Maxsus turdagi po‘lat prokatlarni ishlab chiqarish
Bunda prokatlash jarayonidan maxsus mo‘ljallanishli buyumlar ishlab
chiqarish uchun foydalaniladi, bundaylar qatoriga 25 mm dan 125 mm gacha
diametrli sharlar, shesternyalar, turli uskunalar, temir yo‘l g‘ildiraklari, halqalar
va bandajlar, turlicha o‘qlar uchun o‘zgaruvchan kesimli tayyorlanmalar va
hokazoar kiradi. Prokat mahsulotining bu turining nomlarining turli-tumanligi
ushbu maqsadlar uchun qo‘llaniladigan prokat stanlarining tiplarining turli-
tumanligidan dalolat beradi.
90
2.20 – rasm. Bukilgan profillarning turlari
Mashinasozlik, shuningdek qurilish konstruksiyalari uchun ko‘p sonli
murakkab ko‘ndalang kesimli yupqa deqorli profillar talab qilinadi (2.20 -
rasm). Profillarning yupqa devorlari jo‘valarda tez va notekis sovushi sababli
bunday profillarni qaynoq prokatlash bilan olishning ko‘pincha iloji
bo‘lmaydi. Bunday buyumlarni yupqa polosani maxsus profillaydigan
stanlarda olish usuli ko‘proq texnologik bo‘lib hisoblanadi. Bukilgan
profillarni tayyorlash uchun mo‘ljallangan uskunalar konstruksiyasi bo‘yicha
6-20 ta va undan ko‘p kataklardan tashkil topadigan quvurpayvand stanlarning
shakl beruvchi uzluksiz kataklarining uskunalari bilan bir xil. SHuni qayd
qilish joizki, profillashni, mohiyatiga ko‘ra, faqatgina shartli ravishja prokat
ishlab chiqarishga kiritish mumkin, chunki polosa kataklar orqali o‘tish bilan
asta-sekin shaklini o‘zgartiradi, jo‘valar ta’siri ostida bukiladi, bunda
ko‘ndalang kesimning maydoni esa, xuddi prokatlashdagi kabi amalda
o‘zgarmaydi, ya’ni ushbu operatsiya bukishga yaqin bo‘lib hisoblanadi. SHu
sababli bunday profillar bukilgan profillar nomini olgan.
91
Zamonaviy stanlarda bukilgan profillar 2000 mm gacha kenglikdagi va 20
mm gacha qalinlikdagi polosalardan tayyorlanadi. Konstruksiyasi bo‘yicha
profilni bukadigan agregatlar quvurpayvand stanlarning shakl beruvchi
kataklari bilan bir xil va yuritmali gorizontal jo‘valar va erkin vertikal
jo‘valarga ega. Agregatning har bir jo‘valar juftligida bukish tufayli polosaning
kesimining shakli oz-ozdan o‘zgaradi va oxirgi jo‘valar juftligida yakuniy
shaklni oladi. Shu sababli murakkab profilni olish uchun polosani ko‘p jo‘valar
juftliklari bilan bukish zarur bo‘ladi. Bukilgan profillar ikkita usul bilan ishlab
chiqariladi. Alohida tayyorlanmadan uzlukli va rulondan uzluksiz. Ikkinchi
holatda rulonlarning uchlari prokatlashdan oldin tutashtirib payvandlanadi. Bu
usul bukilgan profillarni presslarda bukish bilan oladigan kam unumdor
texnologiyaning o‘rniga kelgan.
Bo‘ylama prokatlashning turlaridan biri davriy prokatlash bo‘lib
hisoblanadi, u orqali o‘zgaruvchan va davriy kesimli profillar olinadi. Bunday
profillardan foydalanish detallarning, mashina va mexanizmlar konstruksiyasi
elementlarining massasini kamaytirish imkonini beradi. Davriy profillar
ko‘pincha faqatgina shtamplash operatsiyalarini bajarish zarurligini istisno
qilib qolmasdan, balki qirqish bilan ishlov berishni ham minimumga keltiradi.
