3
Jamoat binolari va jamoat funksiyalari so„nggi chorak asr davomida
murakkab evolyutsion jarayonlarni boshdan kechirdilar. Ularning rivojlanish
dinamikasi bir qator omillar, shu jumladan iqtisodiy omillar bilan belgilangan.
Jamoat bino va inshootlar qurilishi quyidagi yo„nalishlar bo„yicha rivojlangan
edi: alohida joylashtirilgan noyob jamoat binolari qurilishi; ko„p qavatli turar-joy
binolariga yondosh (ularning ichida) xizmat ko„rsatish bloklarining qurilishi;
mavjud binolar rekonstruksiyasi (bunda ob‟yektning tashqi qiyofasi minimal
o„zgartirilgan holda amalga oshiriladigan
funksiyalar va konstruksiya
transformatsiyasi ko„zda tutilar edi).
XX va XXI asrlar chegarasida qaror topgan ijtimoiy munosabatlarga
muvofiq hajmlar, inshootlar, jamoat binolari qurilishini taqozo qildilar. Asrlar
chegarasidagi polivalent ishbilarmonlikka o„tish byuro va ofislarning universal
binolarini birinchi o„ringa olib chiqdi. 2000-yillarning boshida yirik savdo
markazlar paydo bo„ldi, so„nggi yillarda ijtimoiy ahamiyatga ega ob‟yektlarni
loyihalash va qurish tendensiyasi kuzatilmoqda. Shaharlarning uzluksiz va
barqaror rivojlanishi, nafaqat tarixiy-madaniy meros ob‟yektlarini,
balki tarixiy
qaror topgan muhitni saqlab qolinishi yangi iqtisodiy munosabatlar bilan
birgalikda yangi tipologik tuzilmalar rivojlanishi uchun turtki bo„lib xizmat qildi.
Jamoat bino va inshootlarini me‟moriy loyihalanishining tahliliga ko„ra, tarixiy
markazlar rekonstruksiyasi ham juda muhim va alohida hal qilinadigan
muammolar sirasiga kiritildi. Ushbu muammoni hal qilish uchun uning tarkibiga
quyidagi prinsiplar kiradi:
- mavzelarning tarixiy qaror topgan rejaviy tuzilmasini saqlab qolish;
- har bir mavzeni yakunlangan ob‟yekt va yaxlit tuzilma birligi sifatida
talqin qilish;
- mavjud ob‟yektlarni yangi funksiyalar uchun rekonstruksiya qilishda
shaharsozlik karkasi asosini tashkil qiluvchi binolarni saqlab qolish;
- kompozitsiyani ochiq va yopiq bo„shliqlar mujassamligi asosida tuzish;
- binolar qavatliligini cheklash, attik qavatni chuqurlashtirish;
- imoratlar qurilishining modullash (o„zgartirish) va yagona masshtabda
bajarish;
- ichki hajmlarni yagona prinsip – yer osti sath bo„ylab savdo ko„chasi bilan
birlashtirilgan atriumlar asosida tashkil qilish;
- yer usti transporti faqat savdo muassasalari
va umumiy ovqatlanish
korxonalariga yer ostida xizmat ko„rsatishda qo„llaniladi;
- binolar o„z mohiyatiga ko„ra ko„p funksiyali komplekslar bo„lib, ularning
tarkibidagi turar-joy maydonlari taxminan 20% ni tashkil etadi.
