O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. L. Haqberdiyev kon korxonalarini elektrlashtirish

67
– eng katta yuklamani ishlatish soati. Bu ko‘rsatgichni aniqlash 
uchun energiyani sarf qiymatini (
W
a
,W
p
) eng yuqori quvvat (
P
mak
, 
Q
mak
) qiymatga nisbatini olish kerak, ya’ni: 
,
max
.
P
W
T
a
a
i

va
,
max
.
P
W
T
r
r
i

(2.4.) 
– grafikning shakl koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent o‘rta kvadrat 
yuklama qiymatini o‘rtacha yuklamaga nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni: 
,
'
'.
.
r
o
k
o
a
sh
P
P
K

va
,
'
'.
.
r
o
k
o
a
sh
Q
Q
K

(2.5.) 
O‘rta kvadrat yuklamalar esa, quyidagi ifodalar yordamida 
aniqlanadi: 
;
1
2
1
2
'.
n
P
T
t
P
P
n
k
k
n
k
k
k
k
o






va
,
1
2
1
2
'.
n
Q
T
t
Q
Q
n
k
k
n
k
k
k
k
o







(2.6) 
bu yerda: n=T/t – grafikning teng vaqt bo‘laklarga bo‘lingan soni. 
kVt
o
s
P
o’
r
P
o’
k
P
m
a
k
s
 
2.1–rasm. Bir kunlik aktiv yuklama grafigi 

68
Yuklama grafiklarini to‘la ta’riflash uchun nominal quvvatlar 
bilan bog‘liq koeffitsiyentlarga ham ahamiyat berish kerak. Bu 
koeffitsiyentlar quyidagilardan iborat: 
Yuklanish koeffitsiyenti.
Ma’lum vaqt davomida tarmoqqa 
ulangan iste’molchilarni o‘rtacha haqiqiy yuklamasini uning nominal 
quvvatiga, nisbatini yuklanish koeffitsiyenti deb ataladi, va quyidagi 
ifoda bilan aniqlanadi: 
,
.
'
.
nom
v
r
o
a
yuk
p
p
k

va
,
.
'
.
nom
v
r
o
r
yuk
q
q
k

(2.7.) 
P
i
P
nom
K
tal
0,2
0,4
0,6
0,8
0,2
0,4
0,6
0,8
1
2
 
K
tal
n
e
0,2
0,4
0,6
8
16
24
1
2
32
 
2.2–rasm. Quvvatlar nisbatini talab 
koeffitsiyentiga bog’liqlik grafigi: 
1–kombaynli lavalar uchun; 
2–kompleksli lavalar uchun 
 
2.3–rasm. Elektrovoz transporti 
uchun K
tal
aniqlash: 
1–shaxta chuqurligi 150 m gacha; 
2–shaxta chuqurligi 150 m dan yuqori 
 
 
Foydalanish koeffitsiyenti.
Ushbu koeffitsiyent o‘rtacha is’temol 
qilingan quvvatni nominal quvvatlar yig‘indisiga bo‘lgan nisbati bilan 
aniqlanadi, ya’ni: 



n
k
k
nom
r
o
a
f
P
P
K
1
.
'
.
, va
,
1
.
'
.



n
k
k
nom
r
o
r
f
Q
Q
K
(2.8.) 

69
Foydalanish 
koeffitsiyentining 
qiymati 
iste’molchilarning 
yuklanish darajasi, ishlash tartibiga, tarmoqda va iste’molchilarda isrof 
bo‘lgan quvvatga bog‘liq bo‘ladi. 
Talab koeffitsiyenti.
Ushbu koeffitsiyent yuklamaning eng katta 
qiymatini nominal quvvatlar yig‘indisiga nisbatini ko‘rsatadi, ya’ni: 



n
k
k
nom
mak
a
t
p
P
K
1
.
.
; va



n
k
k
nom
mak
r
t
q
Q
K
1
.
.
, (2.9.) 
ushbu ifodadagi 
P
mak
(
Q
mak
) o‘rniga (7.3) ifodadagi qiymatini,


n
k
k
nom
P
1
.
(


n
k
k
nom
Q
1
.
) o‘rniga esa (2.8.) ifodadagi qiymatini qo‘ysak, 
a
f
a
m
r
o
a
f
r
o
a
m
a
t
K
K
P
K
P
K
K
.
.
'
.
'
.
.





, va
r
f
r
m
r
o
r
f
r
o
r
m
r
t
K
K
Q
K
Q
K
K
.
.
'
.
'
.
.





