Import tariflari kiritilishi natijalari
Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab
chiqarish hajmi S1, ichki talab hajmi esa D1 teng boʻlgan. Talab va
591
taklif oʻrtasidagi farq (D1-S1) import hisobiga qoplangan. Mamlakat
iqtisodiyoti yopiq boʻlganida baholar darajasi Re ga teng, talab va
taklif muvozanati esa E nuqtada oʻrnatilgan boʻlar edi. Mamlakat
iqtisodiyoti ochiq boʻlgani va importga cheklovlar yoʻqligi tufayli milliy
bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif
joriy qilinishi natijasida ichki baholar Rw dan Rd ga qadar koʻtariladi.
Natijada:
Oqibatda ite’molchilar ma’lum bir yoʻqotishlarga duch keladilar. Bu
yoʻqotishlar grafikda a,b,c,d sohalar bilan koʻrsatilgan.
Baholarning koʻtarilishi ilgari raqobatbardosh boʻlmagan ayrim
ichki ishlab chiqaruvchilar uchun ham foyda koʻrib ishlashga imkon
beradi. Umuman shu sohada band milliy ishlab chiqaruvchilar ishlab
chiqarish hajmini S1 dan S2 ga qadar oshiradi va S2-S1 hajmdagi
mahsulot Pd bahoda sotiladi. Shu hajmdagi mahsulotni iste’molchilar
oshirilgan narxda sotib oladilar va
a
sohaga teng yoʻqotishga duch
keladilar. Ammo, bu yoʻqotish ichki ishlab chiqaruvchilarning oʻsgan
foydasiga aylanadi.
Baholarning oʻsishi oqibatida iste’molchilar koʻrilayotgan tovar
iste’moli hajmini D1 dan D2 qadar qisqartiradi. Bu yoʻqotish grafikda d
soha bilan koʻrsatiladi va u hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi.
S2- D2 oraliq tarif joriy qilingandan soʻnggi import hajmi boʻlib,
shu hajmda tovarni iste’molchilar ilgarigidan yuqori bahoda sotib
oladilar. Buning natijasida ular turmush darajasidagi yoʻqotish roʻy
beradi. Bu yoʻqotish grafikda
s
soha bilan belgilangan boʻlib, u davlat
byudjetiga borib tushadi. Ya’ni, bu sohadagi iste’molchilarning
yoʻqotishi davlatning foyda koʻrishi bilan qoplanadi.
Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon import
tovaridan qimmat ichki tovarga yoʻnaltiriladi. Iste’molchilarning oʻsgan
toʻlovlari yuqori chegaraviy xarajatga ega, raqobatbardosh boʻlmagan
samarasiz ichki ishlab chiqarishni kengayishiga olib keladi.
Iste’molchilarning bu yoʻqotish
b
sohasi bilan belgilangan boʻlib
592
tarifning “ishlab chiqarish samarasi” deyiladi va hech kimning foydasi
bilan qoplanmaydi.
Iste’molchilarning
yoʻqotishlari
Ishlab
chiqaruvchilar
foydasi
Davlat
daromadi
Jamiyatning sof
yoʻqotishi
a + b+ c + d
--
a -- s =
b + a
Demak, iste’molchilarning
a
sohadagi yoʻqotishlari ishlab
chiqaruvchilar foydasining oʻsishi hisobiga qoplanadi. Ayni damda
iste’molchilar shu tarmoq korxonalari aksiyadorlari boʻlishsa, ular
yoʻqotishlarining bir qismi oʻsgan dividendlar sifatida qaytadi.
«s»
sohada davlat olgan daromadini transfert toʻlovlarini oshirish,
soliqlarni pasaytirish, byudjet tashkilotlarida ishlovchilar ish haqini
oshirishi koʻrinishida iste’molchilarga qaytarishi mumkin.
Ammo «b» Q «d» sohalarda jamiyat sof yoʻqotishga duch keladi.
Valyuta kursi oʻzgarishi bu yoʻqotishlarni bir oz qoplashi mumkin.
Masalan, 20% li tarif kiritilishi natijasida milliy valyuta 4% ga
qimmatlashsa import qilinayotgan tovarlarning milliy valyutada
ifodalangan ichki bahosi 20 % ga emas, 16 % ga oshadi. Bu esa tarif
kiritilishi oqibatida jamiyatning sof yoʻqotish «b» va «d» sohalarning
80 foizini ((16 / 20) x 100 q 80) tashkil etishini anglatadi.
Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir-biriga zid
fikrlar mavjud boʻlib, bu tadbir mamlakat iqtisodiyoti holati, xususiyati
va qoʻyilgan maqsadlar bilan asoslanadi.
Milliy iqtisodiyotning tiklanishi sharoitida koʻpgina davlatlar oʻz
ishlab chiqaruvchilarini chet el raqobatidan himoya qilish maqsadida
proteksionizm siyosatini qoʻllaydilar. Aks holda, mahalliy korxonalar
“sinishi” jamiyatda ishsizlik xavfini tugʻdiradi.
|