4
Ushbu metodga asoslangan holda tashkil etilgan tarixiy markaz hududning
kompleks funksional zonalanishi hisobiga muvozanatlashgan universal, o„zini
o„zi ta‟minlovchi avtonom tizimga aylanadi. Bu tizim, turli funksional bloklarga
ega ob‟yekt kabi, davr taqozosi va talablariga muvofiq turli sharoitlarga oson
moslashuvchi muayyan o„zgaruvchan tuzilmadir. Bunday tuzilmaning butun
shaharga nisbatan va kelgusidagi kommunikativligi aynan uning universallikka
asoslangan holda amalga oshiriladi. Biron bir, hattoki, eng dolzarb hisoblangan
funksiyaga ko„proq e‟tibor berilishi shaharga xizmat ko„rsatish
tizimiga salbiy
ta‟sir o„tkazilishiga olib keladi. Ta‟kidlash zarurki, u yoki bu ijtimoiy funksiyaga
bo„lgan ehtiyoj doim ham kuchli bo„lmaydi, lekin, yaxlitlik va to„laqonli faoliyat
buzilishiga yo„l qo„ymaslik maqsadida u umumiy tuzilmada mavjud bo„lishi
lozim. Ob‟yektlarning qo„shni bino va inshootlar funksiyalari, konstruksiyasi va
shaklini inobatga olmasdan turib joylashtirilishi, ushbu tarkibiy qismlarning
jamoat markazidagi mutanosibligiga rioya qilmaslik (nuqtali, ya‟ni alohida
joylashtirish prinsipi) – tarixiy yadro va umuman shaharning buzilishiga sabab
bo„ladi. Ijtimoiy funksiyalarning barchasi – diniy, ta‟lim, tomosha, moliyaviy-
kredit, axborot ta‟minoti, maishiy va transport xizmat ko„rsatish, boshqaruv,
reabilitastiya,
ovqatlanish, savdo-sotiq – ushbu yangilanish jarayonini aks
ettiradilar. Aynan shunday o„zaro ta‟sir va o„zaro bog„liqlik shahar faoliyati
to„laqonli bo„lishini, ya‟ni merosning o„z mohiyatiga ko„ra tarixiy-madaniy
qiymatga ega ekanligini va aholi, ma‟muriyat, investorni qoniqtiradigan
funksionallik darajasini ta‟minlab beradi. Jamoat binolarining arxitekturasi turli
omillarga bog„liq holda shakllanadi, uning
turi esa bino arxitekturasi
rivojlanishini belgilab beruvchi dastlabki shart hisoblanadi.
Jamoat binosining me‟moriy tipologiyasi iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy-
madaniy omillar bilan bir qatorda, aniqrog„i, ular asosida me‟moriy asarning
badiiy qiyofasini shakllantiradi. Oxirgi yillarda ob‟yektlarning tipologik qatori
ma‟lum darajada o„zgardi: binolarning yangi tiplari paydo bo„ldi; ko„p
funksiyalilik odatiy hol sifatida qabul qilindi; inshootlarda universal foydalanish
uchun mo„ljallangan hajmlar loyihalash tatbiq etildi. Binolarning qaror topgan
me‟moriy tipologiyasining ijtimoiy o„zgarishlarga bo„lgan munosabati doimiy
dolzarblik kasb etdi.
Tipologiya – turli bino va inshootlar arxitekturasining shakllanish prinsiplari
to„g„risidagi fan.
U kompleks, bir-biriga bo„ysunuvchi talab va parametrlarni
ochib beradi, bino va inshootlar tiplarining tasniflanishi va nomenklaturasini
yaratib beradi. Barcha jamoat bino va inshootlarining arxitekturasiga universal
omillar: ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy, ekologik,
shaharsozlik, funksional,
kompozitsion, hajmli-rejali, konstruktiv, me‟moriy-badiiy omillar ta‟sir
ko„rsatadi.
5
Jamiyat rivojlanishining, xususan, chuqur ijtimoiy ahamiyatga ega
arxitekturani rivojlanishining turli davrlarida yuqorida qayd etilgan omillarning
o„sha davr uchun xos bo„lgan turlari ustuvor mavqega ega bo„lgan. Bu
omillarning yetakchi roli to„g„risidagi bahs-munozaralar ana shu tarkibiy
qismlarning o„zaro ta‟siri va oqilona mujassamligi
binoning tugallangan tipini
shakllantirishini isbotlab berdi. Har xil funksiyalar, konstruksiyalar va
shakllarning yagona me‟moriy asarda birlashtirilishi to„g„risidagi fikr Vitruviy
qalamiga mansub “Foydalilik. Mustahkamlik. Go„zallik” triadasida keltirilgan.