, (2.10.) 
ifodalarni olamiz. Bu ifodalardan ko‘rinib turibdiki, talab koeffitsiyenti 
grafikning eng yuqori koeffitsiyenti bilan foydalanish koeffitsiyen-
tining ko‘paytmasiga teng bo‘ladi. 
Shunday qilib, talab koeffitsiyenti umumlashgan ko‘rsatkich 
bo‘lib, iste’molchilarning yuklanishini, ularni va tarmoqni foydalanish 
koeffitsiyentini, ishlash tartibini, alohida iste’molchilarni eng yuqori 
yuklamasini bir davrga to‘g‘ri kelmasligini hisobga oladi. 
Yuklamalar grafigi, uning ko‘rsatkichlari har turli korxonalar 
uchun har xil va ushbu korxonalardagi iste’molchilarning soni, quvvati 
va ishchi mashina va mexanizmlarning energetik ko‘rsatkichlari bilan 
belgilanadi. 
 
2.4. Elektr yuklamalarni ko‘rsatkichlari. 
 
2.4.1. Elektr yuklamalarni hisoblab aniqlanadigan ko‘rsatkichlari 
 
Kon korxonalarining elektr ta’minot tizimidagi ayrim elektr 
uskunalarning yuklama qiymati keng ko‘lamda o‘zgarib turadi. Shu 

70
sababli, elektr ta’minot tizimidagi tok o‘tkazgichlarni (ochiq simlar, 
kabellar), elektr apparatlarni, transformatorlarni tanlashda ular qanday 
yuklama qiymatiga moslashgan bo‘lishini aniqlash kerak. 
O‘tkazgichlar va elektr apparatlar uchun hisoblangan yuklama 
sifatida, ulardan uzatiladigan, o‘rtacha yarim soat davom etadigan 
yuklamalarning eng kattasi, ya’ni yarim soatli maksimal yuklama 
qiymati qabul qilinadi. Buning sababi shuki, o‘tkazgichlar va elektr 
apparatlarning isish vaqtini doyimiyligi (ruxsat berilgan isish 
haroratiga yetish vaqti) kichik va ular qisqa vaqt ichida barqarorlash-
gan isish darajasiga erishadilar. Bu elektr uskunalarning izolyatsiya-
sining shikastlanishi, ularning isish darajasi, ruxsat berilgan qiymatdan 
oshgandagina kuzatiladi. Ushbu hisobiy yuklama qiymati iste’mol-
chilar qismasidagi kuchlanishni og‘ish qiymatini va tarmoqdagi 
kuchlanishning o‘zgarish darajasini aniqlashda ham ishlatiladi. Kuch 
transformatorlarni tanlashda, ularning isish vaqtini doimiyligini 
o‘tkazgichlarga qaraganda ancha kattaligini (bir necha soat) hisobga 
olish kerak. Bu holat, transformatorlarga ma’lum vaqt davomida 
maksimal yuklama ostida zo‘riqib ishlashga ruxsat berilishini 
asoslaydi. Shunday qilib, elektr ta’minot tizimidagi elektr uskunalarni 
to‘g‘ri tanlash uchun yarim soatli maksimal yuklama to‘g‘risida 
ma’lumot bo‘lishi kerak. Bu yuklama hisobiy maksimum yuklama 
nomi bilan ataladi. Tarmoqdagi kuchlanish qiymatini o‘zgarib turishini 
hisoblash, himoya qurilmalarini tanlash va ularni ishga tushish 
ko‘rsatkichlarini aniqlash, elektr yuritgichlarni o‘z–o‘zidan ishga 
tushib ketish holatlariga elektr tarmoqlarni tekshirish uchun qisqa vaqt 
(1–2 sek) davom etadigan maksimal yuklama, ya’ni avjga (пиковая) 
chiqqan yuklama to‘g‘risida ma’lumot talab qilinadi. Elektr yuklama-
larning hisoblangan ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun real elektr 
yuklamalar grafigi asos bo‘la oladi va ular yordamida hisobiy yuklama 
qiymatlarini oldindan aniqlash usullarini ishlab chiqish mumkin. Kon 
korxonalari elektr iste’molchilarining yuklama grafiklari aniq korxo-
nalar sharoitida tuziladi va boshqa kon korxonalari uchun asos bo‘la 
olmaydi. Shu sababli, yuklamalarning hisobiy qiymatini umumsanoat 
korxonalari uchun ishlab chiqarilgan usullari, kon korxonalarining 
yuklamalar qiymatini aniqlashga to‘la javob bermaydi.

71
Elektr yuklamalarning hisobiy qiymatini aniqlash, elektr ta’minot 
sxemalarini tanlash, tizimning elementlarida kuzatiladigan quvvat va 
elektr energiyaning isrofini (yo‘qolishi) aniqlashni talab qilinadi. 

Download 7,14 Mb.