30
3. Jo‘valarning diametri ortishi bilan deformatsiya zonasining
cho‘zilganligi ortadi, ishqalanish kuchlari ortadi, shundan kelib chiqqan holda,
bo‘ylama yo‘nalishda deformatsiyaga qarshilik ortadi va kengayish ham ortadi.
4. Polosa qanchalik keng bo‘lsa, ishqalanishning ko‘ndalang yo‘nalishda
ta’siri shunchalik katta bo‘ladi va kengayish shunchalik kichik bo‘ladi.
5. Ishqalanish koeffitsienti ortishi bilan bo‘ylama yo‘nalishda ishqalanish
kuchlarining oshiqchaligi paydo bo‘ladi, bo‘ylama
deformatsiya kamayadi va
kengayish ortadi.
6. Oldinga, ayniqsa orqaga tortilish kengayishni kamaytiradi.
Kengayishni aniqlash uchun ko‘plab formulalar mavjud. Silindrik
jo‘valarda to‘g‘ri burchakli polosalarni prokatlashda Baxtinov formulasi
kengayishni to‘liq qanoatlanarli tarzda tasvirlaydi, unga ko‘ra:
𝛥𝐵 = 1,15
Δ𝐻
Δ𝐻
0
(√𝑅Δ𝐻 −
Δ𝐻
2𝜇
), (1.40)
Bu yerda μ
– metall va jo‘va o‘rtasida ishqalanish koeffitsienti.
Zibel formulasi bo‘yicha:
𝛥𝐵 = 𝐶
Δ𝐻
Δ𝐻
0
√𝑅Δ𝐻 , (1.41)
Bu yerda
S – prokatlanadigan metallning harorati, ishqalanishi va sifatiga
bog‘liq bo‘lgan koeffitsient.
Listli prokatlashni, ayniqsa yupqa polosalarni
prokatlashni texnologik
hisoblashlarda odatda kengayish hisobga olinmaydi. Sortli prokatlashda kalibrni
optimal to‘ldirish uchun kengayishni albatta hisobga olish zarur bo‘ladi.
Polosa jo‘valarda siqilish vaqtida metall nafaqat uzunlamasiga, balki
ko‘ndalang yo‘nalishda ham oqadi. Deformatsiya joyida siqilish kuchaygan sari
31
kengayish ham o‘sib boradi. Kengayishning deformatsiya joyi bo‘ylab
taqsimlanish masalasini ko‘rib chiqsak, ko‘plab mualliflar haqiqiy nisbiy
kengayish haqiqiy nisbiy siqishga
mutanosibdir, deb hisoblashadi:
ln (𝑏
𝜑
/𝑏
0
) = 𝑘𝑙𝑛(ℎ
0
/ℎ
𝜑
), (1.42)
Bu yerda
𝑏
𝜑
va
ℎ
𝜑
-polosaning kengligi va qalinligining deformatsiya
joyidagi joriy qiymati,
k-haqiqiy kengayish ko‘rsatkichi.
Butun deformatsiya qiymat
k qiymati doimiy bo‘lib qabul qilinadi;
shuning
uchun uni
𝑏
1
va ℎ
1
polosalarning yakuniy o‘lchamlari bilan aniqlash mumkin.
𝑘 =
ln (𝑏
1
/𝑏
0
ln (ℎ
0
/ℎ
1
)
=
𝑙𝑛𝜀
ln (𝑙/𝑛)
. (1.43)
(1.43) formuladan polosaning kengligini deformatsiya joyining har qanday
ko‘ndalang kesimidan aniqlash mumkin.
.
𝑏
𝜑
= 𝑏
0
(ℎ
0
/ℎ
𝜑
)
𝑘
, (1.44)
(1.44) formula eksperimental ma’lumotlar bilan yetarli darajada mos keladi.
Shu bilan birga, shuni ta’kidlash kerakki, ko‘pgina prokat holatlarida polosaning
yon qirralarining egriligi juda kichik. Buni 1.11-rasmda deformatsiya joyining
gorizontal proyeksiyasini (1.44)
formuladan foydalanib, prokatlashning aniq
holatlaridan biri uchun bajarilgan misoldan ko‘rish mumkin. Polosaning yon
konturlarining chiziqlari bilan ko‘rsatilgan to‘g‘ri chiziqlarga deyarli mos keladi.
Buni hisobga olib nazariy xulosalarda deformatsiya o‘chog‘ining shaklini odatda
trapetsiya deb qabul qilinadi. Jo‘valar orasidan o‘tish jarayonida polosadan olingan
∆𝑏 to‘liq kengayishni amaliyot uchun bilish kerak. Ayniqsa bu kattalikni
kalibrlarda
prokatlashda bilishimiz muhim, u holda kengayishni noto‘g‘ri xisoblash
natijasida kalibrlar toshib ketish yoki to‘lmay qolishiga olib kelishi mumkin.
32
1.11 - rasm. Qabul qilingan reja bo‘yicha deformatsiya o‘chog‘ining
ko‘rinishi: h
0
× v
0
= 50 × 50 mm; h
1
× b
1
= 30 × 60 mm; D = 500 mm
Agar deformatsiya o‘chog‘idagi metallning ko‘ndalang oqimiga kontakt
yuzasidagi ishqalanish kuchlari to‘sqinlik qilsa, unda
erkin kengayish deb
ataladi. Bunday kengayish silindrik va kalibrlanmagan jo‘valar bilan prokatlash
jarayonida o‘z o‘rniga ega. Kalibr bilan prokatlashda metallning ko‘ndalang
harakatlanishiga oz bo‘lsada to‘sqinlik qiladigan kalibrning yon devorlaridir; bu
holda
kengayish cheklangan deb ataladi. Majburiy kengayish tushunchasi ham
mavjud bo‘lib, u qisqarish chiziq kengligi bo‘ylab notekis taqsimlanganda,
prokat holatlarida kuzatiladi.
