atrof-muhit bilan munosabatlarini tasvirlaydi. Biologiya
ning
asosiy vazifasi
tiriklikning namoyon bo‘lishi qonuniyatlarini o‘rganish, hayotning mohiyatini
ochib berish, tirik organizmlarni sistemaga solishdan iborat.
Biologiya tirik tabiat
to‘g‘risidagi bilimlar
tizimini birlashtiruvchi fan sifatida namoyon bo‘ladi. Chunki
bu fanda ilgari o‘rganilgan dalillar tarixiylik nuqtai nazaridan ma'lum tizimlarga
keltiriladi va ularning yig‘indisi organik olamning
asosiy qonuniyatlarini
aniqlashga imkon yaratadi. Ana shu qonuniyatlar asosida tabiatdan oqilona
foydalanish, uni muhofaza qilish va qayta tiklash ishlari amalga oshiriladi.
Biologiya botanika, zoologiya, fiziologiya, gistologiya, sitologiya, poleontologiya,
embriologiya kabi turli sohalarga bo‘linadi.
Nazariy bilimga va keng ko‘lamli dunyoqarashga ega bo‘lgan malakali
qishloq xo‘jalik xodimini tayyorlashda biologiya fanining o‘rni o‘ta muximdir, shu
fangina, avvalo hayotning rivojlanish qonuniyatlari yechimini ko‘rsatib bera oladi.
Biologiya - bu tiriklik (hayot) haqidagi fan bo‘lib materianing malum bir
shakli sifatidagi tiriklikning yashash va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi.
Biologiya atamasi farang olimi J.O.Lamark tomonidan 1802 yilda berilgan.
Tirik tabiatning hayoti ko‘payishi bilan bevosita bog‘liq. Ko‘payish
qaysi
ko‘rinishda davom etishidan qatiy nazar, bir avloddan ikkinchisiga doimo umumiy
belgi xususiyatlar tarzida beriladi. Bu irsiyat bilan bog‘liq.
Irsiyat - tirik organizmlarning o‘z belgi va xususiyatlarini avloddan-avlodga
(nasldan - naslga) berish xossasidir. Irsiyat tufayli ota - ona organizmlarning belgi
va xususiyatlari o‘zgarmagan holda nasldan- naslga beriladi. Organizmlarning bu
xususiyatlari o‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning oila, tur, zot va
naviga xos xususiyatlarni kelgusi avlodlarda saklanib qolishiga yordam beradi.
Lekin ota-onalaridan ba'zi belgilari bo‘yicha farq qiladi.
Yani irsiyat organizm
belgi va xususiyatlarining «nusxasi» gina bo’lib qolmay, balki o‘zgaruvchanlik
ham omillari ta’sirida ularda kuzatiladi.
O‘zgaruvchanlik- avlodlarning bir yoki bir qancha belgilari bilan o‘z
ajdodlaridan farq qilishidir. O‘zgaruvchanlik irsiyatga teskari ko‘rinsada, lekin
aslida u ham tirik organizmlarga xos xususiyatidir.
Umuman, yer yuzida hayotning uzluksiz davom etishi va rivojlanishi
(evolyusiyasi) tirik organizmlarning ko‘payishi bilan bog‘liq bo‘lib, o‘z navbatida
ko‘payishi irsiyat bilan bog‘liq. Biologik xilma-xillik esa bevosita o‘zgaruvchanlik
xosilasidir.
Genetika - tirik organizmlarning irsiyati va o‘zgaruvchanligini o‘rganadigan
fan bo‘lib, yunoncha «genezis» - tug‘ilish, kelib chiqish degan ma'noni anglatadi
(V.Betson, 1906 y).
Har qaysi tur o‘ziga xos belgilari bilan farqlanadi
va shu belgilarni
avloddan-avlodga berib boradi. Bu xususiyat irsiyatning mavjudligini yaqqol
isbotlaydi. Biologik xilma xillik esa - o‘zgaruvchanlik natijasidir.
Insoniyat azaldan tiriklikka qiziqish bilan qaragan. Hayotga, tiriklikka
bo‘lgan qarash ham faqatgana ruxiy olam tushunchalari nuqtai nazari bilan talqin
etildi. Shuning bilan birga har xil kuzatishlar natijasida dunyoviy ilm mat'lumotlari
ham to‘planib borildi. Tirik tabiatni o‘rganish
dexqonchilik ishlarini
rivojlantirishda o‘z aksini topdi. Insoniyatni ko‘p asirlik tajribasi tabiatni o‘rganish
sohasida ko‘pgina amaliy natijalar berdi. Shu amaliy natijalar tufayli biologiya
ham fan sifatida shakllana bordi va rivojlanishi sodir bo‘ldi. Biologiya fanining
tarixiy rivoji ruxiy olam fanlari, diniy qarashlar va
moddiylikka asoslangan fikr-
mulohazalar asosida ro‘y berdi.
Hozirgi kunda biologiyaning turli sohalarida quyidagi ilmiy-tadqiqot
usullaridan foydalanib kelinmoqda. Bularga kuzatish, taqqoslash,
tarixiy va
eksperimental usullar kiradi.
