|
Reja: Biologik to‘qimalarda kuzatiladigan deformatsiya turlari bilan tanishtirish
|
| Sana | 06.03.2024 | | Hajmi | 42.59 Kb. | | #168071 |
Bog'liq rajabova MTA Majmua(2021), 1, 4-Karno kartadan foydalanib mantiqiy ifodalarni minimallash, Kalendar reja algoritm, Ishchi dastur(Dasturlash I) 24.11.2021, 1 -amaliyot, 4-Lab, Yurtimiz mustaqillikga erishishidan oldin milliy urf odat, 7-8-mavzuDT larni sertifikatlashtirish, Axborotlarni izlash va ajratib olish fanidan mustaqil ish Mavzu, Abdulla Oripov O\'zbekiston (qasida), 2 lab Yarashov Diyorbek, TATU NF Hemis axborot tizimi, Algo 1-299, prezentatsiya
Biologik to`qimalarning mexanik xususiyatlari
Reja:
Biologik to‘qimalarda kuzatiladigan deformatsiya turlari bilan tanishtirish.
Qattiq jismlarning mexanik xossalari.
Biologik to‘qimalarning mexanik xususiyatlari
Biologik to`qimalarda kuzatiladigan deformatsiyalar.
Jism nuqtalari vaziyatlarining o`zaro bir-biriga nisbatan o`zgarishi tufayli uning o`lchamlari va shaklining o`zgarishiga deformatsiya deyiladi. Deformatsiya tashqi ta‘sirlar (mexanik, elektr, magnit yoki jsm haroratining o`zgarishi) tufayli yuz beradi. Bu erda jismga tashqi kuch ta‘sir etganda vujudga keladigan deformatsiya ko`rib o`tiladi. Agar kuch ta‘siri to`xtagandan so`ng qattiq jismda qoldiq deformatsiya qolmasa, bu elastik deformatsiya deyiladi, agar tashqi kuchlar ta‘siri to`xtagandan so`ng ham deformatsiya saqlansa, u holda bu deformatsiya plastik deformatsiya deyiladi. Jismda qisman deformatsiya saqlangan holdagi oraliq holat elastik-plastik deformatsiya deyiladi. Deformatsiyaning eng oddiy turi cho`zilish (siqilish) deformatsiyasidir
Qattiq jismlar va biologik to'qimalarning mexanik xususiyatlari materiallarning kuchlanish, siqish, egilish, burish yoki kesish kabi turli xil tashqi kuchlarga ta'sir qilish usullarini anglatadi. Bu xususiyatlar turli xil sharoitlarda materiallarning xatti-harakati uchun asos bo'lib, turli mexanik tizimlarning, shu jumladan biologik tizimlarning ishlashi va funktsiyalarini tushunishda muhimdir. Suyak, mushak va teri kabi to'qimalar turli xil mexanik xususiyatlarga ega bo'lib, ular tanani qo'llab-quvvatlash, harakatni ta'minlash va ichki organlarni himoya qilish kabi o'ziga xos funktsiyalarini bajarishga imkon beradi. Bundan tashqari, mexanik xususiyatlarning o'zgarishi biologik to'qimalarda kasallik yoki shikastlanish mavjudligini ko'rsatishi mumkin va bu xususiyatlarni o'lchash kasalliklarni tashxislash va davolashga yordam beradi.
Umuman olganda, mexanik xususiyatlar materialning tashqi yuklarga va deformatsiyalarga bardosh berish qobiliyatini tavsiflaydi. Bu xususiyatlar ko'pincha elastiklik, plastiklik, egiluvchanlik, qattiqlik, qattiqlik va charchoq kabi turli xil ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi
Biologik to`qimalarning mexanik xossalari asosida ularning ikki xil turi tushuniladi. Ulardan biri biologik harakatchanlik jarayonlari bilan bog`liq; jonivorlar muskullarining qisqarishi, hujayralarning o`sishi, xromosomalarning bo`linishida ularning hujayralar, ichidagi harakati va boshqalar. Bu jarayonlar ximiyaviy jarayonlar bilan bog`langan va energetik jihatdan ATF orqali ta‘minlanib, ularning tabiati esa bioximiya kursida o`rganiladi. Shartli ko`rsatilgan guruhni biologik sistemalarning aktiv mexanik xossalari deb aytiladi.
Material strukturasi uning mexanik xossalari va parchalanish jarayoni xarakterini aniqlovchi asosiy faktordir.Ko‘p biologik to‘qimalar anizotrop kompozitsion materiallar bo‘lib, ular kimyoviy jihatdan turlicha bo‘lgan komponentlarning hajmiy taqsimlanishi bilan shakllangan. To‘qima har bir turining tarkibi evolyusiya jarayonida shakllanib, u bajarayotgan funksiyalarga bog‘liq.Tirik to`qimalarning muxim mexanik xossalaridan biri –mustahkamligidir. Mustahkamlik – bu buzilishiga qarshiolik ko`rsatish xossasi.
