NAZORAT SAVOLLARI:
1. Maishiy iste’molchilarda ENHAT tizimi?
2. MI ENHAT tizimi qanday xususiyatlarga ega?
3. Oldindan to‘lov qanday sabablarga ko‘ra energiyani yetkazib berish
kompaniyalari uchun foydalidir?
4. “Continuum” avtomatlashtirilgan tizimi.
5. Markaziy dispetcherlik markazi vazifalari
6. Billing quyi tizimi nima?
170
9-BOB. ENERGIYANI TEJASH VA ENHAT
9.1. Korxonalarning energiya iste’moli darajasi
ENHAT ni yaratish va ishlatishning ma’nosi energetik resurslarni
doimiy ravishda tejash va minimal dastlabki pul xarajatlari bilan korxonani
moliyalashtirish hisoblanadi. Avtomatlashtirilgan o‘lchash tizimidan
foydalanishning iqtisodiy samaradorligining o‘lchami korxonalar tomonidan
yillik energiya iste’molining o‘rtacha 15-30 foiziga etadi va AMRMS tashkil
etish xarajatlarini qoplash 2-3 chorakda sodir bo‘ladi. Bugungi kunda
kompaniya AMR ularning energiya yetkazib beruvchilar bilan muammolar,
uzluksiz energiya tejash va korxona ishlab chiqarish xarajat energiya
xarajatlari ulushini kamaytirish madaniyatli hal qilish imkonsiz bo‘lgan holda
zarur mexanizmi hisoblanadi.
Jarayonni avtomatlashtirish korxona, ishlab chiqarish, inson
aralashuvisiz darajasini kamaytirish va uni tashkil etish AMR elektr nazorat
qilish orqali. Qaytish tutashuv joriy mumkin yaxshilash kabi kuch-menejeri
yoki nazoratchi va tegishli yuklarni sozlagichi nazorat qurilma orqali emas.
Ishlab chiqarish texnologiyasida o‘z tasodifiy qarorlari bilan qaror qabul
qilgan shaxs ENHAT barcha energiya yo‘qotishlarini aniqlashga imkon
beradigan avtomatlashtirilgan tizim sifatida saqlanib qoladi.
Korxonaning energiya iste’moli darajasi ikki komponentdan iborat:
asosiy va tashkiliy-texnik. Asosiy komponent o‘rnatilgan texnologik
uskunaning energiya zichligi bilan belgilanadi. Tashkiliy-texnik komponent
(TTK) ishlab chiqarish va shaxsiy qiziqish va ehtiyojlar asosida korxona
xodimlari tomonidan o‘rnatiladigan uskunalarning operatsion usullari bilan
belgilanadi. Energiya iste’molining birinchi asosiy komponentini o‘zgartirish
eskirgan energiya sarflaydigan jihozlar va texnologik texnologiyalarni
zamonaviy va kam energetik energiya bilan almashtirishni talab qiladi, bu esa
ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va yirik investitsiyalarni jalb qilish
171
bilan bog‘liq bo‘lib, iqtisodiyotimizda muammoli hisoblanadi. Shuning
uchun korxona energiya iste’molining TTK darajasini minimallashtirish
imkoniyatlariga e’tibor qaratish lozim. Katta pul xarajatlarini talab qilmaydi,
lekin amalga oshirilganda u tezkor amaliy ta’sir ko‘rsatadi. Ta’kidlash joizki,
ushbu komponentni minimallashtirish ishlab chiqarishni modernizatsiya
qilish natijasida asosiy energiya sarfini qisqartirgandan keyin ham saqlanib
qoladi.
