2.4. Po‘lat quvurlarni qaynoq va sovuq prokatlashning o‘ziga xos
xususiyatlari
Choksiz metall quvurlarni ishlab chiqarish quvurprokat agregatlari deb
ataladigan maxsus stanlarda qaynoq prokatlash bilan amalga oshiriladi.
Quvurlarni prokatlashning bu usuli ikkita asosiy va bir nechta yordamchi
operatsiyalarni bajarishdan tashkil topadi. Birinchi operatsiya - teshish –
tayyorlanma yoki quymada bo‘ylama teshikni olish uchun xizmat qiladi. Buning
natijasida qalin devorli quvur shakllanadi, u gilza deb ataladi. Ikkinchi
operatsiya - yoyish – teshilgan tayyorlanmani uzaytirish va uning devorining
qalinligini qariyb
tayyor quvurda talab qilinadigan o‘lchamlargacha
kamaytirishdan tashkil topadi. Har ikkila operatsiya bir marta qizdirish bilan
amalga oshiriladi. Birinchi operatsiya vintli prokatlaydigan teshuvchi stanlarda
kalta opravada bochkasimon yoki zamburug‘simon jo‘valar orasida bajariladi,
ikkinchi operatsiya – har xil turdagi yoyuvchi stanlarda bajariladi. YOyishdan
75
keyin quvurlar maxsus kalibrlash stanlarida kalibrlanadi, sovutiladi va
to‘g‘irlanadi. Quvurning diametrini kichraytirish uchun reduksiyalash
operatsiyasidan foydalaniladi, u reduksion stanlarda opravasiz bo‘ylama
prokatlash uslubi bilan amalga oshiriladi. Quvurning diametrini oshirish uchun
yoyishdan keyin kengaytirish operatsiyasini qo‘llash mumkin, Bu holda
yoyuvchi stanlardan keyin kengaytiruvchi stanlar o‘rnatiladi.
Teshishni bajarish uchun ko‘ndalang-vintli prokatlashdan foydalaniladi, u
odatda turlicha tipdagi jo‘valarga ega bo‘lgan ikki jo‘vali stanlarda o‘tkaziladi
(2.12 - rasm).
2.12 – rasm. Zagatovkada teshik xosil qilish sxemasi: a - jo‘valari
bo‘chkasimon stanlarda; b - jo‘valari qo‘ziqorinsimon shakliga ega stanlarda; v
- jo‘valari chashkasimon shakilga ega stanlarda; g - jo‘valari disksimon
shakilga ega stanlarda
76
Teshish uchun mo‘ljallangan bochkasimon jo‘valarga ega bo‘lgan stanlar
eng keng tarqalishga ega bo‘lgan (2.12, a rasm). Bu stanlar yordamida 80-270
mm diametrli tayyorlanmalar va 35 - 600 mm diametrli quymalar teshiladi.
Bunday stanlarning ishchi kataklarida jo‘valarning o‘qlari vertikal tekislikda
bir-biriga nisbatan 5 - 17° burchak ostida egilgan bo‘ladi. Jo‘valarning qiyshiq
joylashuvvi tufayli tayyorlanma prokatlashda bir paytning o‘zida aylanma va
ilgarilanma
harakatni
oladi.
Shu
sababli
tayyorlanmaning
deformatsiyalanadigan qismining har bir nuqtasi vintli harakatni sodir qiladi,
uning markazida esa sxemasi bo‘yicha har tomonlama cho‘zishga yaqin
kuchlanishlar
vujudga
keladi.
Keyingisi
tayyorlanmaning
markaziy
qatlamlarining titilishiga ko‘maklashadi, bu uni konus oprava bilan teshish
kuchini anchagina kamaytiradi.
Olingan teshilgan gilzalar quvur qilib yoyishga kelib tushadi. Gilzani
yoyish jarayoni uning devorini uning ichidagi bo‘shliqqa kiritilgan detal bilan
tashqi jo‘valar orasida prokatlashdan tashkil topadi. Bunda stanlarning tiplari va
olinadigan quvurlarning o‘lchamlariga bog‘liq ravishda kalta va uzun
opravalardan foydalaniladi. Yoyishni o‘tkazish uchun to‘rtta tipdagi stanlar
qo‘llaniladi: avtomatik, uzluksiz, piligrim va uch jo‘vali.
Yoyadigan avtomatik stanni o‘z ichiga oladigan quvurprokat stanlari
olinadigan quvurlar sortamentining universalligi va yuqori unumdorligi tufayli
choksiz quvurlar ishlab chiqarish uchun eng keng tarqalgan uskuna bo‘lib
hisoblanadi. Konstruksiyasi bo‘yicha avtomatik stan noreversiv ikki jo‘vali
katakka ega bo‘lgan, gilzalarni bo‘ylama prokatlaydigan stan bo‘lib
hisoblanadi, uning jo‘valari ketma-ket joylashgan dumaloq kalibrlarni hosil
qiladi. Metallni kalibrga berishdan oldin uzun o‘zakka mahkamlangan oprava
shunday o‘rnatiladiki, bunda oprava bilan kalibr o‘rtasidagi oraliq
prokatlanadigan quvurning devorining qalinligiga mos kelsin. Bunda metallni
deformatsiyalash jo‘valar va oprava o‘rtasida sodir bo‘ladi, bunda devorning
yupqalashishi bilan birga quvurning tashqi diametrining kichrayishi kuzatiladi.