Bunday profillardan keyinchalik murakkab shaklli quymalarni shtamplash
uchun tayyorlanma sifatida foydalanilganda metallning kattagina tejalishi
ta’minlanadi (20-30% gacha), shtamplashning unumdorligi ortadi, quymalarni
tayyorlashning mehnat sig‘imi kamayadi.
O‘zgaruvchan kesimli profillar deganda ko‘ndalang kesimi silliq
o‘zgaradigan polosalar tushuniladi. Davriy profillarda kesimning polosaing
uzunligi bo‘ylab o‘zgarishi davriy ravishda takrorlanadi. O‘zgaruvchan
kesimli profillar, masalan ponasimon profillar, o‘zgaruvchan yoki doimiy A
markazlararo masofaga ega bo‘lgan silindrik dumaloq jo‘valarda prokatlash
bilan olinadi (2.21 - rasm).
92
2.21 – rasm. Profilning o‘zgaruvchi kesimi: Oraliq masofasi
o‘garuvchan bo‘lgan jo‘valarda prokatlash; a – oraliq masofasi ozgaruvchan
bo‘lgan jo‘valarda prokatlash; b – doimiy oraliq masofasi markazlar aro oraliq
bo‘lgan eksentrik jo‘valar; A – markazlar aro oraliq
2.22 - rasm. Profillarning oraliqdagi ketma ket kesimlari
Davriy profillar ikkita usul – bo‘ylama va ko‘ndalang-vintli prokatlash
bilan olinadi. Bo‘ylama prokatlashda davriy profil jo‘valari o‘zgaruvchan
radiusga ega bo‘lgan maxsus katakdan foydalanish bilan oxirgi o‘tishda olinadi.
Natijada kesimning shakli polosaning uzunligi bo‘ylab o‘zgaradi (2.22 rasm) va
jo‘vaning har bir aylanishidan keyin takrorlanadi, ya’ni davrning uzunligi
jo‘valar aylanasining uzunligi plyus ilgarilab ketishga teng bo‘ladi.
Davriy prokat ishlab chiqarishda prokatlashning kerakli momentida
93
polosani jo‘valarga berish mexanizmini to‘g‘ri tanlash, shuningdek ilgarilab
ketish kattaligini hisbga olish muhim bo‘ladi, bu kattalik bir qator omillarga
bog‘liq bo‘ladi. Metall jo‘valarga tasodifiy berilganda har bir polosaning
uchlarida to‘liq bo‘lmagan uzunlikdagi davrlar paydo bo‘ladi, bu qirqishda
metall yo‘qolishini oshiradi. Yo‘qolishlarni optimal qiymatga yaqinlashtirish
uchun metallni qamrab olishni jo‘valarning davrning boshlanishiga mos
keladigan holatida amalga oshirish zarur bo‘ladi. Davr katta uzunlikka ega
bo‘lgan hollarda metall yo‘qolishi ayniqsa katta bo‘ladi.
2.23 rasm. Ko‘ndalang vintli uch jo‘vali standa yumaloq zagatovkalarni
konussimon jo‘valarda prokatlash: 1 – gidropivod jo‘valarining yaqinlashishi; 2
– jo‘valar; 3 – kesimi o‘zgaruvchan bo‘lgan tayyor zagatovka; 4 – na’muna
chizig‘I; 5 – qisuvchi patron; 6 – prokatlashda zagatovkaning gidrosindrik
tortishuvchi o‘qi; 7 – universal shpindellar
O‘q simmetrik davriy profillar ko‘ndalang-vintli prokatlaydigan uch
jo‘vali stanlarda prokatlanadi (2.23 - rasm), ularda stanning disksimon yoki
94
konussimon jo‘valari bir-biriga nisbatan 120° burchak ostida va simning o‘qiga
nisbatan 4-8° burchak ostida joylashadi. Jo‘valarning bunday shakli va
joylashuvi dumaloq tayyorlanmaning ilgarilanma harakatini ta’minlaydi.
