Polosa kalibr (2.7, e rasm) shakli bo‘yicha to‘g‘ri to‘rtburchakdan
trapetsiyagacha o‘zgarishi mumkin va po‘lat polosalarni prokatlashda qoralama
yoki tozalama kalibr sifatida qo‘llaniladi.
Qovurg‘a kalibr (2.7, j rasm) katta o‘lchamli jo‘valarda o‘yish bilan hosil
qilinadi va xususan, polosali po‘latni prokatlashda yoyilmaning kengligini
rostlash uchun qo‘llaniladi. Tozalamadan oldingi qovurg‘a kalibr shuningdek
prokatning chekkalarini ham shakllantiradi.
Olti qirrali kalibr (2.7, z rasm) jo‘valarga katta diagonal bo‘yicha o‘yilgan
olti qirrali kontur shakliga ega. Olti qirrali kalibr olti qirrali po‘latni
prokatlashda tozalama kalibr sifatida va o‘tishlar bo‘ylab bir tekis va unchalik
katta bo‘lmaan siqish talab qilinadigan olti qirrali burg‘ulash po‘latini
prokatlashda qoralama kalibr sifatida qo‘llaniladi.
61
Ko‘p qirrali kalibr (2.7, i rasm) katta diametrli dumaloq po‘latni
prokatlashda tozalamadan oldingi kalibr sifatida qo‘llaniladi.
To‘sin kalibr (2.7, k, l rasm) qoralama va tozalama dvutavr (qo‘shtavr)
profillarni prokatlash uchun mo‘ljallangan. To‘sin kalibrlar to‘g‘ri (yopiq va
ochiq), egilgan va universal bo‘ladi.
Ugolnik kalibr (2.7, m, n rasm) burchakli po‘latni prokatlashda qoralama
kalibr yoki tozalamadan oldingi kalibr sifatida xizmat qiladi.
Konstruksiyasi bo‘yicha kalibrlar ochiq, yarim yopiq va yopiq kalibrlarga
bo‘linadi (2.8 rasm).
2.8 – rasm. Ochiq va yopiq kalibrlar sxemasi: a – oval ; b – aylana; v –
daslabgi burchak; g – rombsimon; d – kvadrat; e – ajraluvchi qismi yuqorida
joylashgan burchakli kalibr; j - ajraluvchi qismi pastda joylashgan burchakli
kalibr; z – balkali kalibr
Ochiq kalibr (2.8, a-d rasm) o‘zining konturi doirasida ajralish chizig‘iga
ega.
Yarim yopiq kalibr – bu ajralmasi yon devorda jilg‘aning cho‘qqisi
yaqinida joylashgan fasonli kalibr bo‘lib, undan shvellerlar, dvutavrlar va
boshqa profillarni prokatlashda nazorat kalibri sifatida foydalaniladi.
Yopiq kalibr (2.8, d-z rasm) deb unda jo‘valarning ajralish chizig‘i uning
konturining chegaralaraidan tashqarida joylashgan kalibrga aytiladi.
62
Mo‘ljallanishi bo‘yicha kalibrlar siquvchi, cho‘zuvchi, qoralama,
tozalamadan oldingi, tozalama va nazorat kalibrlariga bo‘linadi.
Siquvchi kalibr – yoyilmaning ko‘ndalang kesimini kamaytirish va sortli
stanlar uchun tayyorlanmalarni olish uchun mo‘ljallangan.
Qoralama kalibr – tayyorlanma yoki yoyilmaning kesimini tayyor
profilning konfiguratsiyasiga yaqinlashtirish uchun xizmat qiladi.
Tozalamadan oldingi kalibrdan polosaning kesimini toza profilning
kesimiga maksimal yaqinlashtirish uchun foydalaniladi va tozalama kalibrning
shakliga mos keladigan shaklga ega bo‘ladi.
Tozalama kalibr yoyilmaga oxirgi profilni berish, ya’ni ko‘ndalang
kesimning oxirgi o‘lchamlariga ega bo‘lgan prokatni tayyorlash uchun xizmat
qiladi.
Agar kalibrni bir nechta jo‘valar hosil qilsa, u holda ko‘p jo‘vali kalibrlar
bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi.
Ko‘p jo‘vali kalibr – o‘qlari bitta tekislikda yotadigan uchta yoki undan
ko‘p jo‘valar bilan hosil qilinadi. Ko‘p jo‘vali kalibrda metall asosan har
tomonlama siqish bilan balandlik-ko‘ndalang yo‘nalishda siqiladi, bu kam
plastik materiallarni deformatsiyalash imkonini beradi. Bu tipdagi kalibrlar
profillarning o‘lchamlarining yuqori aniqligini ta’minlaydi, shu sababli ular
po‘lat va rangli metallarni prokatlash uchun mo‘ljallangan kichik sortli va simli
stanlarning tozalama kataklarida keng qo‘llaniladi.
