71
asos 1, unga o‟ralgan sim chulg‟am 7 va qo‟zg‟aluvchi kontakt (polzunok) 3
(2.3.1a-rasm).
Xalqasimon
potensiometrik
O‟O‟ning
tuzilishi
quyidagicha:
tok
o‟tkazmaydigan materialdan yasalgan asos 1 ga solishtirma qarshiligi yuqori
bo‟lgan materiallar (nixrom, platina, iridiy va platina-palladiy qotishmalari)dan
tayyorlangan sim shulg‟am 2 o‟ralgan. Sim shulg‟am 7 ustida o‟q 5 orqali cho‟tka
4ga mahkamlangan kontakt 6 harakatlanadi. Manbadan kirish kuchlanishi sim
shulg‟amning ikki uchiga beriladi va chiqish kuchlanishi sim shulg‟amning bir
uchi va tok ajratuvchi halqa 2 da joylashgan kontakt 3 orqali olinadi. O‟O‟
yuklanishsiz ishlaganda chiqish kuchlanishi cho‟tka holatining o‟zgarishiga, ya‟ni
qarshilikning o‟zgarishiga mos ravishda o‟zgaradi va statik xarakteristikasi to‟g‟ri
chiziqdan iborat bo‟ladi.
2.3.1- rasm. Xalqasimon potensiometrik siljish o‟lchov o‟zgartkichi
a) prinsipial va b) elektr sxemasi
O‟O‟ning statik xarakteristikasini quyidagi tenglikdan topish mumkin:
R = a(2
r360
o
) R
a
, [Om/grad]
Bunda
R
a
- bir xil o‟ralgan chulg‟amdagi birlik aylana uzunligiga to‟g‟ri keladigan
solishtirma qarshilik (o‟ralgan sim materialining solishtirma qarshiligi va
ko‟ndalang kesimiga bog‟liq), Om/m;
r - O‟O‟ning radiusi, m;
a - qo‟zg‟aluvchi kontaktning burilish burchagi, grad.
72
O‟O‟ning sezgirligi:
K = dR/d
a
= (2
r/360) R
a
, [Om/grad]
Aylana uzunligi bo‟ylab mavjud qarshilik miqdori va qo‟zg‟aluvchi kontakt
radiusi qancha katta bo‟lsa, O‟O‟ning sezgirligi shuncha yuqori bo‟ladi.
3.1(b)-rasmda
potensiometrik O‟O‟ning elektr sxemasi keltirilgan.
Yuklanmagan
potensiometrning H va
K mahkamlagichlariga o‟zgarmas yoki
o‟zgaruvchan U kuchlanish ulanadi. Bu holda H mahkamlagich va «CH» cho‟tka
orasidagi potensiometr qarshiligi
R
H
=R
H
/l qonun bo‟yicha o‟zgaradi. Bu yerda
R
H
-
H uchastka qarshiligi;
l-potensiometr uzunligi; R- potensiometrning to‟la
qarshiligi.
O‟chiq chiqish kuchlanishi potensiometrning R qismidan olinadi va «CH»
cho‟tka siljishiga bog‟liq. Shu yo‟l bilan mexanik siljishni elektr kuchlanishiga
o‟zgartirish amalga oshiriladi.
Yuklanishsiz holatda cho‟tkaning
N nuqtadan o‟ng tomonga x kattalikka
siljiganda O‟O‟ning
chiqish kuchlanishi U yuklanishsiz
U=UR
x
/R=U
x
/l ga teng.
Bu holatda O‟O‟ning statik xarakteristikasi to‟g‟ri chiziqli bo‟ladi. Yuklangan
holatda esa statik xarakteristikasi notekis bo‟ladi. Bu holda O‟O‟
ning chiqish
kuchlanishi
U
chiq
=I
n
R
n
.
Bu yerda I
n
- yuklangan qarshilik
R
n
dan o‟tuvchi tok.
