22
1.9 – rasm. Prokatlash jarayonining tugallanayotgan davrinig sxemasi
Normal kontakt kuchlanishining deformatsiya
sohasining uzunligi
bo‘yicha taqsimlanishi bir tekis bo‘lib hisoblanadi deb qabul qilish bilan shuni
olamizki, prokatlashning qaror topgan davrida metallning jo‘valarga to‘liq
bosimining
R
p
natijalovchisi deformatsiya sohasini teng ikkiga bo‘ladi. Bu
shuni bildiradiki, teng ta’sir etuvchining holatini belgilaydigan burchak
0,5α ga
teng bo‘lib qoladi. Shunda oldingi mulohazalarni takrorlash
bilan
prokatlashning qaror topgan davri uchun qamrab olish shartini quyidagi
ko‘rinishda olamiz:
β>0,5α (1.28)
(4.27) va (4.28) ifodalarni taqqoslash bilan shunday xulosaga kelish
mumkinki, prokatlashning qaror topgan davrida metallning jo‘valar bilan
qamrab olinishi qaror topmagan davrga qaraganda ikki marta oson bo‘ladi.
23
Biroq bu faqatgina ishqalanish koeffitsienti doimiy bo‘lganda adolatli bo‘ladi.
Biroq, tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, prokatlashning qaror topgan davrida
ishqalanish koeffitsienti kamayadi va amalda prokatlashning qaror topgan va
qaror topmagan davrlari uchun mos ravishda
α
qaror topgan
va
α
qaror topmagan
qamrab
olish burchaklari saqlanadi.
α
ust
> α
neust
, (1.29)
Prokatlashning qaror topgan davri prokatlashning asosiy davri bo‘lib
hisoblanadi, unda prokatlashning barcha parametrlari vaqtda o‘zgarmaydi. Bu
davrda deformatsiya o‘chog‘ining har qanday ko‘ndalang kesimi orqali vaqt
birligida bir xil miqdordagi metall o‘tadi. Prokatlash
nazariyasida bu shart
sekundlik hajmlarning doimiyligi sharti
deb ataladi, uni matematik tarzda
quyidagicha ifodalash mumkin:
FφVφ =
const,
(1.30)
Bu yerda
Fφ – deformatsiya o‘chog‘ida polosaning ixtiyoriy ko‘ndalang
kesimining maydoni;
Vφ – berilgan kesimda polosaning tezligi.
Yakuniy davr (1.9 rasm) shu bilan tavsiflanadiki, deformatsiya o‘chog‘ini
metall bilan oziqlantiradigan polosaning orqa uchining ta’siri yo‘qoladi
(polosaning
l
orqa
orqa uchi metallning jo‘valarga kirish tekisligiga yaqinlashadi),
jo‘valar o‘rtasidagi oraliq metalldan bo‘shay boshlaydi va prokatlash jarayoni
tugaydi. Bu davr, xuddi qaror topmagan davr kabi
metallni deformatsiyalash
sharoitlarining doimiy emasligi bilan tavsiflanadi va
yakuniy davr yoki
chiqarib
tashlash deb ataladi. Bunda metallning jo‘valarga tortilishi
β ishqalanish
burchagiga qaraganda kichik bo‘lgan
α qamrab olish burchagida amalga oshadi.
Odatda qamrab olish burchagi qanchalik katta bo‘lsa, bir o‘tishda
24
shunchalik ko‘p metall deformatsiyalanadi va prokatlash jarayonining
unumdorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Metallning jo‘valar
bilan qamrab
olinishini yaxshilash uchun prokat ishlab chiqarish amaliyotida quyidagi
priyomlar qo‘llaniladi.
1.
Jo‘valarning bochkalariga kertiklar qo‘yish, qoplama qoplash,
polosaning oldingi uchiga qirinda yoki qum sepish va hokazolar yo‘li bilan
jo‘valar va tayyorlanma o‘rtasida ishqalanish koeffitsienti oshiriladi.
2.
Konus quymani jo‘valarga ingichka
tomonini oldinga qilib berish,
polosaning oldingi uchini oldindan o‘tkirlash va hokazolar hisobiga metall va
jo‘valarning bir-biriga tegish maydoni oshiriladi.
3.
Tayyorlanmani jo‘valarga tortadigan kuch oshiriladi (polosaga
stanning oldida rolgangda tezlik beriladi yoki uzluksiz stanlarda prokatlashda
oldingi katakning itaruvchi ta’siridan foydalaniladi va hokazolar).
4.
Metall jo‘valar bilan qamrab olingan momentda prokatlash tezligi
kamaytiriladi, bu ishqalanish koeffitsientining ortishini ta’minlaydi.
Amaliyotda qo‘llaniladigan maksimal
α qamrab olish burchaklari:
yaxshilab silliqlangan jo‘valarda moylash bilan sovuq prokatlashda 3-4°;
g‘adir-budur yuzali jo‘valarda moylashsiz sovuq prokatlashda 6-8°;
qaynoq listli prokatlashda 15-22°;
qaynoq sortli prokatlashda 22-24°;
kertilgan yoki qoplama qoplangan jo‘valarda qaynoq prokatlashda 27-34°.
Yakunda
shuni qayd qilish lozimki, garchi moylashdan foydalanish
tayyorlanmaning jo‘valar bilan qamrab olinishini qiyinlashtirsada, listli metallni
sovuq prokatlash uning yuzasining yuqori sifatini olish uchun odatda moylash
bilan olib boriladi.
