53
2.5 - rasm. Po‘latlardan listli va navli prokatlarni ishlab chiqarishni texnologik
sxemasi
Sortli prokat uchun mo‘ljallangan tayyorlanma
blyum deb,
listli prokat
uchun mo‘ljallangan tayyorlanma esa –
slyab deb ataladi
Blyum – bu yirik quymalarni (25 t gacha) blyuminglarda prokatlash bilan
olinadigan, tomonining uzunligi 140 mm dan 450 mm gacha bo‘lgan kvadrat
kesimli 6-10 m uzunlikdagi qoralama tayyorlanmadir.
Blyumlarni tayyorlash uchun ikkita texnologiyadan foydalaniladi.
Birinchisi 7 t dan 13 t gacha og‘irlikdagi uglerodli po‘lat quymalar uchun
qo‘llaniladi. Legirlangan va yuqori legirlangan po‘latlarda quymaning og‘irligi
54
anchagina kam bo‘ladi va prokatlashni ugderodli po‘latlar uchun bo‘lgani kabi
blyumingda emas, birdaniga tayyorlanmali standa olib borish mumkin. Ikkinchi
texnologiyada tayyorlanmalarni uzluksiz quyadigan mashinalardan (TUQM)
foydalaniladi, bu mashinalarda tayyorlanma talab qilinadigan kesimli
kristallizatordan uzluksiz chiqadi, so‘ngra kerakli o‘lchamdagi quyilgan
blyumlarga qirqiladi.
Ikkinchi texnologiya bo‘yicha olingan quyilgan blyumlar arzonroqqa
tushadi, biroq nometall aralashmalarni o‘z
ichiga oladi, bu aralashmalar
“yo‘lak” deb nom olgan nuqsonlar ko‘rinishida yoyiladi. Bu nuqsonlar tayyor
prokatda yo‘qolib ketmaydi, uning xususiyatlarini pasaytiradi. Suyuq metallni
quyishdan oldin tozalash jarayonning qimmatlashishiga olib keladi. Bundan
tashqari, quyilgan blyumning ko‘ndalang kesim maydoni, ayniqsa boshlang‘ich
kesimlar kichik bo‘lganda quyilgan strukturaga sifatli ishlov berishni
ta’minlamaydi, bu tayyor prokatning xususiyatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Quymalarni prokatlash bilan
olinadigan blyumlar qimmatroq, biroq
xususiyatlari
quyilgan
blyumlarga
qaraganda
yuqori,
chunki
ularda
aralashmalar quymaning bir qismida konsentratsiyalanadi, blyumingda
prokatlashda bu qism qirqib olib tashlanadi.
Keyingi yillarda suyuq metallni tozalash bo‘yicha yangi texnologiyalar,
shuningdek radial, ayniqsa gorizontal tipdagi TUQM larning qo‘llanilishi
quyilgan blyumlardan foydalanish imkoniyatini kengaytirmoqda. Buning
tasdig‘i shu bo‘lib hisoblanadiki, ko‘pgina mamlakatlarda
sortli prokatning
asosiy qismi allaqachon quyilgan tayyorlanmalardan ishlab chiqarilmoqda.
Listli prokatlash uchun mo‘ljallangan tayyorlanma -
slyab 150-300 mm
qalinlikdagi to‘g‘ri burchakli kesimga, 1 000 - 2 000 mm kenglikka va 18 m
gacha uzunlikka ega. Slyabning og‘irligi 5 t dan 40 t gacha bo‘ladi. Bunda
slyabning ko‘ndalang kesimining kengligining uning balandligiga nisbati 3 dan
12 gachani tashkil qiladi. Slyablar quyilgan yoki yoyilgan bo‘lishi mumkin, ular
blyumlar ega bo‘lgan xuddi o‘sha yutuqlar va kamchiliklarga ega. Bugungi
kunda slyablar list ishlab chiqarish uchun asosiy yarim fabrikat bo‘lib
55
hisoblanadi. Shuningdek faqatgina yirik slblarni emas, minizavodlarda listlarni
prokatlash uchun mo‘ljallangan 50 mm atrofida qalinlikdagi
yupqa slyablarni
quyish tendensiyasi ham kuzatilmoqda.
