Tashqi muxit faktorlari uch guruxga bo’linadi:
fizik omillar (harorat, namlik , yorug’lik , eritmalar konsentratsiyasi va boshqalar )
Kimeviy faktorlar ( muhitning pH, oksidlanish va qaytarilish sharoiti , turli kimeviy moddalarning ta’siri)
Biologik omilllar ( mikroorganizmlar orasidagi ontogonizm , simbioz pentabioz , antibiotiklarning ta’siri , vitaminlar , faglar va boshqa faktorlar.
Mikroorganizmlar yuksak o’simliklarga qaraganda haroratga chidamlidirlar. Masalan ,Bac. Subtalis harorat 5 gradus S 57 S gacha bo’lganda ham bemalol rivojlana oladi. Ko’pchilik saprofit bakteriyalar harorat 20-35 gradus S gacha rivojlana oladi . Patogen mikroorganizmlarning rivojlanishida harorat 36-37 gradus S bo’lib hisoblanadi. Bundan yuqori haroratda ular nobud bo’ladi.
Mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun harorat 3 nuqtada bo’lishi mumkin , ular minimum , optimum , maksimumdir . Optimum nuqtasi mikroorganizmlar uchun eng qulay bo’lib, bunday harorat sharoitida ular yaxshi ko’payadi. Minimum va maksimum nuqtalar ularning o’sishi va rivojlanishi uchun noqulay sharoit bo’lib hisoblanadi.
Haroratga nisbatan mikrooraganizmlar 3 guruhga bo’linadi :
.Psixrofillar ( psixros- sovuk ) bu guruxga xos bakteriyalar evolyusion taraqqiyot jarayonida past haroratda yashashga moslashgan.Bunday bakteriyalar uchun optimum nuqta 20-25 gradus S va minimum nuqta esa 0 gradus S danpast bo’lishi mumkin.Psixrofill bakteriyalar unchalik keng tarqalmagan , ular faqat shimoliy Muz okeani suvlari va tuproqlarida uchraydi.
Mezofillar ( mezos –o’rtacha ) bu guruxga xos bakteriyalar tabiatda keng tarqalgan va ularning optimum 25035 gradus S bo’lsa, maksimum nuqtasi 45-50 gradus S va minimum nuqtasi 10 gradus S . Mezofimll bakteriyalar tuproqda , suvda va boshqa oziq muxitlarning yuzasida uchraydi .
Termofillar (termos-issiq) bu guruhga bakteriyalar aktinomitsetlar va ba’zi bir ko’k yashil suvo’tlari kiradi.
A.A.Imshenetskiy ularni quyidagicha shajaralaydi :
stenoterminintermofillar - bular uchun xaroratning maksimum nuktasi 75-80 gradus S bo’lsa , optimum nuqtasi 50-65 gradus S . Ular 28-30 gradus S da ko’paya olmaydi. Bu gurux tabiatda keng tarqalgan .
evritermitermofillar uchun xaroratning maksimum chegarasi 70-75 gradus S , optimum nuqta 50-65% bo’lib 28-30 gradus S da juda sekin ko’payadi .Bular tabiatda keng tarqalgan .
termotolerant shakldagi bakteriyalar .Bular uchun haroratning maksimum chegarasi 50-65 , optimum chegarasi 35-40 gradus S , minimum 5-10 gradus S buladi. Ular 30-60 gradus S oraligida juda tez kupayadi va gungda ,kaynar buloq suvlarida keng tarqalgan.
Termofillar tez ko’payadi va tez nobud bo’ladi. M.I.Imshenitskiy va E.N. Mishustinlarning fikricha , mezofill bakteriyalar termofill bakteriyalardan kelib chiqqan. Havo xarorati ko’tarilganda bakteriyalarning bir qismi bardosh berib qolgan va ulardan mezofit bakteriyalar kelib chiqqan. Termofill bakteriyalarga Bac. cellulosae ,Bac. Termophilus, Actinomyces thermophilus lar misol bo’ladi. Yerga go’ng solinganda termofillarning soni ko’payadi.
Bakteriyalarning namlikka chidamliligini shunday izoxlash mumkin : Ular orasida nam sharoitga chidamli , o’rtacha chidamli va chidamsiz bo’ladi . Masalan gonokokklar , meningokokkalar ,leptosporalar va fagalar namlikka chidamsiz bo’ladi, vabo vibrioni 2 , dizenteriya taekchasi 7 , difteriya taekchasi 30 , qorin tifi tayoqchasi 70 stafilokokklar va sil tayoqchalari 90 kungacha chidaydi.
Azotobakter nitrofikatorlar , tugunak bakteriyalar namlikka juda sezgir , ularning rivojlanishi uchun optimum namlik miqdlori 40-80 % bo’lmogi darkor . Vegetativ xujdayralardan ko’ra sporalar qurg’oqchiliklarga ancha bardoshli bo’ladi . Masalan mog’or zamburug’ining sporalari 20 yil qurg’oqchilikka chiday olganligi isbotlangan.
Mikroorganizmlardan Nostoc commume gerbariy xolatda 107 yil saqlanib , so’ngra esa yana ko’payish xususiyatiga ega bo’lganligi ma’lum , ya’ni u anabioz xolatdan yana aktiv xayot tarziga o’ta olgan .
Ko’pchilik bakteriyalar muhit konsentratsiyasi ishqoriy bo’lsa yaxshi rivojlanadi. Zamburug’lar esa nordon muhitni yoqtiradi. Tashqi muhit konsentratsiyasining oshishi bakteriyalar hujayrasining plazmoliz bo’lishiga olib keladi va ular o’sha muhitga ko’paya olmaydi. SHunga ko’ra oziq ovqat maxsulotlari tuzlab qo’yiladi va har xil shakar erpitmasi konsentratsiyasi 70% ga yetkazib murabolar tayyorlanib uzoq vaqt saqlanadi.
Ba’zi kimeviy moddalar bakteriyalarda kuchli ta’sir etadi. Masalan :ularga kuchli kislotalar , ishqorlar , og’ir metallarning tuzlari , manfiy xemoptaksis xususiyatga namoyon bo’ladi . Masalan formaldegidning 40% , karbol kislotaning 3-5% , xlorli oxakning 10-20 % , spirtning 7%li eritmalari bakteriyalarga salbiy ta’sir etadi.
Mikrobiologiya amaliyotida ishlatiladigan asboblar issiq xavo yordamida quritgichlarda 150-160 gradus S da 1,5 -2 soat davomida sterillanadi.
Oziq ovqat sanoatida pasterilizatsiya usuli keng qo’llaniladi. Bunda sut maxsulotlar 60 gradus Sda 30 minut saqlanadi. Bunday ishlov berilganda bakteriyalarning vegetativ hujayralari nobud bo’ladi.
|
