23
- xonalarning tabbiiy shamollatilishi;
- energiya tejamkorligi: iqlimiy sharoitlardan kelib chiqqan holda, isitish va,
aksincha, sovutish nutqai nazaridan tejamkor
rejalashtirish;
- binoda mikroiqlim shakllantirish maqsadida o„simliklardan foydalanish
imkoniyatlari;
- dinamik adaptatsiya prinsipida qurilgan energo faol binolar.
Quyida sanab o„tilgan jihatlarning har biri ustida to„xtalib o„tamiz.
Xonalarning chuqurligi bilan shartlangan tabiiy yoritilganlik muammosi
ayniqsa atriumli binolarda dolzarb hisoblanadi. An‟anaviy rejali tuzilmaga ega
ma‟muriy binolarni loyihalashtirish amaliyotida shakllangan xonalar
yoritilishining hisoblash usullari atriumli inshootlar uchun to„g„ri kelmaydi.
Yo„lakli sxemaga ega binolar uchun qo„llaniladigan an‟anaviy usullar quyosh
nurlari xonalarga to„g„ridan-to„g„ri tushishiga va xona ichida aks etishiga
mo„ljallangan. Atriumli binolarda esa nurlar ishchi xonalarga etib borguncha turli
yo„nalishlarda ko„p marotaba aks etadilar.
Shu nuqtai nazarda atriumli bo„shliqlardan ishchi xonalarni qo„shimcha
tabiiy yoritilishi va, aksincha, ko„z dam olishi uchun foydalaniladi. Agar, atriumli
sxemada qabul qilingan hajmiy-rejali yechim ishchi
xonalarni faqat tabiiy
yoritilishini taqozo etsa, “atriumga quyosh nurlarini tutuvchi va tarqatuvchi
shaklini berish va uning atrofida tegishli bo„shliqni yaratish kerak” Bunda,
R.Sakson bo„yicha, atriumga tutashadigan xonalar enini kichraytirish yoki
balandligini oshirish lozim (tabiiy yoritilganlik talab etilgan darajaga ega
bo„lishiga qadar). Xonalarning balandligi va derazalar turi odatdagicha
bo„lganida kengligi 12 metrdan oshmaydigan xonalarni tashkil qilish mumkin.
Qavat balandligini oshirib va ayrim aks ettiruvchi maxsus qurilmalarni qurish
orqali bu parametrlarni kattalashtirish mumkin. Qavat balandligini 2,7
metrdan
3,6 metrgacha kattalashtirib xonalarning qoniqarli hisoblangan yoritilishini 9
metrga ko„paytirishni ta‟minlash imkoniyati yaratiladi. Chuqur bo„lmagan
xonalar perimetr bo„ylab tashkil etilgan oraliqlar yordamida oson yoritilib,
qo„shimcha yoritish vositalarini talab qilmaydilar. Bu holatlarda, agar qavatlar
balandligi kichiklashtirilsa, atrium hajmi kattalashtiriladi. Qavatlar balandligini
oshirilishi atriumning belgilangan balandligida ularning soni kamaytirilishiga,
shuningdek ventilyatsiya kanallarini joylashtirish uchun qavatlararo bo„shliqning
kattalashishiga olib keladi. Agar funksional nuqtai
nazardan chuqur xonalarni
tashkil qilish talab etilsa, u holda ushbu bo„shliqlarning atrium bilan
bog„lanishlarini diqqat bilan o„rganib chiqish zarur bo„ladi. Agar kunduzida
tabiiy yoritish talab etilsa, mo„‟tadil iqlim kengliklarida ham haroratni
muvofiqlashtirish katta muammoga aylanishi mumkin.
