15
II BOB. BINOLARNING FUNKSIONAL, HAJMIY-REJALI,
KOMPOZITSION VA KONSTRUKTIV SXEMALARI. QURILISH
STANDARTLASHTIRILISHI VA UNIFIKATSIYASI
2.1. Bino va inshootning tipologik tashkil etuvchilari:
funksiyasi, konstruksiyasi, shakli
Jamoat binolarining funksional, kompozitsion va konstruktiv sxemalarini
ko„rib chiqishdan avval milliy arxitektura nazariyachilari tomonidan “funksiya”,
“konstruksiya” va “shakl” degan tushunchalarga berilgan ta‟riflar to„g„risida
to„xtalib o„tamiz. Misol uchun, akademik A.V.Ikonnikov arxitektura
ob‟yektinining funksiyasi va shaklini quyidagicha ta‟riflagan: “... Funksiya –
arxitektura orqali hal qilinadigan amaliy va axborot tusga ega turli vazifalar
kompleksi”; “... arxitektura ob‟yektining shakli uning muhit va madaniyat
kontekstida tashkil etilishi va mavjud bo„lishi usulini ifodalaydi”. Keyinchalik
me‟moriy shakl tushunchasini kengaytirgan: “Texnologiyani premetli shaklga
tatbiq etishning uchta taktikasini ajratish mumkin. Birinchisida ishlab chiqarish
jarayonining xarakteri uning g„oyasi manbalari qatoriga kiradi. Texnologik
shaklning ikkinchi konsepsiyasi boshqa vositalar orqali tatbiq etilgan ideal
texnologiyaning obrazli ifodalanishiga asoslanadi. Uchinchi konsepsiya
arxitektura tilidan jarayon izlarini istisno qilishdan iborat bo„lib, ob‟yektning
vazifasi, uning materiali va amalga oshirish usuli qanday bo„lishidan qat‟iy nazar
shaklning universallik prinsipiga asoslanadi”.
Funksionalizm nazariyachilari funksiya shaklning tuzilmaviy va badiiy
jihatlariga yakka o„zi ta‟sir o„tkaza oladi deb hisoblar edilar. Amaliyotda
tasdiqlanganki, me‟moriy ob‟yekt shakllari inshoot mazmunidan kelib
chiqqanidagina yashay oladi, lekin mexanik tarzda emas, dialektikaga asoslangan
bo„lishi, ya‟ni shakl bir vaqtning o„zida mazmunni ham shakllantirishi lozim.
funksiya, konstruksiya va shakl o„rtasidagi o„zaro bog„liqlik ular bir-birlarini va
umuman binoning mavjud bo„lishini shartlab va muvofiq sharoitlarni belgilab
beradilar. Me‟moriy shaklning uning ichida ro„y berayotgan jarayonlarga ta‟siri
etarlicha kuzatilgan. Misol tariqasida boshqa ijtimoiy funksiyalarga moslab
rekonstruksiya qilingan juda ko„p ob‟yektlarni keltirish mumkin. Moslashtirilgan
bino, garchi avvaliga boshqa fazoviy ob‟yekt qulay bo„lib ko„ringan bo„lsada,
vaqt o„tishi bilan etarlicha qulay bo„lib qoladi. Harakatlarning muayyan
universalligi mazmunan turlicha bo„lgan jarayonlar parametrlari bo„yicha
o„xshash bo„lgan bo„shliqlarda amalga oshirilishi uchun imkoniyat yaratib beradi.
Bu, o„z navbatida, istalgan arxitektura ob‟yekti bir qator jarayonlar bir xilda
kechishi uchun yaroqli bo„lishini ta‟minlaydi.
16
Shunday qilib, so„z arxitekturaning ko„p funksionalligi to„g„risida yuritilishi
zarur. So„nggi yillardagi tadqiqotlar shuni ko„rsatmoqdalarki, ko„p funksionallik
arxitektura ob‟yektining mazmun-mohiyatida kelib chiqadi. Biron funksiya
uchun yaratilgan bo„shliq ushbu funksiyaga nisbatan doimo keragidan ortiq
hisoblanadi.
Funksional
potensial – o„z
ichiga ko„p ma‟noli tushunchalarning
tarmoqlangan ierarxiyasini olgan umumlashtiruvchi atamadir [20]. Uni tashkil
etuvchilar orasidan ”dolzarb funksiyalar” guruhini, ya‟ni ist‟emolchi tasavvurida
ob‟yekt shaklining qimmatli xarakteristikalari bilan bog„liq funksiyalarni ajratish
mumkin. Dolzarb funksiyalar tarkibida “sababli funksiyalar” guruhi bo„lib, ular
ob‟yektning birlamchi vazifasini belgilab beradilar. “Sababli funksiyalar” “ishchi
funksiyalar”, ya‟ni arxitektura ob‟yekti qurilganidan keyin unda beixtiyor
jamlanadigan jihatlar namoyon bo„ladigan funksiyalar kelib chiqishiga sabab
bo„ladilar. Ishchi funksiyalar ob‟yekt mavjud bo„lishining ustuvor va har bir
davri uchun muvofiq tarzda belgilanadigan birgalikdagi funksiyalarga bo„linadi.
Arxitektura ob‟yektlari faoliyatining funksional xususiyatlarini ko„rib chiqishda
sababli funksiyadan kelib chiquvchi jarayon doim ham qabul qilingan taxminga
muvofiq kechmasligini hisobga olish zarur. Ikki: ideal va real funksiyalarni
ajratish lozim. Birinchisining talablariga ko„ra ob‟yekt shakllanadi, ikkinchisi
bo„yicha esa faoliyat ko„rsatadi. Loyihachi ana shu farqlanishni imkon qadar
kamaytirishga harakat qiladi, lekin, ideal funksiya o„rta statistik iste‟molchi
uchun hisoblangan bo„lsada, real foydalanuvchining istak-xohishlarini oldindan
aniqlash qiyin.
Me‟moriy interpretatsiyalar asosida shakl va funksiya o„rtasidagi o„zaro
bog„liqliklarning o„ziga xos jihatlar bilan shartlanadigan bir qator hodisalar
yotadi. Bu tarkibiy qismlar bilan shlash uchun ularni umumiy mahrajga keltirish
lozim. Buni amalga oshirish uchun “funksional shakl” (konstruksiya, funksiya),
“konstruktiv funksiya” (shakl, konstruksiya) va “shaklli konstruksiya” (funksiya,
shakl) tushunchalarini kiritib har bir tarkibiy qismni uch xil elementdan tashkil
topgan butunlik ko„rinishida qabul qilamiz.
Funksional shakl (konstruksiya, funksiya) bilan arxitekturaviy shakl
(konstruksiya, funksiya)ni tashkil qiluvchi va o„zlarida ob‟yektning funksional
xususiyatlarini jamlagan elementlar mujassamligi belgilanadi. Konstruktiv
funksiya (shakl, konstruksiya) – arxitektura ob‟yekti funksiyalari (shakli,
konstruksiyasi)ni tashkil qiluvchi va o„zlarida ob‟yektning konstruktiv
xususiyatlarini jamlagan elementlar mujassamligi. Shaklli konstruksiya
(funksiya, shakl) – arxitekturaviy konstruksiya (funksiya, shakl)ni tashkil
qiluvchi va o„zlarida ob‟yektning konstruktiv xususiyatlarini jamlagan elementlar
mujassamligi.
|
