O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi a. D. Abdazimov, Е. O‟ljayev, N. N. Omonov

71 
asos 1, unga o‟ralgan sim chulg‟am 7 va qo‟zg‟aluvchi kontakt (polzunok) 3 
(2.3.1a-rasm). 
Xalqasimon 
potensiometrik 
O‟O‟ning 
tuzilishi 
quyidagicha: 
tok 
o‟tkazmaydigan materialdan yasalgan asos 1 ga solishtirma qarshiligi yuqori 
bo‟lgan materiallar (nixrom, platina, iridiy va platina-palladiy qotishmalari)dan 
tayyorlangan sim shulg‟am 2 o‟ralgan. Sim shulg‟am 7 ustida o‟q 5 orqali cho‟tka 
4ga mahkamlangan kontakt 6 harakatlanadi. Manbadan kirish kuchlanishi sim 
shulg‟amning ikki uchiga beriladi va chiqish kuchlanishi sim shulg‟amning bir 
uchi va tok ajratuvchi halqa 2 da joylashgan kontakt 3 orqali olinadi. O‟O‟ 
yuklanishsiz ishlaganda chiqish kuchlanishi cho‟tka holatining o‟zgarishiga, ya‟ni 
qarshilikning o‟zgarishiga mos ravishda o‟zgaradi va statik xarakteristikasi to‟g‟ri 
chiziqdan iborat bo‟ladi. 
2.3.1- rasm. Xalqasimon potensiometrik siljish o‟lchov o‟zgartkichi
a) prinsipial va b) elektr sxemasi 
O‟O‟ning statik xarakteristikasini quyidagi tenglikdan topish mumkin: 
R = a(2

r360
o
) R
a
, [Om/grad] 
Bunda R
a
- bir xil o‟ralgan chulg‟amdagi birlik aylana uzunligiga to‟g‟ri keladigan 
solishtirma qarshilik (o‟ralgan sim materialining solishtirma qarshiligi va 
ko‟ndalang kesimiga bog‟liq), Om/m; 
r - O‟O‟ning radiusi, m; 
a - qo‟zg‟aluvchi kontaktning burilish burchagi, grad. 

72 
O‟O‟ning sezgirligi: 
K = dR/d
a
 = (2

r/360) R
a 
, [Om/grad] 
Aylana uzunligi bo‟ylab mavjud qarshilik miqdori va qo‟zg‟aluvchi kontakt 
radiusi qancha katta bo‟lsa, O‟O‟ning sezgirligi shuncha yuqori bo‟ladi. 
3.1(b)-rasmda 
potensiometrik O‟O‟ning elektr sxemasi keltirilgan. 
Yuklanmagan potensiometrning H va K mahkamlagichlariga o‟zgarmas yoki 
o‟zgaruvchan U kuchlanish ulanadi. Bu holda H mahkamlagich va «CH» cho‟tka 
orasidagi potensiometr qarshiligi R
H
=R
H
/l qonun bo‟yicha o‟zgaradi. Bu yerda R
H
- 
H uchastka qarshiligi; l-potensiometr uzunligi; R- potensiometrning to‟la 
qarshiligi. 
O‟chiq chiqish kuchlanishi potensiometrning R qismidan olinadi va «CH» 
cho‟tka siljishiga bog‟liq. Shu yo‟l bilan mexanik siljishni elektr kuchlanishiga 
o‟zgartirish amalga oshiriladi. 
Yuklanishsiz holatda cho‟tkaning N nuqtadan o‟ng tomonga x kattalikka 
siljiganda O‟O‟ning chiqish kuchlanishi U yuklanishsiz U=UR
x
/R=U
x
/l ga teng. 
Bu holatda O‟O‟ning statik xarakteristikasi to‟g‟ri chiziqli bo‟ladi. Yuklangan 
holatda esa statik xarakteristikasi notekis bo‟ladi. Bu holda O‟O‟ ning chiqish 
kuchlanishi U
chiq
=I
n
R
n
. 
Bu yerda I
n
- yuklangan qarshilik R
n
dan o‟tuvchi tok. 

Download 5,59 Mb.