Tayyorlanmaning oldingi uchi tayyorlanmaning o‘qi bo‘ylab zaruriy tortishni
hosil qiladigan qo‘zg‘almas supportga mahkamlanadi. Supportga nusxalash
lineykasi mahkamlangan, u gidravlik silindrlar yordamida jo‘valar orasidagi
oraliqni rostlash uchun xizmat qiladi. Davriy profillarni prokatlaydigan
ko‘ndalang prokatlash stanlari prokatlanadigan buyumlarning diametri bo‘yicha
tasniflanadi (20 mm dan 120 mm gacha).
Tebranuvchi podshipniklar, ruda, ko‘mir, sement va hokazolarni
maydalaydigan sharli tegirmonlar va hokazolarda foydalaniladigan 25 mm dan
125 mm gacha diametrli sharlarni ishlab chiqarish uchun ko‘ndalang-vintli
prokatlaydigan ikki jo‘vali stanlar qo‘llaniladi (2.24 - rasm).
2.24 – rasm. Sharlarni prokatlash staning sxemasi: 1 – dvigatel; 2 –
shesternyali klet; 3 – shpindel; 4 – stamina; 5 – jo‘valar
95
Prokatlash jarayoni quyidagicha tashkil qilingan. Dumaloq kesimli po‘lat
tayyorlanma 1000 - 1100°S haroratgacha qizdiriladi va itargich yordamida
jo‘valarga beriladi. Tayyorlanmaning o‘qiga nisbatan burchak ostida joylashgan
jo‘valar uni qamrab oladi va unga bir paytning o‘zida ilgarilanma va aylanma
harakatni beradi. Kalibrning vint o‘rkachlarining balandligi asta-sekin o‘sib
borishi tufayli o‘rkachlar metallga suqilib kiradi, tayyorlanmani bo‘laklarga
ajratadi, bu bo‘laklarning hajmi sharning hajmiga mos keladi va keyinchalik
siqish bilan ularga shar shakli beriladi. Vintli kalibrlarga kirishlar soniga
bog‘liq ravishda jo‘vaning bir aylanishida mos ravishda bir, ikki va uch kirishli
kalibrlarda
1 tadan 3 tagacha sharlar olinadi.
Prokatlash jarayoni, uni maxsus turlarga ham kiritish mumkin, temir yo‘l
transporti uchun g‘ildiraklar va bandajlar ishlab chiqarish texnologiyasi
tarkibiga kiradi. Bu buyumlarni to‘liq olish jarayoni bosish va prokatlash
operatsiyalarini o‘z ichiga oladi. G‘ildiraklar uchun tayyorlanmalar sifatida 3-5
t og‘irlikdagi quymalar yoki dumaloq yoki ko‘p qirrali kesimli yoyilgan
tayyorlanmalardan foydalaniladi.
2.25 – rasm. temir yo‘l g‘ildirklarini ishlab chiqarishda texnologik
ketmaketlik jarayoni: a – quyma; b - tokarli stanokda kesish; v – zagatovka; g –
qoldik zagatovka; d – qoldiq teshish; e – formaga keltirish; j – disklarni
96
yumalatish belbog‘ xosil qilish; z – disklarni bukis, belbog‘li kalibrlash va
ortiqcha qismini olib tashlash.
2.26 –rasm. G‘ildiraklarni prokatlovchi prokatlash stanining sxemasi:
1,2 – tirgak ishchi jo‘valar; 3,4 – egilib turgan ishchi jo‘valar; 5 –
roliklar; 6 – arava; 7 – g‘ildirak
2.25 - rasmda quymalardan yaxlit yoyilgan g‘ildiraklarni ishlab
chiqarishda texnologik operatsiyalar ketma-ketligi keltirilgan. Quymalar (2.25,
| 