Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

347 
chiqarilgan har bir alyuminiy birligi uchun 
ijtimoiy xarajat 
alyuminiy 
ishlab chiqaruvchilari xususiy xarajatlaridan tashqari ifloslanishdan 
zarar koʻrgan kishilar xarajatini ham oʻz ichiga oladi. 2-rasm alyuminiy 
ishlab chiqarishning ijtimoiy xarajatini koʻrsatadi. Ijtimoiy xarajat 
chizigʻi taklif chizigʻidan yuqori, chunki u alyuminiy ishlab 
chiqaruvchilar tomonidan keltirilgan jamiyatdagi tashqi xarajatlarni ham 
hisobga oladi. Ushbu ikki chiziq oʻrtasidagi farq chiqarilgan 
ifloslantirish xarajatini aks ettiradi.
Alyuminiy qancha miqdorda ishlab chiqarilishi kerak? Ushbu 
savolga javob berish uchun biz yana bir marotaba koʻngli keng ijtimoiy 
reja tuzuvchi (planner) nima qilishini koʻrib chiqamiz. Reja tuzuvchi 
bozordan keladigan umumiy ortiqchalikni ya’ni iste’molchilar uchun 
alyuminiy qiymatidan alyuminiy ishlab chiqarish xarajati ayrilganini 
oshirishni xohlaydi. Shu bilan birga, reja tuzuvchi alyuminiy ishlab 
chiqarish xarajati ifloslanish tashqi xarajatlarini ham oʻz ichiga olishini 
tushunadi. 
Reja tuzuvchi talab chizigʻi bilan ijtimoiy xarajat chizigʻi kesishgan 
darajadagi alyuminiy ishlab chiqarilishini tanlaydi. Bu oraliq jamiyat 
umumiy vaziyatdan kelib chiqib maqbul alyuminiy miqdorini belgilaydi. 
Ushbu ishlab chiqarish darajasidan pastda iste’molchilar uchun 
alyuminiy qiymati (talab chizigʻi balandligi bilan oʻlchangan holda) uni 
ishlab chiqarish ijtimoiy xarajatidan (ijtimoiy xarajat chizigʻi balandligi 
bilan oʻlchangan holda) oshib ketadi. Reja tuzuvchi bu miqdordan
ortiq ishlab chiqarmaydi, chunki qoʻshimcha alyuminiy ishlab 
chiqarish ijtimoiy xarajati iste’molchilar uchun qiymatni oshirib 
yuboradi.
E’tibor bering, alyuminiyning muvozanatli miqdori – Q
bozor 
ijtimoiy 
maqbul miqdor – Q
maqbul
dan yuqori. Bozor muvozanati faqat ishlab 
chiqarish xususiy xarajatini aks ettirgani sabab samarasizlik kelib 

348 
chiqadi. Bozor muvozanatida chekli iste’molchi alyuminiyga uni ishlab 
chiqarish ijtimoiy xarajatidan past narx beradi. Bu esa, ya’ni Q
bozor 
da, 
talab chizigʻi ijtimoiy xarajat chizigʻidan past boʻladi. Shunday ekan, 
alyuminiy ishlab chiqarish va iste’molini bozor muvozanati darajasidan 
pasaytirish umumiy iqtisodiy farovonlikni oshiradi. 
Ijtimoiy reja tuzuvchi qanday qilib maqbul natijaga erishishi 
mumkin? Bir yoʻli sotilgan har bir alyuminiy tonnasi uchun alyuminiy 
ishlab chiqaruvchilar soliqqa tortilishi boʻladi. Soliq oʻzining miqdorida 
alyuminiy taklif chizigʻini yuqoriga koʻtaradi. Agar soliq atmosferaga 
chiqarilgan tutunning tashqi xarajatini aniq aks ettirsa, yangi taklif 
chizigʻi ijtimoiy xarajat chizigʻi bilan bir toʻgʻri chiziqda yotadi. Bozor 
yangi muvozanatida alyuminiy ishlab chiqaruvchilar alyuminiyni 
ijtimoiy maqbul miqdorda ishlab chiqaradi.
Bunday soliqni joriy etish tashqi ta’sirni oʻzlashtirish deb 
nomlanadi, chunki u bozorda sotuvchi va xaridorlarni oʻz ishlari tashqi 
ta’sirlarini hisobga olishga undaydi. Alyuminiy ishlab chiqaruvchilar 
odatda qancha alyuminiy taklif qilishi haqida qaror qabul qilishda 
Muvozanat 
Maqbul holat 
Tashqi 
xarajat 
Taklif
(xususiy xarajat) 
Talab
(xususiy qiymat) 

Download 7,53 Mb.