Gilzani yoyish jarayoni quyidagicha sodir bo‘ladi (2.13 - rasm).
77
2.13 - rasm. Avtomatlashtirilgan standa quvurlarni prokatlash: a – prokatlash;
b– quvurning qaytishi; 1 – gilza; 2 – yuqoridagi jo‘va 3 – pastki jo‘va 4 –
opravka; 5 – tayanch sterjen; 6 – orqaga uzatib beruvchi yuqori jo‘va; 7 –
orqaga uzatib beruvchi pastki jo‘va; 8 – quvur;
Jo‘valardan chiqadigan quvurning harakatini yo‘naltirish va tayanch
o‘zakni bo‘ylama bukilishdan saqlash uchun xizmat qiladigan o‘tkazgichlarga
kelib tushadi, Har bir o‘tishdan keyin oprava o‘zakdan olinadi va quvur
qarama-qarshi yo‘nalishda – oldinga qarab aylanadigan orqaga qaytaruvchi
roliklar yordamida orqaga qaytariladi. Bunda yuqorigi jo‘va kalibrning
balandligini oshirish bilan ko‘tariladi, orqaga qaytaradigan pastki rolik esa
quvurni yuqorigi rolikka qisish bilan ko‘tariladi. Har bir o‘tishdan keyin yangi
oprava o‘rnatiladi, Yuqorigi jo‘va ishchi holatga tushiriladi, quvur esa 90° ga
kantlanadi va keyingi prokatlash uchun jo‘valarga beriladi. Tasvirlangan
prokatlash operatsiyasi quvurning talab qilinadigan o‘lchamlari olinguncha
zaruriy marta takrorlanadi. Biroq quvurning kesimi bo‘ylab devor qalinligining
notekisligini va uning yuzasidagi g‘adir-budurliklarni yakuniy bartaraf qilish
odatda agregatning tarkibiga kiradigan obkat stanlarda ( rilling-stanlarda)
amalga oshiriladi, ularning kataklari konstruksiyasi bo‘yicha teshuvchi
stanlarning kataklari bilan bir xil bo‘ladi.
78
Quvurga diametr bo‘yicha yakuniy o‘lchamlarni berish kalibrlash stanida
amalga oshiriladi, u birin-ketin joylashgan 5-7 ta duo kataklardan tashkil topadi.
Kalibrlash stanining kataklari umumiy ramaga shunday o‘rnatiladiki, bunda
jo‘valarning o‘qlari navbatma-navbat har tomonga gorizont bilan 45° li burchak
hosil qilsin, qo‘shni kataklarning jo‘valarining o‘qlari orasidagi burchak esa 90°
ni tashkil qiladi. Shunday qilib, prokatlashda quvur ikkita o‘zaro perpendikulyar
yo‘nalishda deformatsiyalanadi. Bunda kalibrlash stanining kataklaridagi oval
kalibrlar oxirgi tozalama qalibrga qarab o‘qlarning nisbati 1 gacha asta-sekin
kamayishi bilan o‘zgaradi.
Kalibrlash stanidan keyin quvurlar sayqal berish operatsiyalarini bajarish
uchun to‘g‘irlash staniga beriladi. Agar 57 mm dan kichik (biroq 17 mm dan
kichik bo‘lmagan) diametrli quvurlarni olish vazifasi qo‘yilgan bo‘lsa, u holda
reduksion standa qo‘shimcha prokatlash amalga oshiriladi, u 9-26 ta ketma-ket
o‘rnatilgan uzluksiz kataklarni o‘z ichiga oladi. Bunday stanning kataklarining
jo‘valarining o‘qlari bir-biriga nisbatan perpendikulyar va gorizontga nisbatan
45° burchak ostida joylashgan. Reduksiyalashda prokatlash opravasiz olib
boriladi, quvurning diametri esa 10-60% ga kichrayadi.
Piligrim stanlarda prokatlash bilan 48-665 mm diametrli va devorining
qalinligi 2,25-50 mm bo‘lgan choksiz quvurlar olinadi. Bu usul keng tarqalgan,
bu stanlarda dumaloq kesimli quvurlardan tashqari boshqa – kvadrat, olti
qirrali, bosqichli va hokazo kesimli quvurlar ham olinadi.
79
2.14 - rasm. Piligrimli stanning jo‘vasi.
Piligrim standa prokatlash uchun boshlang‘ich tayyorlanma o‘zida uch
jo‘vali teshadigan standa olingan quvur-stakanni taqdim qiladi. Ko‘pincha bu
teshish usuli pressda teshish bilan almashtiriladi, bu ko‘proq sifatli
tayyorlanmani olish imkonini beradi. So‘ngra devorining qalinligi quvurning
diametridan 25% atrofidani tashkil qiladigan tayyorlanmaga dorn deb ataluvchi
detal kiritiladi, unda o‘zgaruvchan profilli kalibrga ega bo‘lgan piligrim
katakning jo‘valari orasida quvurni yoyish amalga oshiriladi. Piligrim stanning
jo‘vasi (2.14 - rasm) aylana bo‘ylab o‘zgaruvchan kenglikka va balandlikka
ega bo‘lgan jilg‘aga ega, u ikkita qismgi – erkin va ishchi qismga bo‘linadi.
