Nazorat savollari:
1. Tadbirkorlik tushunchasini izohlab bering.
2. Tadbirkorlik turlari.
3. Mahsulot ishlab chiqarish.
33-MAVZU. TAYYOR BUYUM VA MAHSULOTLARNI
SOTISH, REKLMA QILISH VA MARKETING
Tayanch so’zlar: tayyor buyum, sotish, reklama qilish, ishlab
chiqarish, oziq-ovqat, sanoat, bozor, tovar, to’qimachilik, mebelsozlik.
33.1. Tayyor buyum va mahsulotlarni sotish, reklma qilish
mahsulotni sotish
Yalpi daromad va foyda tadbirkorni harakatga undovchi
sabablardan biri – bu foyda olishga intilishdir. Foyda hajmi qanchalik
katta bo‘lsa, bu tadbirkor uchun o‘z ehtiyojlarini to‘laroq qondirish va
faoliyatini yanada kengaytirishga imkon yaratadi. Tadbirkorlik
foydasini aniqlash uchun yalpi daromad tushunchasini ham farqlash
kerak.
Yalpi daromad – mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
natijasida olingan pul mablag‘lari miqdori.
Aytaylik, siz korxonangizda bir oy davomida 100 ming dona
daftar ishlab chiqardingiz. Har bir daftarning narxi 1 000 so‘m. Agar
barcha daftarlar sotilgan taqdirda, korxonangizning bir oylik pul
tushumi 100 mln. so‘m (100 000 × 1000) ga teng bo‘ladi. Biroq
korxonaning pul tushumlari uning faoliyatining samaradorligiga baho
bera olmaydi. Chunki bu pul tushumlari qanday xarajatlar evaziga
olinganligini aks ettirmaydi. Shunga ko‘ra, pul tushumlarining
xarajatlardan ajratib olingan qismi – foyda muhim o‘rin tutadi. U
quyidagicha aniqlanadi. Pr = TR – TC
Bu yerda: Pr (profit) – foyda;
239
TR (total revenue) – mahsulotni sotishdan olingan yalpi daromad
(tushum); TC (total cost) – umumiy xarajatlar. foyda – korxona pul
daromadlaridan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan
musbat farq.
Yuqoridagi
misolda
ko‘rsatib
o‘tilganidek,
sizning
korxonangizda daftar ishlab chiqarishning bir oylik xarajatlari 60 mln.
so‘mni tashkil etgan bo‘lsin. U holda, korxonangizning bir oylik
foydasi 40 mln. so‘m (100 mln. – 60 mln.) ga teng bo‘ladi. Shu
o‘rinda ta’kidlash joizki, foydaga erishish uchun pul daromadlari
xarajatlardan ko‘p bo‘lishi, ya’ni ular o‘rtasidagi farq ijobiy
ahamiyatga ega bo‘lishi lozim. Chunki ayrim holatlarda xarajatlar pul
daromadlaridan oshib ketib, natija manfiy ko‘rsatkichga ega bo‘lishi
ham
mumkin.
Ushbu
holat
zarar
deb
ataladi.
Masalan,
korxonangizning bir oylik pul tushumi 100 mln. so‘m bo‘lgani holda,
xarajatlaringiz 110 mln. so‘mni tashkil etsa, siz foyda o‘rniga 10 mln.
so‘mlik zarar ko‘rgan bo‘lasiz. Shuning uchun korxona xarajatlarini
doimiy ravishda nazorat qilib borish muhim hisoblanadi.
Foydaning taqsimlanishi sizning korxonangizning dastlabki
moliyaviy natijasi yalpi foyda ko‘rinishida bo‘ladi. Yalpi foyda – bu
yalpi daromad yoki tushumdan ishlab chiqarish xarajatlarining
farqidir. Biroq siz hali yalpi foydani to‘liq o‘z ixtiyoringizga ko‘ra
ishlata olmaysiz. Buning uchun, avvalo, korxona yalpi foydasini
taqsimlash zarur bo‘ladi.
Birinchi navbatda yalpi foydadan boshqa iqtisodiy subyektlarga
turli to‘lovlar amalga oshiriladi. Bu to‘lovlarga boshqalarning yer va
binolaridan foydalanganlik uchun ijara haqi, qarzga olingan pul
mablag‘lari uchun to‘lanadigan foizni kiritish mumkin. Bundan
tashqari, korxonalar davlat va mahalliy hokimiyat organlari budjetiga
soliqlar to‘laydilar, turli xayriya va boshqa fondlarga mablag‘lar
kiritadilar. Mablag‘larning qolgan qismi korxona sof foydasini tashkil
etadi.
|