Korxonaning TTK energiya sarflash darajasi kamida oltita asosiy
qismdan iborat:
1) shartnoma, xayoliy tarkibiy qism energiya resurslari uchun yetkazib
beruvchilar bilan energiya iste’molining haqiqiy qiymatiga tayangan holda
emas, balki shartnoma asosida, odatda, iste’molchini moliyaviy
yo‘qotishlarga olib keladigan sezilarli darajada yuqori qiymatlarni hisoblash
bilan bog‘liq. Zararning ushbu komponenti AMIS tijorat hisobotini tashkil
etishda minimal (hatto nolga) kamaytiriladi;
2) eng yaxshi tarifni amalga oshirishga qodir bo‘lgan buxgalteriya hisobi
yo‘qligi tufayli iste’molchiga energiya iste’molining haqiqiy qiymatiga
qarab, energiya resurslari bo‘yicha hisob-kitoblar bilan bog‘liq bo‘lgan tarif
komponenti. AMIS tijorat hisobotini tashkil etishda mavjud va istiqbolli
tariflarni kuzatib borishga qodir bo‘lgan zararlar ushbu komponenti nolga
teng;
3) tarif rejalari doirasida to‘lovlarni minimal darajaga ko‘tarish uchun
kunning ma’lum zonalarida (tepalik zonalari) energiya iste’molining vaqtini
va hajmini hisobga olgan holda jihozlarning ishlash rejimlarini o‘zgartirish
imkoniyati bilan bog‘liq rejim-tarif komponenti. Zararlarning ushbu
komponenti AMRMSni tashkil qilishda yuklarning tarkibini tahminlash va
tahlil
qilish
elementlari
bilan
savdo
va
texnik
hisob-kitoblarni
minimallashtiradi;
172
4) texnologik jarayonning buzilishi va jihozlardan unumli foydalanish bilan
bog‘liq texnologik komponent. Zararlarning ushbu komponenti ASCAE
tashkilotining texnik bo‘linish darajasida (do‘konlar, uchastkalar va yirik
quvvat qurilmalariga qadar) tashkil qilishda biznes qismlari o‘rtasida
energiya resurslari va energiya iste’mol standartlari o‘rtasida xarajatlar
hisobini joriy qilish bilan minimallashtiriladi;
5) shaxsiy ishlab chiqarish uchun asbob-uskunalardan foydalanish bilan
bog‘liq shaxsiy komponent. Zararning ushbu komponenti ishlab chiqarish
birligining ishlab chiqarilishi uchun aniq aniq me’yorlarni hisoblash bilan
ASCAE chuqur texnik hisobini tashkil etishda minimal darajaga tushiriladi.
Ma’muriy ta’sir bu yerda ham ko‘rsatilishi mumkin: boshqarish obyektlarida
sodir bo‘lgan voqealarni kuzatib borish, qaror qabul qilish vaqtini
kamaytirish va shuning uchun kompaniya energiya tizimiga xizmat ko‘rsatish
jarayonini optimallashtirish;
6) ish joyidagi xodimlarning befarqligi, turli xil energiya yo‘qotishlari bilan
bog‘liq
egasiz
tarkibiy
qism.
Ushbu
komponent
tashkilotda
minimallashtiriladi.
Energiya resurslarini tejash bo‘yicha ENHAT ko‘rsatmalariga asosan,
xodimlarni moddiy rag‘batlantirish bilan kompaniya tarkibiy bo‘linmalari
tomonidan energiya resurslari uchun energiya resurslari uchun ichki
xarajatlar hisobini kiritish yoki ishchi kuchlari o‘rtasida energiya
iste’molining standartlarini joriy etish.
AXBTni joriy etishni tashkiliy va texnik jihatdan samaradorligi
quyidagilarga yordam beradi:
1) elektr ta’minoti rejimining ishonchliligini oshirish, chunki noto‘g‘ri
operatsiyalar soni qisqartirildi, avariya holatini aniqlash joyi qisqartirildi,
baxtsiz hodisalar soni qisqartirildi, uskunalar uzilish muddati kamaydi;
173
2) hisobga ularning ish vaqti texnologik xususiyatlarini olish va elektr
iste’moli stavkalari, suv, bug ‘, gaz rostlash uchun imkoniyat boshqalar
iste’mol quvvati, suv iste’moli, bug‘, gaz, issiqlik energiyasi korxonalari va
bo‘limlari, qismlarini, boshqarish, issiqlik energiyasi. Bu elektr energiyasini
qisqartirishni bartaraf etadi (jarimalarni olib tashlaydi) va elektr jihozlarini
ishlatish uchun optimal jadvalni ishlab chiqadi;
3) ko‘plab korxonalarda yuzaga keladigan keskin muammolarni hal qilish,
resurslarni hisoblash ularni sarflash uchun emas, balki haqiqiy iste’mol uchun
amalga oshiriladigan bo‘lsa;
4) butunlay elektr metr o‘qish muntazam yoki qo‘lda kam mahsuldorligi
operatsiyalari zarurligini bartaraf beri, oqim metr, issiqlik metr, energiya
iste’moli, suv, bug ‘, gaz hisoblash, inson kuchi, elektr o‘lchov, suv, bug‘,
gaz, issiqlik energiyasi bandligini tejash , iste’molchilarning issiqlik
energiyasidan foydalanish, statistika hisobotlarini tayyorlash va h.k.