Po‘lat prokat ishlab chiqarish (2.5 - rasmga qaralsin) shartli ravishda
ikkita bosqichga ajratiladi. Birinchi bosqichda blyum yoki slyab olinadi.
Blyumlar va slyablarni ishlab chiqarish quyidagidan tashkil topadi.
Quymalar po‘latni eritish sexidan siqish sexiga kelib tushadi, so‘ngra ular talab
qilinadigan haroratgacha qizdirish va quymaning kesimi bo‘ylab haroratni
tenglashtirish uchun qizdirish quduqlariga joylashtiriladi. So‘ngra qizdirilgan
quymalar kran bilan prokat stanining rolgangiga beriladi va reversiv rejimda
ishlaydigan blyuming yoki slyabingning ishchi katagida bir necha marta
o‘tkazish bilan prokatlashga tortiladi. Qoidaga ko‘ra, bir paytning o‘zida ikkita
quyma prokatlanadi.
Blyumlar yoki slyablar prokatlashdan keyin olov bilan tozalaydigan
mashinaga
uzatiladi,
bu
mashinalarda
gaz
gorelkalari
yordamida
tayyorlanmaning yuza qatlami yuzadagi yoriqlar bilan birgalikda kuydiriladi.
Keyingi operatsiya prokatni press-qaychilarda qirqish bo‘lib hisoblanadi,
bunda quymaning bosh
qismi va tagi qirqib olinadi, qolgan qismi (quymaning
tanasi) 700 mm dan oshiq bo‘lmagan uzunlikdagi bo‘laklarga qirqiladi va
uzluksiz-tayyorlanmali standa prokatlashga tortiladi. Prokatlangandan keyin
blyumlar (slyablar) o‘lchovli uzunliklarga ajratiladi, stellajlarga uzatiladi,
so‘ngra sovutishga yuboriladi, sovutish rejimi po‘latning markasiga bog‘liq
bo‘ladi.
Blyumlar va slyablarni prokatlash bir necha marta o‘tishlar bilan amalga
oshiriladi, o‘tishlarning soni boshlang‘ich quymaning o‘lchamlari va blyumning
(slyabning) oxirgi o‘lchamlariga bog‘liq bo‘ladi. Odatda quyma blyumning
berilgan o‘lchamlarigacha 11-15 marta o‘tish bilan prokatlanadi. Blyumingda
prokatlashda polosani (yoyilmani) kalibrdan kalibrga o‘tishlar
orasida
jo‘valarning o‘qi bo‘ylab siljitishga to‘g‘ri keladi.
Zamonaviy blyumingning ishlashi to‘liq avtomatlashtirilgan. Qisadigan
56
qurilmani boshqarishning avtomatlashganligi yuqorigi jo‘vaning quymaning
o‘tishlar bo‘yicha berilgan siqish rejimlariga muvofiq aniq siljishini
ta’minlaydi. Blyumingning bosh dvigatelining avtomatlashganligi jo‘valarni
reverslashni ta’minlaydi, metall jo‘valar bilan qamrab olingandan keyin
dvigatelning aylanish tezligini oshiradi va polosani qamrab olish paytida
jo‘valar sirg‘alganda aylanish tezligini kamaytiradi,
shuningdek metallning
jo‘valardan chiqish tezligi ham boshqariladi.
Faqatgina slyablarni prokatlash uchun mo‘ljallangan slyabinglar
blyuminglarga qaraganda kamroq tarqalishga ega, chunki metallurgiya
zavodlarida prokatning odatdagi sortamenti uchun boshlang‘ich yarim mahsulot
sifatida blyumlar ham, slyablar ham talab qilinadi.
