33
bilan erishish mumkin; ishqalanish koeffitsiyentining
oshishi yoki
𝛼
3
burchak
kattaligini saqlagan holda siqishning kattalashishi.
Ishqalanish koeffitsiyentiga kelsak, uning qiymatiga juda ko‘p omillar ta’sir
qiladi. Ishqalanish koeffitsiyentining yo‘nalishiga muvofiq, bu omillarni
boshqarish mumkin.
Ma’lumki po‘latli jo‘valardagi ishqalanish koeffitsiyenti cho‘yanli jo‘valarga
qaraganda ko‘p, shuning uchun ba’zi hollarda siqishni ushlab qolish shartlari bilan
cheklangan bo‘lsa, po‘lat jo‘valardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Ishqalanish koeffitsiyentining qiymati jo‘valar sirtining dag‘alligiga bog‘liq.
Ishqalanish koeffitsiyentini oshirish uchun, jo‘va yuzasini sun’iy ravishda
qo‘pollashishdan foydalanish zarur bo‘lganda;
tishli valik bilan aylantirish,
tishlashish va boshqalar. Ko‘plab tadqiqotlar ishqalanish koeffitsiyentining prokat
tezligiga bog‘liqligini aniqladi. Tezlik oshishi bilan ishqalanish koeffitsiyenti
pasayadi. Shuning uchun o‘sha prokat stanlarida, o‘zgaruvchan tezlikli dvigatellar
o‘rnatilgan joyda past tezlikda qatnashib, keyin uni oshirish tavsiya etiladi.
Quyida, biz
𝛼
3
tortish burchagining, berilgan chegara qiymatida siqishni
oshirishga imkon beradigan usullarni ko‘rib chiqamiz. Formuladan 𝛼
3
=
√(∆ℎ + 𝑔)/𝑅 ko‘rinib
turibdiki, ∆ℎ siqilish kattalashishi mumkin, agar mos
jo‘valarning
R radiusi oshirilsa. Shunday qilib, kattalashgan radiusli jo‘valardan
foydalanish ularning tutashuv kuchidan foydalanish jixatidan foydalidir.
Yuqoridagi formuladan
∆ℎ siqilish stanlarning prujinasini
kamaytirish orqali
ko‘paytirish mumkin. Shu sababli qattiq prokat kletlaridan foydalanish boshqa
afzalliklar qatori ushlab qolish shartlarini yaxshilashga yordam beradi. Dastlabki
ushlab qolishni yengillashtiradigan keng tarqalgan usulga e’tibor beradigan
bo‘lsak, bu katta qisqarishlar bilan siljishning oldingi uchiga xanjar shaklida ishlov
beriladi.
Bunday jo‘valarda polosaning vazifasi kam, berilgan shart bajariladi, ushlab
qolish burchagi ortib boradi, ammo, ushlab qolish
shartlari barqaror holati
buzilmasa bu mumkindir. Jo‘valarni ushlab qolish quvvatidan to‘liqroq
foydalanishga majburan ushlash orqali ham erishish mumkin. Biroq shuni hisobga
34
olish kerakki, majburiy ushlab qolishni amalga oshirish uchun yetarlicha itarib
surish moslamalarini yaratish talab etiladi, polosaning jo‘valarga urilib borishi
prokat kletlariga qo‘shimcha dinamik kuchlarni keltirib chiqaradi. Yuqoridagi
tavsiyalarning barchasi
taxminlarga asoslangan, mumkin bo‘lgan siqilish qiymati
dastlabki ushlash sharti bilan cheklangan, prokatning ko‘p hollarida bu tog‘ri.
Ba’zi hollarda avvalgi xat boshida aytilgandek, siljishda barqaror prokat jarayoni
yuzaga keladi, bu dastlabki ushlashdan keyin ishqalanish koeffitsiyentining keskin
pasayishiga bog‘liq, bunday holatlar istalmagan. Issiq holda prokatlash paytida
barqaror jarayon davomida ishqalanish koeffitsiyentining sababi metall yuzasida
kuyindining nisbatan qalin qatlami bo‘lganligidan bo‘lishi mumkin.