Cho‘zuvchi kalibr – kesimni kichraytirish va yoyilmani cho‘zish uchun
xizmat qiladi. Bir qator hollarda bunday kalibrda yoyilmaga ularda profilning
shakllanishi boshlanadigan o‘lchamlar beriladi.
Cho‘zuvchi kalibrlar tizimi nisbatan katta cho‘zishlar uchun xizmat
qiladi. Bu tizimlar ro‘yxatiga quyidagilar kiradi: to‘g‘ri to‘rtburchak - kvadrat
(yaщik kalibrlar); romb - kvadrat; romb - romb; oval - kvadrat; oltiburchak-
kvadrat; oval - vertikal oval (qovurg‘a oval); oval - aylana; oval - strelkali
kvadrat.
Prokat ishlab chiqarishda profilni kalibrlash va prokat jo‘valarini
63
kalibrlash ajratiladi. Profil deganda prokatlanadigan metallning ko‘ndalang
kesimining shakli tushuniladi. Profillar tayyor va oraliq profillarga bo‘linadi.
Oraliq profillar – bu yoyilmalarning tayyorlanmalarni tayyor profilgacha
prokatlash jarayonida olinadigan ko‘ndalang kesimlaridir.
Profilni kalibrlash – bu prokatlanadigan tayyorlanmaning oraliq
kesimlarining boshlang‘ich tayyorlanmadan boshlab to tayyor profilgacha
bo‘lgan ketma-ket qatorining shakli va o‘lchamlarini aniqlash uslubidir. Bu
protsedura har bir o‘tishda siqish rejimlarini aniqlashni o‘z ichiga oladi.
2.9 - rasm. Temir yo‘l relslarini kalibirlash: 1-9 prokatlashdagi o‘tishlar nomeri
2.9 rasmda temir yo‘l relslarini prokatlashda profilning ko‘ndalang
kesimining shaklining o‘zgarishi ko‘rsatilgan.
Prokat jo‘valarini kalibrlash deb jo‘valarning bochkasida kalibrlarning
joylashish tartibi va ketma-ketligini atash qabul qilingan. Bu erda ham
kalibrlarning soni va ularning jo‘valar bochkasining uzunligi bo‘ylab
joylashishini aniqlashning o‘z uslubiyati bor, bunda burtlarning o‘lchamlarini
asoslash va burtlarning ishlanishi hisobga olinadi.
64
2.10 - rasm. Temir yo‘l releslari uchun uchta valli kletda kalibirlash
2.10 - rasmda temir yo‘l relslarini prokatlash uchun qo‘llaniladigan
prokat jo‘valarini kalibrlash keltirilgan, bunday kalibrlashdan uskuna sifatida
uch jo‘vali trio sortli prokat stanidan foydalanilgan hollarda foydalaniladi.
To‘g‘ri to‘rtburchak kesimli tayyorlanmadan relslar ishlab chiqarish
texnologik sxemasi tayyorlanmani qizdirish, relsto‘sinli standa 9-11 marta
o‘tkazish bilan prokatlashni o‘z ichiga oladi, shulardan 3-4 marta o‘tkazish tavr
kalibrlarda bajariladi, keyingi 5-7 marta o‘tishlar uchun rels kalibrlar
qo‘llaniladi. Bunda birinchi tavr kalibrlarda tayyorlanmani podoshva (osti)
bo‘yicha qirqish va keyinchalik yoyish amalga oshiriladi, oxirgi tavr kalibrda
esa relsning podoshvasi olinadi va rels kalibrda prokatlash uchun qoralama
profil olinadi. Profilni yakuniy shakllantirish rels kalibrda amalga oshiriladi.
Hozirgi kunda sortli prokat elektr yoyli pechlarda eritiladigan po‘latdan
ishlab chiqariladigan texnologiya eng samarali deb hisoblanadi. Metallning
yuqori sifatiga suyuq po‘latga kovshli (cho‘michli) ishlov berish, vakuumli
degazlashtirish, chuqur rafinirlash (tozalash) po‘latga lomdan tushadigan
65
aralashmalar miqdorini chegaralash uslublari bilan erishiladi. YAngi stanlarda
prokatlash uchun boshlang‘ich material amalda har doim dumaloq yoki kvadrat
kesimli uzluksiz quyilgan tayyorlanma bo‘ladi, uning diametri yoki
kvadratining tomoni 120-260 mm ni tashkil qiladi. Bunday tayyorlanmani
quyishga oqimni neytral gaz bilan oksidlanishdan himoyalash va metallni
kristallizatorda shiddat bilan elektromagnitik aralashtirish hamrohlik qiladi.
Bundan tashqari, bu texnologiyada metallni quyish va kristallash tezligi va
harorati optimallashtiriladi.
| 