Turli sanoat korxonalarida energiya yo‘qotishlarining bu tarkibiy
qismlari TTK doirasida boshqa o‘ziga xos vaznga ega, ammo umuman
korxonaning umumiy energiya iste’molining 15-30 foiziga yoki undan
ko‘piga erishish mumkin. Ushbu komponentlarni hisobga olish, nazorat qilish
va minimallashtirish faqat energiya hisobini avtomatlashtirish orqali amalga
oshirilishi mumkin va korxonada va uning ob’ektlarida AMRni yaratishning
asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Energiya buxgalteriya energiya tejash uchun vositadir.
Energiya resurslari narxining doimiy ko‘tarilishi sanoat korxonalariga
energiya tejamkor tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishni talab qiladi,
shu jumladan, energiya resurslarining barcha turlarini yetkazib berish /
iste’mol qilishni qattiq nazorat qilish, ishlab chiqarish xarajatlarida ularning
ulushini cheklash va kamaytirish. Zamonaviy ACКУE - bu iqtisodiy jihatdan
qulay rivojlanish, energiya tejash tadbirlarini amalga oshirish, o‘z vaqtida
174
to‘g‘rilash, o‘zgaruvchan iqtisodiy muhitda energiya sarfini tejamkor
optimallashtirishni ta’minlovchi o‘lchov vositasi bo‘lib, shuning uchun
OTMM sanoat korxonalarining energiya tejash tizimining asosidir.
1990-yillarda Rossiyada boshlangan iqtisodiy inqirozning asosiy
sabablaridan biri energiya bahosidagi keskin o‘sish va ishlab chiqarishda
energiya tejaydigan texnologiyalarga tezkorlik bilan o‘tish imkoniyati
o‘rtasida muvozanatsizlik bo‘ldi. 1996-yilda qabul qilingan "Energiyani
tejash to‘g‘risidagi" qonun faqat bitta umumiy qoidalarni o‘z ichiga oladi va
energiya tejash choralarini amalga oshirish uchun korxonalarga real iqtisodiy
mexanizmlarni bermaydi.
Elektr energetikasi sohasida AMRni joriy etish tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, ko‘p hududli tariflarni joriy etish bilan faqatgina elektr
energiyasini tejashni avtomatlashtirish faqat 30% gacha tejash imkonini
beradi. Biroq faqat tijorat hisob-kitoblarini joriy etish korxonada energiya
tejash choralarini amalga oshirish uchun etarli ma’lumot bermaydi. Buning
iloji yo‘qligi sababli:
- korxona ish yukini hisobga olgan holda elektr energiyasi va boshqa
energiya resurslarini iste’mol qilishni moslashadi;
- korxonaning individual bo‘linmalari tomonidan energiya va quvvat
iste’molining operatsion hisobini yuritish;
- shartnoma salohiyatini oshirib, yukning maksimal soatlarida elektr
qurilmalarini o‘chirish uchun haqiqiy reja ishlab chiqish.
Texnik AMR ning joriy qilinishi energiyani tejash bo‘yicha chora-
tadbirlarni ishlab chiqishga imkon beradigan haqiqiy vosita hisoblanadi:
- energiya, quvvat balanslari va boshqa energiya manbalarining ushbu
iste’mol qilinishini saqlash bo‘yicha muntazam ravishda doimiy nazoratni
ta’minlash;
175
- ayrim tarkibiy bo‘linmalar va butun korxona uchun energiya va quvvat
iste’mol qilish uchun tanqidiy vaqt oralig‘ini aniqlash;
- korxonaning tarif zonalari va ishchi almashinuvi bo‘yicha yuklarni tahlil
qilish va noaniq energiya yo‘qotishlarni aniqlash;
- kompensatsion qurilmalarning ishlash rejimiga rioya etilishini nazorat
qilish;
- e’lon qilingan quvvatni va elektr energiyasini iste’mol qilishni qisqartirish
usullarini aniqlash;
- elektr jihozlarining optimal ish rejimini ishlab chiqish.
