Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

105 
VII BOB. ISTEʼMOLCHI TANLOVI NAZARIYASI
6
 
 
7.1. Byudjet chizigʻi: iste’molchining qanday imkoniyatlari 
mavjud? 
Koʻp odamlar oʻz ehtiyojlari soni va sifatini yaxshilashnga 
urinishadi – koʻproq ta’tillar, qimmatroq mashina haydash yoki 
yaxshiroq restoranlarda ovqatlanish va hokazo. Kishilar 
oʻz 
xohishlaridan koʻra kamroq sarflashni istashadi, chunki ularda kirim 
ta’siri borligi sababli xarjlari ham chegaralangan boʻladi. Biz 
iste’molchining tanlov nazariyasini kirim va chiqim orasidagi 
mutanosiblikni tekshirish orqali boshlaymiz. 
Obyektlarni oddiy va sodda boʻlishini koʻzlab, biz iste’molchi xarid 
qilishi mumkin boʻlgan faqat ikkita narsani olamiz: pitsa va Pepsi. 
Albatta, hayotda kishilar minglab turdagi tovarlarni xarid qilishlari 
mumkin. Taxminimizcha, iste’molchi tanlovi tushunchasining asosiy 
mazmunini oʻzgartirmay turib sodda tushuntirish uchun ikkita 
mahsulotni olish yetarli. Avvalo, pitsa va pepsiga boʻlgan xarajat 
iste’molchi kirimining qancha qismini cheklab olishini koʻrib chiqamiz. 
Taxminan iste’molchi kirimi oyiga 1000$ va uning hammasi Pepsi va 
pitsaga ketadigan boʻlsin. Pepsi narxi 2$, pitsaniki 10$. 
Rasm 1 dagi jadval isteʼmolchi sotib olishi mumkin boʻlgan pitsa va 
Pepsining 
koʻplab 
kombinatsiyalarining 
ayrimlarini 
koʻrsatadi. 
Jadvalning birinchi qatori, agar isteʼmol pitsaga oʻzining barcha 
daromadini sarflasa, u oy davomida 100 ta pitsa yeyishi, lekin u hech 
qancha Pepsi sotib olish mumkin emasligini koʻrsatadi. Ikkinchi qatorga 
boshqa ehtimolni koʻrsatadi, isteʼmol toʻplami: 90 ta pitsa va 50 pint 
pepsi va hokazo. Jadvaldagi har bir isteʼmol toʻplami aniq $ 1000 turadi. 
6
Ushbu bob G. Menkyuning “Mikroiqtisodiyot tamoyillari” (N. Gregory Mankiw “Principles of Microeconomics” 7 
e.) kitobining XXI bobi asosida tayyorlangan.457-483 bet

106 
Rasm 1dagi grafik isteʼmolchi tanlashi mumkin boʻlgan isteʼmol 
toʻplamlarni koʻrsatadi. Vertikal oʻq Pepsi pintlari sonini va gorizontal 
oʻq pizza sonini oʻlchaydi. Bu rasmda uchta nuqta belgilangan. A 
nuqtada isteʼmolchi Pepsi sotib olmaydi lekin 100 pitsa iste’mol qiladi. 
B nuqtada isteʼmolchi pitsa sotib olmaydi va 500 pint Pepsi isteʼmol 
qiladi. C nuqtada isteʼmolchi 50 pitsa va 250 pint Pepsi sotib oladi. 
Aynan C nuqtada AB chizigʻi oʻrtasida isteʼmolchi teng 
sarflaydigan nuqtadir, unda pitsa va Pepsi miqdori ($ 500). Bu 
isteʼmolchi tanlashi mumkin boʻlgan pitsa va Pepsi koʻplab 
kombinatsiyalarning faqat uchtasidir. AB chizigʻi boʻyicha barcha 
nuqtalarni tanlash mumkin. Byudjet sigʻimi deb nomlangan bu chiziq, 
isteʼmolchi qurbi yetadigan isteʼmol toʻplamlarini koʻrsatadi. Bu holda, 
u iste’molchi toʻqnashadigan pitsa va Pepsi oʻrtasidagi tanlovni 
koʻrsatadi. Byudjet sigʻimi qiyaligi isteʼmolchi duch keladigan tanlov 
darajasini oʻlchaydi. Eslatib oʻtamiz, bu ikki nuqta orasidagi chiziq 
vertikal masofa oʻzgarishi gorizontal masofa oʻzgarishiga boʻlib 
hisoblanadi (“muddatda oʻsish”). A nuqtadan B nuqtagacha vertikal 
masofa 500 pint boʻlgan va gorizontal masofa 100ta pitsa hisoblanadi. 
Shunday qilib, chiziqda 1 ta pitsaga 5 pint Pepsi toʻgʻri keladi. 

107 
Birinchi 
jadvalda 
iste’molchining yuqorida aytib oʻtilgan 
mahsulotlardan qay usullarda xarid qilishi mumkinligini hisoblovchi 
kombinatsiyalardan biri koʻrsatilgan. Birinchi jadval shuni koʻrsatadiki, 
agar iste’molchi hamma pulini pitsaga sarflasa u 100 ta pitsa xarid 
qilishi va birorta ham Pepsi ololmasligi mumkin. Ikkinchi qatorda 
boshqacha variant: 90 ta pitsa va 50 dona Pepsi, va hokazo. Har bir 
chiqim summasi 1000$ni tashkil etadi. Birinchi jadvaldagi grafik 
iste’molchi tanlashi mumkin boʻlgan “toʻplam”larga misol boʻladi. 
Vertical chiziq Pepsining miqdorini oʻlchasa, gorizontali esa pitsaning 
donasini ifodalamoqda. Grafikda uchta nuqta keltirilgan. A nuqtada, 
iste’molchi faqat 100 ta pitsa oladi, ammo Pepsi olmaydi, B nuqtada u
pitsa xarid qilmaydi, lekin, 500 ta Pepsi sotib oladi, A va B 
nuqtalarining oʻrtasi boʻlmish C nuqtada iste’molchi har ikkalasigayam 
teng ravishda 500 $ dan pul sarflashi tasvirlangan. Bunda u 50ta pitsa va 
250 ta Pepsi iste’mol qila oladi. Yuqorida aytib oʻtilganlar koʻplab 
kombinatsiyalardan uchtasi edi, xolos. A nuqtadan B nuqtagacha 
boʻlgan har bir variant bizga toʻgʻri kela oladi. Xarajatlar sigʻimi deb 
ataluvchi ushbu chiziq bizga iste’molchining qurbi yetadigan iste’mol 
“guruh”larini koʻrsatib beradi. Shu bilan iste’molchi xarid qilishi 
mumkin boʻlgan Pepsi va pitsa miqdorlarini jadvallar yordamida 
oʻrganib chiqdik. 
Byudjet sigʻimi egri chizigʻi iste’molchining bir tovarning 
boshqasiga nisbatan xarid qila olish imkoniyatini narxlar mutanosibligi 
orqali oʻlchashda ishlatiladi. 

Download 7,53 Mb.