24
Atriumdan o„ziga xos isitish qurilmasi sifatida foydalanish yo„li bilan binoni
sovutish uchun xarajatlarni kamaytirish, isitishni
esa ancha soddalashtirish
mumkin. Muqobil strategiya sifatida qisman tabiiy yorug„lik, qisman sun‟iy
yoritgichlar bilan yoritiladigan tuzilmadan foydalanish qo„llaniladi. Bunda,
optimal iqtisodiy samaraga erishish uchun tabiiy va sun‟iy yorug„liklar maxsus
muvofiqlashtirish tizimi bilan o„zaro bog„lanishi zarur. Intergal yoritilishga
mo„ljallanib loyihalashtirilgan binolarda qorong„i tushishiga yoki bulutli havoga
qarab sun‟iy yorug„lik manbalari binoning eng chuqur va qorong„i qismlaridan
boshlab asta-sekin ishga tushirilishi lozim. Bino tuzilmasining energiya
tejamkorligi nuqtai nazarida asosiy jihatlaridan biri sifatida hisoblangan
ekotexnik konsepsiyasini atriumli binolar misolida ko„rib chiqamiz.
Atriumli binolarni loyihalashtiruvchilar qulaylik darajasini ham
kamaytiradigan, ham yaxshilaydigan oranjereya effekti va aerodinamik tortish
kuchi effekti kabi ikki hodisa bilan to„qnash keladilar. R.Sakson bo„yicha
oranjereya effektining
mohiyati shundan iboratki, quyosh nurining qisqa
to„lqinli tarkibiy qismi oynadan o„tib, interyerni isitadi. Issiqlikning ichkaridan
tashqariga nurlanishi to„lqinlari uzunroq bo„lib, oyna tomonidan ushlab
qolinadi.
Shunday qilib, quyosh issiqligi ichkarida saqlanib qolib qishda samarali
va yozda, aksincha, salbiy effektni beradi. Bu hodisa atriumli bo„shliqlarni
ikki yo„nalishda foydalanishni belgilab berdi: binolarni isitishga mo„ljallangan
atrium va binolarni sovutishga mo„ljallangan atrium. Birinchi yo„nalish qishda
atrium ichini foydalanilgan havo hisobiga isitishga va yozda tabiiy
shamollatish yo„li bilan sovutishga asoslangan. Ikkinchi yo„nalish atriumdan
havo almashinuvini ta‟minlab beruvchi havo rezervuari sifatida foydalanishni
ko„zda tutadi. Havoning tortish kuchi turli balandliklardagi
havo bosimlar
o„rtasidagi farqlanish orqali hosil bo„ladi, natijada issiq havo atriumning yopiq
hajmi ichida doim pastdan yuqoriga harakatlanadi. Ana shu tortish kuchini
ventilyatsiyani ta‟minlash uchun ishlatish mumkin, shu sababdan ham atriumni
vetliyatsion kanal sifatida ham talqin etadilar. Konstruktiv usullar ham, o„z
mohiyatiga ko„ra binoning yo„naltirilishi va yon-atrofdagi tabiiy ob‟yektlardan
chiqqan quyosh nurlarini aks etish kabi shaharsozlik yechimlarini hal qilish
bilan birga, jamoat binolarining energetik va ekologik samaradorligini
oshirishga, shuningdek ularning tejamkorligiga yo„naltirilgan usullar sirasiga
kiradi. “Dinamik adaptatsiya prinsiplaridan foydalanuvchi kinematik usullar ...
quyosh energiyasini ushlab qolinishi va jamlanishini yaxshilash imkonini
beruvchi energofaol binolarning Quyosh aylanishini
kuzatish rejimida
aylanishi yoki boshqa sikllik harakatlanishlar; to„siqlarni energofaollik va
energetik tejamkorlikni oshiruvchi turli ko„rinishlarga o„zgartirilishi; Quyosh
25
harakatlanishini kuzatuvchi kollektorning va buriluvchi panelli kollektorlarni
tatbiq etilishi; buriluvchi qaytarish ekranlarining qo„llanilishi alohida o„rin
tutadilar”.