Eng katta mustahkamlikka suyak to`qimasi ega.
=10 N/m
Biologik to`qima texnik ob‘ekt sifatida kompozitsion material bo`lib, u ximiyaviy jihatdan turli xil komponentlar hajmiy to`plamidan tashkil topgan. Biologik to`qimaning mexanik xossalari har bir komponentning alohida-alohida olingan mexanik xossalaridan farq qiladi. Biologik to`qimalarning mexanik xossalarini aniqlash usullari, bunday xossalarni texnik materiallarda aniqlash usullariga o`xshashdir.
Suyak to‘qimasi. Suyak — tayanch harakatlanish apparatining asosiy materialidir. Soddalashtirilgan holda hisoblash mumkinki, ixcham holdagi suyak to`qimasi massasining 2/3 qismi (0,5 hajmi) noorganik materialdan, suyakning mineral moddasi 3Ca3(PO4)2Ca(OH)2 gidrosilapatit dan tashkil topgan. Bu modda mikroskopik kristallchalar ko`rinishida ifodalangan. Suyakning qolgan qismi organik materialdan, asosan kollagendan (yuqori molekulyar birikmadan, yuksak elastiklik xossasiga ega bo`lgan tolali oqsildan) tashkil topgan. Gidroksilapatit kristallchalari kollagen to`qimalari (fibrillar) orasida joylashgan. Suyak to`qimasining zichligi 2400 kg/m3 . Uning mexanik xossalari juda ko‗p faktorlarga, shu jumladan yoshiga, odam organizmi o`sishining o`ziga xos sharoitiga va albatta, organizmning qismiga ham bog`liqdir
Suyakning kompozitsion tuzilishi unga kerakli mexanik xossalarni: qattiqlik, elastiklik mustahkamlikni baxsh etadi. Ixcham suyak to‗qimasi uchun mexanik kuchlanishning nibiy deformatsiyaga bog`lanishi δ=f(ε) misol sifatida ko`rsatilgan bo`lib, bu qattiq jismdagi o`shanday kattaliklar orasidagi bog`lanishga o`xshaydi
Teri. U kollagen tolalaridan, elastik (kollagen kabi tolali oqsil) tolalaridan va asosiy to‗qima matritsadan iborat. Kollagen quruq massaning 75% ini, elastik esa taxminan 4% ini tashkil etadi. Mexanik xossalari bo`yicha taxminiy ma‘lumotlar jadvalda keltirilgan. Elastin deyarli rezina kabi juda kuchli (200-300% gacha) cho`ziladi. Kollagen 10% gacha cho`zilishi mumkin, bu esa kapron tolasiga mos keladi.
Muskullar. Muskullar tarkibiga kollagen va elastik tolalaridan tarkib topgan tutashtiruvchi to`qima kiradi. Shu sababli muskullarning mexanik xosalari polimerlarning mexanik xossalariga o`xshashdir. Silliq muskullarda kuchlanish releksatsiyasi Maksvell modeliga mos keladi Skelet muskullari mexanik xossalarining holati ko`rsatilgan modelga mos keladi. Muskulni tezlik bilan ma‘lum bir kattalikkacha cho`zganda kuchlanish keskin ortadi, so`ngra esa δ qoldiq gacha kamayadi). Skelet muskullar uchun δ=f(ε) bog`lanish nochiziqlidir. Bu egri chiziqni tahlil qilish shuni ko`rsatadiki, baqa biriktiruvchi muskulining deformatsiya mexanizmining taqriban 25% gachasi kollagen molekulalarining to`g`rilanishi bilan bog`liq. Juda kata deformatsiyalarda esa molekulalardagi atomlararo masofa ortadi.
Qon tomirning mexanik xosalari birinchi navbatda kollagen, elastin va silliq muskullar tolasining xossalari orqali aniqlanadi. Qon tomirlari to`qmasining bunday tarkibiy qismlardan iboratligi qon aylanish sistemasining ish faoliyati davomida o‗zgarib boradi: umumiy uyqu arteriyasida elastinning kollagenga nisbati 2:1, sondagi arteriyada esa 1:2 bo‗ladi. Yurakdan uzoqlashgan sari silliq muskul tolalarining hissasi oshib boradi, arteriolalarda esa ular qon tomirlari to`qmasining asosiy tashkil etuvchilari hisoblanadi. Qon tomirlari to`qimasi mexanik xossalarini batafsil tadqiq qilishda qon qirqi olingan namuna qon tomiridan qay yo`sinda (qon tomiri bo`ylab yoki ko`ndalangiga) qirqib olinganligi bilan farq qilinadi. Ammo, qon tomiri deformatsiyasini umumiy ko`rinishda, elastik slindrga ichki tomonidan ta‘sir etgan bosimning natijasi deb qarash mumkin
|
| |
