64
2.2. Kon korxonalarining elektr iste’molchilarini ayrim
xususiyatlari
Foydali qazilmalarni qazib olish usuliga qarab kon korxonalari-
ni uchta katta guruhga bo‘lish mumkin:
1) foydali qazilmalarni yer osti usulida qazib olish korxonalari
(shaxtalar yoki rudniklar);
2) foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olish korxonalari
(karyerlar);
3) boyitish fabrikalari.
Shaxta yoki rudniklardagi elektr iste’molchilar turiga, hududida
joylashishiga, ishlash sharoitiga qarab shartli ikki katta guruhga bo‘lish
mumkin. Birinchi guruhga – shaxtalarning yer ustki qismidagi iste’-
molchilar kirsa, ikkinchi guruhga – yer ostki qismidagi iste’molchilar
kiradi.
Birinchi guruhga – katta quvvatli (500 kVt va undan yuqori)
ko‘tarish mashinalarning, bosh ventilyator qurilmalarning (300 kVt
gacha), havo siqish (kompressor) mashinalarning (500 kVt gacha)
yuritmalarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bu yuritmalar, 6–10 kV
kuchlanishli elektr energiya bilan ta’minlanadilar va har turli elektr
yuritgichlardan (o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tokli, asinxron yoki
sinxron) foydalaniladi. Shaxtalarni yer ustki qismida texnologik komp-
leksni, boyitish fabrikalarni va turli yordamchi (mexanika, energetika
sexlar) korxonalarni iste’molchilari joylashgan. Bu iste’molchilar
pasaytiruvchi podstansiyalardan (6–10/0,4 kV) ta’minlanadilar va har
turli tartibda ishlash jarayonida qatnashib va turli talablarga javob
berishlari kerak.
Ikkinchi guruhga – shaxtalarning yer ostki qismidagi iste’mol-
chilar stvol atrofidagi hovlilarda, transport lahimlarda, qazib olish va
lahimlarni o‘tish uchastkalarida joylashadilar. Stvol atrofidagi hovlida
katta kuchlanishli nasos qurilmalar, elektrovoz transporti uchun
to‘g‘irlagich qurilmalar va boshqa ko‘p sonli mayda iste’molchilar
joylashtirilgan.
Qazib olish va tayyorlash uchastkalarda har xil kuchlanishli (380,
660 va 1140 V), har xil quvvatli va har xil tartibda ishlaydigan
iste’molchilar – kombaynlar, konveyrlar, burg‘ulash mashinalar,
ventilyatorlar, lebedkalar va boshqa mashinalar ishlatiladi. Bu
65
mashinalarning yuritgichlarining quvvati bir necha kVt dan bir necha
yuz kVt gacha bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari bir mashinada bir
necha yuritgichlar o‘rnatilishi yoki bir necha mashinalarning ishlashi
bir–biri bilan bog‘langan bo‘lishi mumkin. Shu sababli, yuklama-
larning qiymatini aniqlashda yetarli qiyinchiliklar tug‘diradi.
Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olish korxonalarning
elektr iste’molchilari yuqori kuchlanishli (6–10 kV), katta quvvatli, bir
mashinada o‘nlab yuritgichlar o‘rnatilganligi va har xil elektr
energiyasiga (o‘zgaruvchan, o‘zgarmas) mo‘ljanlanganligi, bir joydan
ikkinchi joyga ko‘chib turishi bilan boshqa korxonalar elektr
iste’molchilaridan katta farq qiladi. Bularga misol qilib bir va ko‘p
cho‘michli ekskavatorlarni, ag‘darma ko‘priklarni, lentali konveyrlarni
ko‘rsatish mumkin.
Kon korxonalari qatoriga kiruvchi boyitish fabrikalarida foydali
qazilmalarni maydalash va boyitish uchun maydalash mashinalar,
tegirmonlar va nasoslar qo‘llanadi. Ularning quvvati 2000–2500 kVt
gacha bo‘lishi mumkin.
Elektr energiyani sarf qiymatiga kon korxonalarining o‘ziga xos
xususiyatlari bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu xususiyatlarga foydali
qazilmalarning fizik, mexanik, kimyoviy ko‘rsatkichlari, texnologik
jarayonda qabul qilingan foydali qazilmalarning qazib olish tizimi,
suvning oz–ko‘pligi, gazliligi, texnologik jarayonini mexanizatsiyalash
darajasi va boshqalar kiradi. Masalan, ko‘mir qatlamlari yassi
joylashgan shaxtalarda bir tonna ko‘mirni qazib olish uchun 30–40
kVt
.
s., o‘ta qiya qatlamli shaxtalarda 60–70 kVt
.
s., suv yordamida
foydali qazilmalarni qazib olish shaxtalarda 75–80 kVt
.
s., ochiq kon
korxonalarda 20–30 kVt
.
s., ruda shaxtalarda 15–20 kVt
.
s. va boyitish
fabrikalarda 30–35 kVt
.
s elektr energiya sarf qilinadi.
Korxonalarning elektr yuklamasini aniqlash uchun elektr iste’-
molchilarning soni, ularni joylashishi va nominal quvvatlari to‘g‘risida
ma’lumotlar kerak.
Elektr iste’molchilarni pasportida ko‘rsatilgan quvvatni nominal
aktiv – P
n
(kVt) yoki nominal to‘la – S (kVA) quvvat deb ataladi.
Qaytariluvchi qisqa vaqt tartibida ishlaydigan elektr iste’mol-
chilarni pasportida ko‘rsatilgan quvvatni (
P
pasp.
) nominal davomli
quvvatga quyidagi ifoda bilan keltiriladi:
66
UD
P
P
pasp
nom
,
bu yerda UD – yuritgich pasportida ko‘rsatilgan nisbiy ulanish
davomiyligi.
|