Erkin qismda kalibrning diametri prokatlanadigan gilzaning diametridan katta
bo‘ladi, ishchi qism esa ishchi va yaltiratadigan uchastkalarga bo‘linadi.
80
2.15 – Piligrimli prokatlash jarayoning sxemasi:
1 – dorn; 2 – jo‘valar; 3 – uzatuvchi mexanizm
2.16 – rasm. Uch jo‘vali cho‘zuvchi ishchi kletining konstruksion sxemasi:
1 – staninaning pastki qismi; 2 – ishchi jo‘valar; 3 – kiritish simi; 4 – yostiqlar;
5 – staninaning yuqori qismi; 6 – bosuvchi vintlar; 7 – chiqaruvchi provodka
Stan quyidagicha ishlaydi (2.16 - rasm). Jo‘valar aylanganda kalibrning
o‘lchamlari o‘zgaradi, shu sababli ikkala jo‘vaning erkin qismlari mos kelgan
momentda gilza bilan dorn oldinga jo‘valarga qarab itariladi. So‘ngra
quvurning shu uchastkasi prokatlanadi. Bunda quvur teskari yo‘nalishda
harakatlanadi, ya’ni jo‘valarning aylanish yo‘nalishi bilan mos tushadi. Bunda
81
jo‘valarning ishchi uchastkasi tayyorlanmani diametr va devorning qalinligi
bo‘ylab siqadi, yaltiratadigan uchastka esa quvurning diametri va devorining
qalinligining tekislanishini ta’minlaydi.
Bunday prokatlashda cho‘zish koeffitsienti 10-14 gacha etadi.
Jo‘valarning keyingi burilishida tayyorlanmani deformatsiya o‘chog‘iga
takroriy berish amalga oshiriladi, bu operatsiyaga quvurni 90° ga kantlash
hamrohlik qiladi. Shu tariqa gilza jo‘valarga beriladi va alohida uchastkalar
bilan yoyishga tortiladi, bu uchastkalarning uzunligi berish kattaligiga teng
bo‘ladi. Quvurning faqatgina dornni ushlab turgichning atrofida joylashgan va
piligrim golovkasi deb ataluvchi qismigina prokatlanmasdan qoladi.
Prokatlashdan keyin dorn sovutish uchun quvurdan chiqarib olinadi, beruvchi
mexanizmga esa yangi dorn qo‘yiladi. So‘ngra olingan quvurlar odatda
kalibrlash va reduksion stanlarda prokatlashga tortiladi.
Uch jo‘vali kataklarga ega bo‘lgan stanlarda prokatlash bilan 34-200 mm
diametrli va devorining qalinligi 10-50 mm va undan oshiq bo‘lgan quvurlar
olinadi. Bunday stanning katagida jo‘valar teng tomonli uchburchakning
cho‘qqilariga mos ravishda joylashadi (4.25 rasm). Jo‘valarning o‘qlari
prokatlash o‘qiga nisbatan 7-10° li burchak ostida joylashgan va har bir jo‘va
stanina oralig‘ining simmetriya tekisligiga nisbatan qiyshiq qilib o‘rnatiladi, Bu
jo‘va o‘qlarining kesishish burchagi hosil bo‘lishini chaqiradi (berish burchagi),
u odatda 04,5-7,5° ni tashkil qiladi. Shu burchak tufayli prokatlash kuchining
o‘q tarkib toptiruvchisi paydo bo‘ladi, u quvurga prokatlash yo‘nalishida
ilgarilanma harakatni beradi.
Quvurni yoyish texnologik jarayoni quyidagidan iborat. Teshadigan
standan keyin qizdirilgan gilza uch jo‘vali yoyadigan stanga beriladi. Bu erda
unga oldindan moylangan oprava kiritiladi. Yoyishdan keyin oprava quvurdan
chiqarib olinadi. So‘ngra quvurlar ko‘ndalang-vintli prokatlaydigan uch jo‘vali
kalibrlash stanida kalibrlanadi. Agar quvurning diametrini kichraytirish
(reduksiyalash) talab qilinsa, u holda bu operatsiya kalibrlashdan oldin
reduksion standa bajariladi. Yakunda turli texnologik zanjirlar bo‘yicha
82
olinadigan quvurlar odatda sayqal berishga tortiladi, unga quyidagilar kiradi:
uchlarni qirqish, to‘g‘irlash, termik ishlov berish, bo‘yash yoki boshqa
aksilkorrozion materiallar bilan qoplash va boshqalar. Sanab o‘ilgan
operatsiyalarni bajarish uchun quvurprokat sexlariga tegishli asbob-uskunalar
o‘rnatiladi.
| 