4.2 Mikroorganizmlarning tarqalishi va ahamiyati
Tuproq mikroorganizmlarning asosiy manbai hisoblanadi. CHunki suvga ham havoga ham ana shu tuproqdan mikroblar tarqaladi. Gap shundaki mikroorganizmlarning yashashi uchun barcha sharoitlar mavjud, oziqa muhiti, namlik va harorat eng asosiy omillar ana shu muhitda mujjassamdir. SHuning uchun 1 g tuproqda millionlab va xatto milliardlab bakteriyalar bo’ladi .Suvga va havoga ana shu tuproqdan shamol va yog’ingarchiliklar oqibatida tarqaladi.
Tuproqda aktinomitsetlar, mog’or zamburug’lar , suv o’tlar , sodda hayvonlar va boshqa shunga o’xshash mikroorganizmlar tarqalgandir.
Ba’zi bir dalillarga karaganda 1 ga xaydaladigan tuproqda 25 sm chuqurlikgacha bo’lgan hajmda 3-5 tonnagacha bakteriya massasi tashkil etar ekan. Bakteriyalarning tuproqda tarkalishi usimlik va xayvonlarning qoldiklari miqdoriga va ximik-fizik xususiyatiga bog’liq. Agar ana shu omillar yetarli bo’lsa va iqlim hamda namlik yetarli bo’lsa, albatta bakteriyalarning soni ham ko’payadi.
Tuproqlarning eng yuza qismida bakteriyalar juda kam bo’ladi. CHunki kuyosh nuri ularga halokatli ta’sir etadi.Ammo shuni ham eslatib o’tish kerakki , ba’zi bir bakteriyalar , masalan sil tayoqchasi ( mycobacterium tuberculosis ) hatto quyosh nuriga ham bardosh bera oladi, bir necha kun halok bo’lmaydi.
Tuproqning 5-10 sm chuqur joyidan boshlab mikrooragnizmlarning soni ko’paya boshlaydi va qancha chuqurlashgan sayin bakteriyalarning soni kamaya boradi. CHuqur qatlamlarda bakteriyalar uchramaydi va tuproq filtr rolini ham ado etadi. SHuning uchun ham yer osti suv havzalariga yetib bormaydi. Tuproqda organik birikmalarni parchalashida bakteriyalarning biotsenozlari gallanishi allaqachon isbotlangan. Masalan, tuproq tarkibida avval parchalanish eng sodda birikmalardan boshlanganda unda spora hosil qilmaydigan anaerob bakteriyalar faoliyati ko’rsatadi. Keyinchalik birmuncha murakkab strukturali organik birikmalar tayokchasimon spora hosil qiladigan va aerob bakteriyalar tomonidan parchalanib, oldingi bakteriyalarning o’rnini oladi.
Organik chirindilarga boy bo’lgan tuproqda yetarli ravishda ishlov berilgandan va tuproqning mexanik tarkibi yaxshilanganda bakteriyalar juda tez ko’payadi .Bunda harorat albatta mo’tadil bo’lmog’i lozim. Xuddi shunday tuproqlarda F.N. Germanov degan olimning ta’kidlashicha 1 ga yerdagi tuproqdla 10 milliarddan ziyod bakteriyalar bo’ladi.
Tuproq hosil bo’lish jarayonida tirik organizmlarning , bakteriyalar, zamburug’lar, infuzoriyalar, suvo’tlar , o’simliklarning ildizi va bir qator hayvonlarning ahamiyati nihoyatda kattadir.
Ishlov berilmagan , organik birikmalar aralashtirilmagan , toshloq, kuruk va bo’z yerlar tashlandiq yerlar nihoyatda bakteriyalarga kambag’al bo’ladi. O’simliklar ildizi ta’siri ostidagi zona rizosfera deyiladi. Bu yerdagi mikroorganizmlar ildizlar yuzasida va o’simlik ildizlariga bevosita taralib turadigan tuproqda ko’plab rivojlanadi. N.A. Krasilnikovning ma’lumotlariga ko’ra. Makkajo’xori, soya va boshqa ekinlar rizosferadagi mikroorganizmlar soni oddiy yerlardagiga qaraganda 5-10 marta ko’p bo’lar ekan.
Rizosferada 3 ta zona farqlanadi.
Mikrofloraga nihoyatda boy bo’lgan ildiz zonasi
Ildizlarga taqalib turadigan tuproqning yupqa qatlami
Ildizlar yuzasidan 0.5-1 mm narida bo’lgan haqiqiy rizosfera
Bu zonada mikroorganizamlar uchun oziq ko’p bo’ladi.