AMRMdan samarali foydalanish uchun quyidagi tashkiliy va texnik
choralar ko‘rish tavsiya etiladi:
Texnik faoliyat:
1. Avtomatlashtirilgan o‘lchash tizimidan foydalanib, tarif rejalari va ishchi
almashinuvi uchun elektr energiyasi va sarf-xarajatlar hajmini tizimli
bo‘linmalar va butun korxona tomonidan bajarish (tavsiya etilgan muddat 2-3
oy);
2. Strukturaviy bo‘linmalar va umuman korxona tomonidan elektr
energiyasining maksimal, minimal va o‘rtacha qiymatlarini aniqlash;
3. Har bir tarkibiy birlikning nominal quvvat sarfi (elektr quvvati) bilan elektr
jihozlarining ro‘yxatini tuzing;
4. Tarif zonalari va almashuvlarini hisobga olgan holda rejalashtirilgan davr
uchun elektr jihozlarini ishlatish uchun vaqt jadvalini yaratish;
5. AMR yordamida olingan hisoblangan ma’lumotlarga asoslanib, elektr
energiyasining tanqidiy nuqtalarini va vaqt jadvaliga binoan iste’mol qilish
hajmini aniqlaydi.
Elektr uskunalarini ishlatish uchun texnik jarayonni va vaqt jadvalini
sozlash imkoniyatlarini inobatga olgan holda elektr jihozlarining ishlashini
optimallashtirish.
176
Buning uchun quyidagilarni qilishingiz mumkin:
1. Korxonaning rejalashtirilgan yuklanishini, elektr jihozlarini ishlatish
bo‘yicha vaqt jadvalini va korxona elektr energiyasi va elektr energiyasining
shartnoma qiymatlarini hisobga olgan holda korxona tarkibiy bo‘linmalari
tomonidan elektr energiyasi va quvvatini sarflash;
2. Korxonaning eng yuqori ish yukini tenglashtirish uchun "suzuvchi"
ishlarni tashkil eting;
3. Shartnoma hajmining ehtimoldan ortishi mumkin bo‘lgan holda elektrni
o‘chirish uchun elektr jihozlarining ro‘yxatini tuzing;
4. Iqtisodiyotni rag‘batlantirish tizimini elektr va quvvatni pasaytirish uchun
rivojlantirish;
5. Energetika iste’molini ekspluatatsiya qilishni nazorat qilish va
korxonaning iqtisodiy va rejalashtirish bo‘limlari uchun hujjatlarni tayyorlash
funksiyasi bilan "Energiya hisobini avtomatlashtirilgan tizimini" tashkil etish.
Energiya tejash inspektori lavozimini bosh muhandisga topshiring;
6. Energiyani tejash bo‘yicha ish rejasini ishlab chiqish va monitoring qilish
uchun korxonaning energetik komissiyasini tuzish.
O‘lchash va energiyani tejaydigan chora-tadbirlar o‘rnatish orqali
energiyani tejash 1-4 oy ichida tizimini amalga oshirish xarajatlarini o‘rnini
to‘ldirmoq qiladi va haqiqiy iste’mol shartnoma quvvati va energiya uchun
to‘lov ko‘p darajasi tizimini joriy etish to‘lash uchun elektr ta’minoti
tashkilot bilan shartnoma tuzish uchun yo‘l ochib beradi. Agar kompaniya
energiya iste’moli uchun buxgalteriya yagona tizimini yaratish imkonini
beruvchi bug‘, issiq va sovuq suv, gaz, - barcha bu buxgalteriya hisobi va
boshqa energiya uchun foydalanish mumkin.
Oskol elektr metallurgiya kombinatida ASCAE ning joriy etilishi 1988-
yilda e’lon qilingan elektr energiyasini 300 mVtdan 1995-yilda 170
177
mVtgacha kamaytirishga va ajratilgan quvvat limitidan foydalanish hajmini
74 foizdan 94 foizga oshirishga imkon berdi.
Quyidagi avtomatlashtirish qadam o‘lchash sanoat korxonalari
avtomatlashtirilgan elektr ta’minoti yaratish so‘ng, joriy bo‘lgan tufayli zarar
sohalarda jadal ostiga olish va baxtsiz hodisalar bartaraf, kundalik operatsion
xarajatlar va ta’mirlash xarajatlarini ko‘paytirishni kamaytirish, elektr
ta’minoti uzilishlar sonini va davomiyligini kamaytirish uzilishlar
isrofgarchiligini kamaytirish uchun iqtisodiy ta’sir qo‘lga ta’mirlash
intervallari bilan, elektr rejimlarini optimallashtirish va tarmoqdagi
yo‘qotishlarni qisqartirish, miqdori kamaytirish soat operatsiya xodimlari tur
navbatchi.
| 