchi tayanch stantsiya bo'lsa, unda odam butun mavsum
davomida maysazorni dasturlashi mumkin va maysazorni ekish jadvali haqida
qayg'urmaydi. Hovuzning pastki va devorlari bo'ylab harakatlanish uchun robot
elektr simini va bir juft g'ildirakka ega. Telning uzunligiga qarab, robot bardoshli
basseyn hajmi normallashtiriladi. Robot cho'tkalari g'ildiraklardan mustaqil
ravishda aylanadi va shilimshiq va kirlarni osongina olib tashlanadi va filtr orqali
yo'naltiradi.
Suv axloqsizlik bilan birga robotning filtrlar bo'limiga singib ketadi, so'ngra suv
yana hovuzga yuboriladi va axloqsizlik filtrga tushadi. Shundan so'ng filtrni tortib
olish va suv ostida yuvish kerak bo'ladi.
Hovuzni tozalash roboti avval tubini tozalaydi, so'ngra devorlarga yopishib,
ularga yopishadi. Shunday qilib, vaqtning 70 foizi pastki qismini tozalashga, 30
foizi hovuz devorlarini tozalashga sarflanadi. 28 kv.m. tipik pastki hovuz. o'rtacha
robot 2-3 soat ichida tozalanadi. Suv robotning filtridan o'tib, nasos orqali
so'rilganiga qaramay, hovuz egasi har doimgidek hovuz suvini tozalash tizimini
ishlatishi kerak, robot uni o'zi bilan almashtirmaydi, u faqat sirtlarni tozalaydi, lekin
suvning o'zi. Shunga qaramay, robot o'z egasini nafaqat hovuzni qo'lda tozalash
zaruriyatidan, balki tozalash jarayonini kuzatish zarurligidan ham qutqaradi.Va
nihoyat, qor pufagi bizning kengliklarimiz uchun eng mos echimdir. Katta qor
bo'roni haydab bo'lmaydigan belkurakni almashtirishning o'rniga, qorga tushadigan
robot yordam beradi. Robot smartfon orqali Wi-Fi orqali boshqariladi va u interfaol
o'yinga o'xshaydi.Paqirni ko'tarish va tushirish, yo'lda oldinga va orqaga yurish,
aylanish - bularning barchasini robot yordamida amalga oshirish mumkin, uni
operator uzoqdan turib boshqaradi, hatto uyda kompyuterning issiqligida ham.
Robotning ko'zlari - bu videokamera bo'lib, uning yordamida foydalanuvchi
vaziyatni baholay oladi va keyin robotni qordan tozalashga yo'naltiradi.
Elektr manbaidan zaryadlangan batareya bir necha soat davomida qorni qo'lda olib
19
yurmasdan, tozalashga imkon beradi, ayniqsa qor tozalash uskunalari kira
olmaydigan binolar yaqinidagi katta joylarni tozalash haqida gap ketganda.
Ko'rib turganingizdek, bugungi kunda uy-ro'zg'or robotlarining assortimenti juda
kengdir va har bir kishi, ehtimol, bugungi kunda bozorda o'z hayotini
osonlashtiradigan narsalarni topishi mumkin. Kimdir yozgi abadiy hovuzni
muntazam tozalashi kerak, kimdir qishda qorni tozalash uchun qiynoqqa solinadi.
Uyda hayvonlar bo'lgan har bir kishi robotlar changyutgichini sotib olish haqida
o'ylashadi, ularning ba'zilari hayvonlar bilan yaxshi munosabatda bo'ladi. Siz havo
juda ifloslangan hududda yashaysiz va derazalar ko'pincha changga aylanadi - robot
sizga derazalarni yuvishga yordam beradi.
Robot maysazor bilan shug'ullanayotganda, uning egasiga boshqa muhim
narsalarni qilish yoki shunchaki dam olishga imkon beradigan robot maysazor
haqida nima deyishimiz mumkin.Andrey Povny Robot avtomatik qurilma. U unda
belgilangan dasturga muvofiq harakat qiladi. Robot tirik organizmga o'xshash
tarzda yaratilgan va sensorlar (sensorlar) dan ma'lumot oladi. Robot so'zi birinchi
marta chex yozuvchisi Karel Shapek va uning ukasi Yozef tomonidan Rossum
Universal Robotlar pyesasi uchun 1920 yilda kiritilgan. Bu bog'liq mehnatni
anglatadi va chex tilida "robota" yoki "robot" so'zidan keladi. Ilgari rus tiliga tarjima
qilinganida, u "robot" kabi eshitildi, ammo bizning vaqtimizda deyarli eshitmaymiz.
| 