O’simliklar ildizlarida urug’ unib chiqqandan boshlab , to gullash davriga bakteriyalar ko’payib boradi. Gullash fazasining oxirlariga kelib ularning o’rnini aktinomitsetlar , zamburug’lar va sellyulozani parchalovchi bakteriyalar egallaydi. Rizosferada ko’pincha spora hosil qilmaydiganlardan psevdomonaslar, mikrobakteriyalar, radiobakteriyalar uchrab , ular o’simlik ildizlaridagi qoldiq moddalarni parchalashda ishtirok etadi va o’z navbatida ildizlardan chiqqan moddalarni o’zlashtirib yashaydi.
Yuksak o’simliklar barglari va novdalarida epifit mikroflora borligi aniqlangan. Olimlarning aniqlashicha ana shunday bakteriyalar (Bact. Herbacola) fiziologik aktiv modda geteroauksin sintez qilar ekan.
A.A Tarasenkoning (1972) aniqlashicha epifit mikroflora makkajo’xori maysalarining o’sishiga va moddalar almashinuvi jarayoniga ijobiy ta’sir etganligini kuzatish mumkin.
1881 yili polyak olimi F.M.Kamenskiy mikoriza xodisasini kashf etdi. O’simliklar ildizi bilan zamburug’lar orasidagi simbioz mikoriza deb ataladi. Mikoriza ko’pchilik daraxtlar va g’alladoshlar oilasining vakillari orasida uchraydi. Mikorizada zamburug’ gifalari o’simlikning ildizlari orasiga o’sib kiradi. Mikorizani zamburug’lardan fitomitsetlar , ba’zidiyali zamburug’lar hosil qiladi. Mikoriza tabiatda keng tarqalgan hodisa bo’lib, ektotrof va endotrof shakllari bo’ladi.
Ektotrof mikorizada zamburug’ giflari o’simlik ildizining yuza tomonidan o’rab oladi va bunda ildiz tukchalari nobud bo’ladi. Endotrof mikorizada esa zamburug’ giflari ildizning ma’lum bir qismining yuzasida bo’lib, asosiy qismi ildizning parenxima hujayralari orasiga o’isb kiradi va bu holda ildiz tukchalari nobud bo’lmaydi.
Zamburg’ giflari o’simlik ildizining shimish yuzasini oshiradi , shu bilan birga o’simlik o’zlashtira olmagan anorganik va organik birikmalarni eritadi.
O’simlikni azot bilan ta’minlaydi, ya’ni organik birikmalarni parchalab ammiakli birikmalarga aylantiradi.
Bundan tashqari mikoriza zamburug’lari tuproqdan fosforli birikmalarni olishda ham o’simlik yerdam beradi. Buning hisobiga o’simlik zamburug’ni glyukoza bilan ta’minlaydi.
O’simliklarning ayniqsa orxideyalarda mikoriza hodisasi keng tarqalgan. Ularning urug’i juda qiyin unib chiqadi. CHunki vitaminlardan nikotin (RR) , V vitamini va boshqalar yetishmaydi,kam sintezlanadi. Bularni esa zamburug’lar hosil qiladi va natijada urug’ tez unib chiqadi. Mikoriza hodisasi daraxtlardan archa, qarag’ay, qayin va boshqalarda keng tarqalgan.
Mikroorganizmlar fiziologik aktiv moddalar . vitaminlar, fermentlar, auksinlar va gibberiminlar, antibiotiklar, ba’zi bir aminokislotalar sitezlash xususiyatiga ega. Bunday moddalarni bakteriyalar. Aktinomitsetlar. Zamburug’lar, suv o’tlar, achitqilar sintezlaydi. Tuproq bakteriyalardan nitrifikator, azotbakteriyalar, tugunak bakteriyalar va boshqa bakteriyalar o’sishi uchun zarur bo’lgan barcha moddalarni sintezlash xususiyatiga ega.
M.N.Mentelning hisobiga ko’ra 1 ga unumdor tuproqda 1 yil davomida 400 g B1 , 300g B2, 1 kg PP vitaminlar adsorbilngan holda to’planadi.
Shunday qilib , mikroorganizmlar yerning unumdorligini oshirishda moddalarning tabiatda aylanishida, tuproqning strukturali bo’lishida, o’simliklarni fiziologik aktiv moddalar bilan ta’minlshda ishtirok etadi.
Tashqi muhit omillari makro dunyoga qanday ta’sir etsa, mikroolamga ham shunday ta’sir etadi. Zero ularning faoliyati tashqi muhit bilan chambarchas bog’liqdir.
| 