O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi a. D. Abdazimov, Е. O‟ljayev, N. N. Omonov

77 
elementlari hisoblanadi. Ular avtomatik tizimlarda jarayonlarni boshqarish va 
nazorat qilishda keng tarqalgan. 
Fotoo‟zgartkichlarning asosiy xarakteristikalari - bu yorug‟lik (statik) va volt-
amper xarakteristikalari va yorug‟lik oqimiga sezgirligidir. 
Yorug‟lik xarakteristikasi - kuchlanish o‟zgarmas bo‟lgandagi yorug‟lik 
oqimiga nisbatan fototokning o‟zgarishi. 
Volt-amper xarakteristikasi - yorug‟lik oqimi o‟zgarmas bo‟lgandagi 
kuchlanishning fototok bilan bog‟liqligidir. 
Fotoelektrik o‟zgartkichning o‟zgartirish koeffitsienti uning sezgirligi 
deyiladi. 
Mavjud fotoo‟zgartkichlar ishlash prinsipiga qarab uch turga bo‟linadi:
1) tashqi fotoeffektli; 
2) ichki fotoeffektli; 
3) ventil fotoeffektli. 
Ayrim moddalarning yoritilish ta‟sirida tashqi muhitga elektronlar chiqarishi 
tashqi fotoeffekt hodisasi hisoblanadi. 
Tashqi fotoeffektli fotoelektr o‟zgartkichlarining ishlash prinsipi quyidagi 
hodisaga asoslangan: agar ichida elektrodlar kavsharlangan havosiz lampadagi 
elektrodlarning biri - katod yoritilsa, yorug‟lik ta‟siri ostida elektrod materialidan 
elektronlar tashqariga chiqib, tashqi manba kuchlanishi hosil qilayotgan elektr 
maydonining yordamida ikkinchi elektrod - anod tomon harakatlanadi va fototok 
paydo bo‟ladi. 
Lampali fotoelement havosi so‟rib olingan (vakuumli) yoki inert gaz-argon 
bilan to‟ldirilgan shisha ballon ichki devoriga yopishtirilgan, yorug‟likni o‟ta 
sezuvchi yarimo‟tkazgich, ko‟pincha surma-seziy qatlamidan iborat bo‟lgan katod 
K dan va doira shaklidagi plastina yoki halqadan iborat bo‟lgan anod A dan 
tuzilgan (2.4.1-rasm). 
Vakuumli fotoelementlar to‟yinganlik rejimida ishlaydi, ya‟ni fototokning 
qiymati kuchlanishga emas, balki yorug‟lik oqimiga bog‟liq bo‟ladi. 

78 
Ichki fotoeffektli fotoo‟zgartkichlarning ishlashi fotoelementning ichki 
qarshiligining yoritilishiga qarab o‟zgarishi hodisasiga asoslangan. Shuning uchun 
ham bunday fotoelementlar "fotoqarshiliklar" degan nom olgan. Fotoqarshiliklarda 
elektronlar yorug‟lik ta‟siri ostida fotosezuvchan qatlamdan chiqib ketmasdan, shu 
qatlamda qoladilar. 
2.4.1-rasm. Lampali (vakuumli) fotoelement prinsipial sxemasi 
Fotoqarshiliklarda yorug‟lik nurining tushishi tufayli yarim- o‟tkazgichlardagi 
erkin elektronlar soni ko‟payadi, ya‟ni elektr o‟tkazuvchanligi ortadi (yorug‟lik 
energiyasi tufayli, ya‟ni yorug‟likning yarimo‟tkazgich qatlam yuzasiga tushishi 
bilan). Bu hodisaga ichki fotoeffekt hodisasi deyladi. 
Agar elektr toki manbai, o‟lchov asbobi va fotoqarshilikdan iborat bo‟lgan 
berk elektr zanjirida fotoqarshilik yoritilsa, yorug‟lik oqimi F ta‟siri ostida 
fotoqarshilikning ichki qarshiligi (yarimo‟tkazgich qarshiligi) R
f
o‟zgaradi, natijada 
yuklanish qarshiligi Rn orqali o‟tadigan tok I
f
ham o‟zgaradi: 

Download 5,59 Mb.