Yumshoq
prokat jarayonini ta’minlash uchun, jo‘valarga joylashtirishdan oldin slyablarning
ustidagi kuyindisini tozalash kerak. Shu bilan birga okalinadan tozalash jo‘valarni
yemirilishdan saqlaydi va mahsulotning sifatini yaxshilash nuqtayi nazaridan ham
yaxshi.
Kalibrlarda prokatlash uchun kuchni hisoblash quyidagi formula bo‘yicha
olib boriladi:
P = 1,15 n
σ
σ
s
F, (1.45)
Bu yerda
n
σ
– kuchlangan holat koeffitsienti, kalibrning shakliga bog‘liq
bo‘ladi; σ
s
– metallning deformatsiyaga qarshiligi;
F – metallning jo‘valar bilan
kontakt maydoni.
Listli prokatlash jarayonlari uchun
R
p
odatda
𝑝̅ prokatlashning o‘rtacha
bosimining
F metallning jo‘valar bilan kontakt maydoniga ko‘paytmasiga teng
bo‘ladi, ya’ni:
𝑃 = 𝑝̅𝐹, (1.46)
Metallning jo‘valar bilan kontakt maydoni 𝐵̅ =
𝐵
0
−𝐵
𝑖
2
polosaning
prokatlashdan oldingi va keyingi kengligining
l
d
deformatsiya
zonasining
35
uzunligiga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi, ya’ni:
𝐹 = 𝑙
𝐷
𝐵̅. (1.47)
Qaynoq prokatlashda
l
d
deformatsiya zonasining uzunligi:
l
d
=
√𝑅Δ𝐻. (1.48)
Qattiq qotishmalardan (po‘lat, latun, dyuralyuminiy va boshqalar) yupqa
listlar va lentalarni sovuq prokatlashda jo‘valar va polosaning qayishqoq
tishlashishi sodir bo‘ladi. Bunda kengayishni hisobga olmaslik mumkin. Bu
holda deformatsiya zonasining uzunligi:
l
d
=
√𝑅Δ𝐻 + 𝑚
2
𝑅
2
(𝑝̅)
2
+ 𝑚𝐾𝑝̅, (1.49)
bu yerda
𝑚 = 8 (
1−𝜇
1
2
𝜋𝐸
1
+
1−𝜇
2
2
𝜋𝐸
2
) (1.50)
Bu yerda μ
1
va μ
2
– mos ravishda jo‘valar va polosa materialining Puasson
koeffitsienti;
E
1
va
E
2
– mos ravishda jo‘valar va polosa materialining
qayishqoqlik moduli;
𝑝̅
– qayishqoq tishlashishni
hisobga olmasdan
prokatlashning o‘rtacha bosimi.
Qaynoq prokatlashda o‘rtacha bosimni quyidagicha aniqlash mumkin:
- qalin listlarni prokatlashda,
𝑧 =
2√𝑅Δ𝐻
𝐻
0
+ 𝐻
1
< 1,5 bo‘lganda, quyidagi formula
bo‘yicha:
𝑝̅ = 0,32𝑘̅ (1 +
1
𝑧
+ 1,25𝑧) ; (1.51)
36
- qalin listlarni prokatlashda,
𝑧 > 1,5 bo‘lganda quyidagi formula bo‘yicha:
𝑝̅ = 𝜎
𝑠
(0,75 + 0,28𝑧). (3.40)
Sovuq prokatlashda o‘rtacha bosimni Stoun formulasi bo‘yicha topish
mumkin.
𝑟̅ = 𝜎
𝑠
𝑒
𝑥
−1
𝑥
, (1.52)
bu yerda
𝑥 = 𝜎
𝑠
2𝜇𝑙
𝐷
𝐻
0
+𝐻
1
. (1.53)
Shunday ko‘rinishda bo‘ladi.
