77
elementlari hisoblanadi. Ular avtomatik tizimlarda jarayonlarni boshqarish va
nazorat qilishda keng tarqalgan.
Fotoo‟zgartkichlarning asosiy xarakteristikalari - bu yorug‟lik (statik) va volt-
amper xarakteristikalari va yorug‟lik oqimiga sezgirligidir.
Yorug‟lik xarakteristikasi - kuchlanish o‟zgarmas bo‟lgandagi yorug‟lik
oqimiga nisbatan fototokning o‟zgarishi.
Volt-amper xarakteristikasi - yorug‟lik oqimi o‟zgarmas bo‟lgandagi
kuchlanishning fototok bilan bog‟liqligidir.
Fotoelektrik o‟zgartkichning o‟zgartirish koeffitsienti
uning sezgirligi
deyiladi.
Mavjud fotoo‟zgartkichlar ishlash prinsipiga qarab uch turga bo‟linadi:
1) tashqi fotoeffektli;
2) ichki fotoeffektli;
3) ventil fotoeffektli.
Ayrim moddalarning yoritilish ta‟sirida tashqi muhitga elektronlar
chiqarishi
tashqi fotoeffekt hodisasi hisoblanadi.
Tashqi fotoeffektli fotoelektr o‟zgartkichlarining ishlash prinsipi quyidagi
hodisaga asoslangan: agar ichida elektrodlar kavsharlangan havosiz lampadagi
elektrodlarning biri
- katod yoritilsa, yorug‟lik ta‟siri ostida elektrod materialidan
elektronlar tashqariga chiqib, tashqi manba kuchlanishi
hosil qilayotgan elektr
maydonining yordamida ikkinchi elektrod - anod tomon harakatlanadi va fototok
paydo bo‟ladi.
Lampali fotoelement havosi so‟rib olingan (vakuumli) yoki inert gaz-argon
bilan to‟ldirilgan shisha ballon
ichki devoriga yopishtirilgan, yorug‟likni o‟ta
sezuvchi yarimo‟tkazgich, ko‟pincha surma-seziy qatlamidan iborat bo‟lgan katod
K dan va doira shaklidagi plastina yoki halqadan iborat bo‟lgan anod A dan
tuzilgan (2.4.1-rasm).
Vakuumli fotoelementlar to‟yinganlik rejimida ishlaydi, ya‟ni
fototokning
qiymati kuchlanishga emas, balki yorug‟lik oqimiga bog‟liq bo‟ladi.
78
Ichki fotoeffektli fotoo‟zgartkichlarning ishlashi fotoelementning ichki
qarshiligining yoritilishiga qarab o‟zgarishi hodisasiga asoslangan. Shuning uchun
ham bunday fotoelementlar "fotoqarshiliklar" degan nom olgan. Fotoqarshiliklarda
elektronlar yorug‟lik ta‟siri ostida fotosezuvchan qatlamdan chiqib ketmasdan, shu
qatlamda qoladilar.
2.4.1-rasm. Lampali (vakuumli) fotoelement prinsipial sxemasi
Fotoqarshiliklarda yorug‟lik nurining tushishi tufayli yarim- o‟tkazgichlardagi
erkin elektronlar soni ko‟payadi, ya‟ni elektr o‟tkazuvchanligi ortadi (yorug‟lik
energiyasi tufayli, ya‟ni yorug‟likning yarimo‟tkazgich qatlam yuzasiga tushishi
bilan). Bu hodisaga ichki fotoeffekt hodisasi deyladi.
Agar
elektr toki manbai, o‟lchov asbobi va fotoqarshilikdan iborat bo‟lgan
berk elektr zanjirida fotoqarshilik yoritilsa, yorug‟lik oqimi
F ta‟siri ostida
fotoqarshilikning ichki qarshiligi (yarimo‟tkazgich qarshiligi)
R
f
o‟zgaradi, natijada
yuklanish qarshiligi Rn orqali o‟tadigan tok I
f
ham o‟zgaradi:
