O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
Toshkent - 2022
PEDAGOGIK IN NO VATS IYALAR, KASB-HUNAR TA'LIM BOSHQARUV HAM DA PEDAGOG KADRLARNI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNI MALAKASINI OSHIRISH INSTITUTI
O'QITISH MATERIALLARI TO'PLAMI
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASI KASBIY
TA'LIMNI
RIVOJLANTIRISH VA MUVOFIQLASHTIRISH
BOSHQARMASI
TAXIATOSH TUMANI KASB-HUNAR MAKTABI
" TASDIQLAYMAN " Taxiatosh tumani kasb-hunar maktabi Direktori M. Kadirova
"Axborot texnologiyasi asoslari" fanidan O'QITISH MATERIALLARI TO'PLAMI
Tayyorlov yo'nalishi: 3.52.01.03- Kompyuter grafikasi va dizayn operati
Pedagogik kengashning 2021 yil "30" avgustdagi 1-sonli yig'ilishida o'quv jarayoniga qo'llashga tavsiya etildi.
O'qitish materiallari to'plami "Aniq fanlar" kafedrasining
2021 yil "31" avgustdagi 1-sonli yig'ilishida muhokama etildi va ma'qullandi.
Kafedra mudiri: Matjanov G'ulomjon O'qituvchi: Allambergenova Sanavark*
O'qituvchining F.I.SH: Allambergenova Sanavar Ma'lumoti: Oliy
Mutaxassisligi: Matematika-informatika Pedagogik ish staji: 11 -yil ish staji Ish joyi: Taxiatosh tumani kasb-hunar maktabi Elektron pochta manzili: allambergenovasanavar@gmail.ru Telefon raqami: +99888-650-15-30QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASI KASBIY TA'LIMNI RIVOJLANTIRISH VA MUVOFIQLASHTIRISH BOSHQARMASI
TAXIATOSH TUMANI KASB-HUNAR MAKTABI
"TASDIQLAYMAN" Taxiatosh tumani kasb-hunar maktabi o'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
"31" avgust 2021 yil
AXBOROT TEXNOLOGIYA ASOSLARI FANIDAN
TAQVIMIY MAVZULAR REJASI
Taqvimiy mavzular rejasi «Aniq» fanlar kafedrasining 2021 yil 30-avgustdagi 1-sonli yig'ilishida muhokaMa etilib, ma'qullandi.
Kafedra mudiri: G'.Matjanov
(iMzo) (F.I.SH)
Fan o'qituvchisi: S.Allambergenova
(iMzo) (F.I.SH
|
Mavzular nomi
|
Jami
|
O'qitishning tashkiliy shakli
|
Mustaqil ta'lim
|
O'quvchilarnig bilim va ko'nikmalarini baholash
|
Sana
|
1-bob
|
Axborot va axborot texnologiyalari
|
4
|
|
2
|
|
|
1
|
Axborot va uning turlari .Axborot bit o'lchov birligi
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Yozma,og'zaki, savol-javob
|
|
2
|
Axborot tizimi .Axborot tizimlarining turlari .Ma'lumotlar va ma'lumotlar bazasi
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Test ,amaliy topshiriq , savol- javob
|
|
2-bob
|
Shaxsiy kompyuter arxitekturasi va tuzilishi
|
6
|
|
3
|
Amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
3
|
Kompyuterlarning umumiy ma'lumoti va
tasnifi.Avtomatlashtirish boshqaruv tizimlarida hisoblash texnikasining roli
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Yozma,og'zaki, savol-javob
|
|
4
|
NetMeeting dasturi orqali axborot almashish
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
5
|
Zamonaviy shaxsiy Kompyuterlar va ularning dasturiy ta'minoti
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Yozma,og'zaki, savol-javob
|
|
III-bob
|
Operatsion tizimlar
|
8
|
|
2
|
|
|
6
|
Operatsion tizim .Operatsiontizim-(OS)- atamalar va ta'riflar
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Yozma ,Amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
7
|
Operatsion tizimva uning qobigi ostida ishlovchi dasturlar bilan ishlash
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
8
|
Windows operatsion tizimning qo'shimcha imkoniyatlari
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Yozma ,Amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
9
|
Papka va fayllar bilan amallar bajarish
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Test savollari Amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
IV-bob
|
Raqamli axborot va matnni qayta ishlash
|
8
|
|
2
|
|
|
|
texnologiyasi
|
|
|
|
|
|
10
|
Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Yozma,og'zaki, savol-javob
|
|
11
|
Matn protsessorlari va ularning qo'shimcha imkoniyatlari
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
12
|
Giperssilklar ,rasmlar va murakkab jadvallar bilan ishlash
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
13
|
Power Point dasturidan foydalanib kasbiy faoliyatga oid taqdimotlar yaratish
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
|
amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
V-bob
|
Kompyuter tarmoqlari
|
8
|
|
3
|
|
|
14
|
Kompyuter tarmoqlari haqida umumiy ma'lumot
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
|
Test,amaliy topshiriq, savol- javob
|
|
15
|
Internet TCP/IP tarmog'i Kompyuterning standartlari tarmoqlari
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Yozma , amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
16
|
Elektron pochta xizmati va uning afzalliklari
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Yozma , amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
17
|
Elektron pochta xabarlarini o'qish ,kiruvchi xabarlar va papklarni boshqarish pochta xabarlarining vazifalari uchun javob yaratish
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Test,amaliy topshiriq, savol- javob
|
|
VI-bob
|
Axborot xavsizligi
|
6
|
|
4
|
|
|
18
|
Tahdidlarning turlari ,tahdidlarga qarshi turish yo'llari .Kompyuter viruslari
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
Yozma , amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
19
|
Elektron pochta va Internet xavsizligi . Tarmoqlararo himoya ekrani
|
2
|
Nazariy, amaliy
|
1
|
amaliy topshiriq, savol-javob
|
|
|
Jami
|
40
|
|
14
|
|
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
|
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.Axborot va uning turlari .Axborot bit o'lchov birligi O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Axborot tug'risida ma'lumot
Axborotning qimmatliligi
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'q bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qi
|
quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani ish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv mashg'ulotiga kirish. (5daq)
|
Tashkiliy qism:
1. Oquvchilarni mashg'ulotga
tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.
|
Mashg'ulotga tayyorlanadilar.
|
2- bosqich. Asosiy (65 daq)
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilarga savollar beriladi, ularni baholaydi.
Maqsad va vazifalarni belgilash:
Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi.
O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o'quv material bayoni:
Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi. Asosiy xolatlarni yozdiradi:
Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy holatlarni yozdiradi.
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
Mustahkamlash uchun savollar beriladi. Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum qiladi.
Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash mezoni bilan tanishtiradi.
Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar aloqa o'tkaziladi.
|
Uy vazifani taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar.
Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar.
Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar.
Yakka tartibda topshiriqlarni bajaradilar. Ma'lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
|
3-bosqich. Yakuniy (10 daq)
|
Mashg'ulot yakuni:
Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
Uyga vazifani berilishi:
Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
Baholari bilan tanishadilar.
Topshiriqni yozib oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.Axborot tizimi .Axborot tizimlarining turlari .Ma'lumotlar va
ma'lumotlar bazasi O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Axborot tizimi
Axborot tizimlarining turlari
Ma'lumotlar va ma'lumotlar bazasi
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv mashg'ulotiga kirish. (5daq)
|
Tashkiliy qism:
2. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.
|
Mashg'ulotga tayyorlanadilar.
|
2- bosqich. Asosiy (65 daq)
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilarga savollar beriladi, ularni baholaydi. Maqsad va vazifalarni belgilash:
Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi.
O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi. Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o'quv material bayoni:
Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy holatlarni yozdiradi.
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
Mustahkamlash uchun savollar beriladi. Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum qiladi.
Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash mezoni bilan tanishtiradi.
Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar aloqa o'tkaziladi.
|
Uy vazifani taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar.
Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat
qiladilar. Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar.
Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar.
Yakka tartibda topshiriqlarni bajaradilar. Ma'lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
|
3-bosqich. Yakuniy (10 daq)
|
Mashg'ulot yakuni:
Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
Uyga vazifani berilishi:
Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
Baholari bilan tanishadilar.
Topshiriqni yozib oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.Kompyuterlarning umumiy ma'lumoti va tasnifi. Avtomatlashtirish boshqaruv tizimlarida hisoblash texnikasining roli O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Kompyuterlarning umumiy ma'lumoti va tasnifi
Avtomatlashtirish boshqaruv tizimlarida hisoblash texnikasining roli
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv mashg'ulotiga kirish. (5daq)
|
Tashkiliy qism:
3. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.
|
Mashg'ulotga tayyorlanadilar.
|
2- bosqich. Asosiy (65 daq)
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilarga savollar beriladi, ularni baholaydi. Maqsad va vazifalarni belgilash:
Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi.
O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi. Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o'quv material bayoni:
Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy holatlarni yozdiradi.
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
Mustahkamlash uchun savollar beriladi. Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum qiladi.
Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash mezoni bilan tanishtiradi.
Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar aloqa o'tkaziladi.
|
Uy vazifani taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar.
Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat
qiladilar. Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar.
Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar.
Yakka tartibda topshiriqlarni bajaradilar. Ma'lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
|
3-bosqich. Yakuniy (10 daq)
|
Mashg'ulot yakuni:
Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
Uyga vazifani berilishi:
Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
Baholari bilan tanishadilar.
Topshiriqni yozib oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.NetMeeting dasturi orqali axborot almashish O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
NetMeeting dasturi orqali axborot almashishAxborot tug'risida ma'lumot
Axborotning qimmatliligi
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv mashg'ulotiga kirish. (5daq)
|
Tashkiliy qism:
4. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.
|
Mashg'ulotga tayyorlanadilar.
|
2- bosqich. Asosiy (65 daq)
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilarga savollar beriladi, ularni baholaydi. Maqsad va vazifalarni belgilash:
Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi.
O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi. Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o'quv material bayoni:
Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy holatlarni yozdiradi.
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
Mustahkamlash uchun savollar beriladi. Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum qiladi.
Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash mezoni bilan tanishtiradi.
Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar aloqa o'tkaziladi.
|
Uy vazifani taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar.
Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat
qiladilar. Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar.
Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar.
Yakka tartibda topshiriqlarni bajaradilar. Ma'lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
|
3-bosqich. Yakuniy (10 daq)
|
Mashg'ulot yakuni:
Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
Uyga vazifani berilishi:
Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
Baholari bilan tanishadilar.
Topshiriqni yozib oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.Zamonaviy shaxsiy kompyuterlar va ularning dasturiy
ma'lumoti
O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Zamonaviy shaxsiy kompyuterlar
Kompyuterlar va ularning dasturiy ma'lumoti
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha
|
etadilar. Savollarga
|
|
o'quvchilarga savollar beriladi, ularni
|
javob beradilar.
|
|
baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
3.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
4.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
rejasini yozib
|
|
tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
|
5.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash
|
qiladilar. Savollarga
|
|
mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
javob beradilar.
|
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
Yozib oladilar.
|
|
6.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
|
2- bosqich.
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
|
Asosiy
|
7.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
|
(65 daq)
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish
|
|
|
bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
Savollarga javob
|
|
8.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
beradilar.
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
|
|
9.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
|
|
qiladi.
|
Yakka tartibda
|
|
10.Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash
|
topshiriqlarni
|
|
mezoni bilan tanishtiradi.
|
bajaradilar.
|
|
11.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar
|
Ma'lumotlarni
|
|
aloqa o'tkaziladi.
|
daftarga qayd qiladilar.
|
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
3-bosqich. Yakuniy (10 daq)
|
1. Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
|
Baholari bilan tanishadilar.
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
2.Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish
|
Topshiriqni yozib
|
|
yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.Operatsion tizim .Operatsion tizim (OS)-atamalari va
ta'riflari.
O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Operatsion tizim
Operatsion tizim (OS)-atamalari va ta'riflari
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'q bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qi
|
quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani ish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilarga
|
taqdim etadilar.
|
|
savollar beriladi, ularni baholaydi.
|
Savollarga javob
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
beradilar.
|
|
3.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
|
|
4.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
|
|
tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
5.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash
|
rejasini yozib
|
|
mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
2- bosqich.
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
qiladilar.
|
Asosiy
|
6.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
Savollarga javob
|
(65 daq)
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
beradilar. Yozib
|
|
7.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
oladilar.
|
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha
|
|
|
harakatlar tartibini bayon etadi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
Savollarga javob
|
|
8.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
beradilar.
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
|
|
9.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
Yakka tartibda
|
|
qiladi.
|
topshiriqlarni
|
|
10.Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash
|
bajaradilar.
|
|
mezoni bilan tanishtiradi.
|
Ma'lumotlarni
|
|
11.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar aloqa
|
daftarga qayd
|
|
o'tkaziladi.
|
qiladilar.
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1. Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
|
tanishadilar.
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2. Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish
|
|
|
yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
Topshiriqni yozib
|
|
|
oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.Operatsion tizim va uning qobig'i ostida ishlovchi dasturlar
bilan ishlash .
O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Operatsion tizim va uning qobig'i
Uning qobig'I ostida ishlovchi dasturlar bilan ishlash
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani
|
bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot
|
O'qitish natijasi:
|
mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot.
ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
|
O'quv faoliyat natijalari:
|
1. Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
|
4. Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
|
2. Mavzuni tushuntirish.
|
5. Mavzuni aytib beradilar.
|
3. Mavzuga oid misollarning
|
6. Mavzuni izohlab beradilar.
|
yechilishini ko'rsatib berish.
|
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil
|
Yakka tartibda
|
etish shakli:
|
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
vositalari:
|
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1.Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
va davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha
|
etadilar. Savollarga
|
|
o'quvchilarga savollar beriladi, ularni baholaydi.
|
javob beradilar.
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
3.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
4.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
rejasini yozib
|
|
tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
|
5.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash
|
qiladilar. Savollarga
|
|
mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
javob beradilar.
|
2- bosqich.
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
Yozib oladilar.
|
Asosiy
|
6.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
|
(65 daq)
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
|
|
7.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
Diqqat qiladilar.
|
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish
|
Savollarga javob
|
|
bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
|
beradilar.
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
|
|
8.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
Yakka tartibda
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
topshiriqlarni
|
|
9.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
bajaradilar.
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
Ma'lumotlarni
|
|
qiladi.
|
daftarga qayd
|
|
10.Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash
|
qiladilar.
|
|
mezoni bilan tanishtiradi.
|
|
|
11.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar
|
|
|
aloqa o'tkaziladi.
|
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1. Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
|
tanishadilar.
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2.Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish
|
Topshiriqni yozib
|
|
yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.Windowis operatsion tizimining qo'shimcha imkoniyatlari O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Windowis operatsion tizimining qo'shimcha imkoniyatlari
Windowis operatsion tizimi
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'q bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qi
|
quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani ish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha
|
etadilar. Savollarga
|
|
o'quvchilarga savollar beriladi, ularni
|
javob beradilar.
|
|
baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
3.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
4.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
rejasini yozib
|
|
tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
|
5.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash
|
qiladilar. Savollarga
|
2- bosqich.
|
mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
javob beradilar.
|
Asosiy
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
Yozib oladilar.
|
(65 daq)
|
6.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
|
|
7.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
|
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish
|
Diqqat qiladilar.
|
|
bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
|
Savollarga javob
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
beradilar.
|
|
8.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
Yakka tartibda
|
|
9.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
topshiriqlarni
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
bajaradilar.
|
|
qiladi.
|
Ma'lumotlarni
|
|
10.Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash
|
daftarga qayd
|
|
mezoni bilan tanishtiradi.
|
qiladilar.
|
|
11.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar
|
|
|
aloqa o'tkaziladi.
|
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1.Faol ishtirok etgan o'quvchilarni
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
javoblarini izohlab baholaydi va
|
tanishadilar.
|
|
rag'batlantiradi.
|
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
Topshiriqni yozib
|
|
2.Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni
|
oladilar.
|
|
bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.Papka va Fayllar bilan amallar bajarish O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Papka va Fayllar bilan amallar bajarish
Fayllar bilan amallar bajarish
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot.
ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha
|
etadilar. Savollarga
|
|
o'quvchilarga savollar beriladi, ularni
|
javob beradilar.
|
|
baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
rejasini yozib
|
|
tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni
|
qiladilar. Savollarga
|
2- bosqich. Asosiy
|
baholash mezoni va ko'rsatkichlari bilan
|
javob beradilar.
|
(65 daq)
|
tanishtiradi.
|
Yozib oladilar.
|
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
|
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
|
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish
|
Diqqat qiladilar.
|
|
bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
|
Savollarga javob
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
beradilar.
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
|
|
10.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
Yakka tartibda
|
|
qiladi.
|
topshiriqlarni
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq beriladi va
|
bajaradilar.
|
|
baholash mezoni bilan tanishtiradi.
|
Ma'lumotlarni
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar
|
daftarga qayd
|
|
aloqa o'tkaziladi.
|
qiladilar.
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1.Faol ishtirok etgan o'quvchilarni
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
javoblarini izohlab baholaydi va
|
tanishadilar.
|
|
rag'batlantiradi.
|
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
Topshiriqni yozib
|
|
2.Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni
|
oladilar.
|
|
bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Ofis dasturlari
Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'q bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qi
|
quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani ish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha
|
etadilar. Savollarga
|
|
o'quvchilarga savollar beriladi, ularni
|
javob beradilar.
|
|
baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
rejasini yozib
|
|
tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash
|
qiladilar. Savollarga
|
2- bosqich. Asosiy
|
mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
javob beradilar.
|
(65 daq)
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
Yozib oladilar.
|
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
|
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish
|
|
|
bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
Savollarga javob
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
beradilar.
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
|
|
10.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
|
|
qiladi.
|
Yakka tartibda
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq beriladi va
|
topshiriqlarni
|
|
baholash mezoni bilan tanishtiradi.
|
bajaradilar.
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar
|
Ma'lumotlarni
|
|
aloqa o'tkaziladi.
|
daftarga qayd
|
|
|
qiladilar.
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
I.Faol ishtirok etgan o'quvchilarni
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
javoblarini izohlab baholaydi va
|
tanishadilar.
|
|
rag'batlantiradi.
|
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
Topshiriqni yozib
|
|
2.Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni
|
oladilar.
|
|
bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:.Matn prosessorlari va ularning qo'shimcha imkoniyatlari. O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Matn prosessorlari
Matn prosessorlari va ularning qo'shimcha imkoniyatlari
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot.
ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
I.Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilarga
|
taqdim etadilar.
|
|
savollar beriladi, ularni baholaydi.
|
Savollarga javob
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
beradilar.
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
|
|
tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash
|
rejasini yozib
|
|
mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
2- bosqich.
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
qiladilar.
|
Asosiy
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
Savollarga javob
|
(65 daq)
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
beradilar. Yozib
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
oladilar.
|
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha
|
|
|
harakatlar tartibini bayon etadi.
|
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
Diqqat qiladilar.
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
Savollarga javob
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
beradilar.
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
|
|
10.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
|
|
qiladi.
|
Yakka tartibda
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash
|
topshiriqlarni
|
|
mezoni bilan tanishtiradi.
|
bajaradilar.
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar aloqa
|
Ma'lumotlarni
|
|
o'tkaziladi.
|
daftarga qayd
|
|
|
qiladilar.
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1. Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
|
tanishadilar.
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2.Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish
|
|
|
yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
Topshiriqni yozib
|
|
|
oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi: Giperssilkalar, rasmlar va murakkab jadvallar bilan ishlash. O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Giperssilkalar, rasmlar
Giperssilkalar, rasmlar va murakkab jadvallar bilan ishlash
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Fan o'qituvchisi:
|
S.Allambergenova
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha o'quvchilarga
|
taqdim etadilar.
|
|
savollar beriladi, ularni baholaydi.
|
Savollarga javob
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
beradilar.
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
|
|
tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash
|
rejasini yozib
|
|
mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
2- bosqich. Asosiy
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
qiladilar.
|
(65 daq)
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
Savollarga javob
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
beradilar. Yozib
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
oladilar.
|
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha
|
|
|
harakatlar tartibini bayon etadi.
|
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
Diqqat qiladilar.
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
Savollarga javob
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
beradilar.
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
|
|
10.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
|
|
qiladi.
|
Yakka tartibda
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash
|
topshiriqlarni
|
|
mezoni bilan tanishtiradi.
|
bajaradilar.
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar aloqa
|
Ma'lumotlarni
|
|
o'tkaziladi.
|
daftarga qayd
|
|
|
qiladilar.
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1. Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
|
tanishadilar.
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2. Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish
|
Topshiriqni
|
|
yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
yozib oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi: Power Point dasturidan foydalanib kasbiy faoliyatga oid
taqdimotlar yaratish. O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
1. Power Point dasturidan foydalanib kasbiy faoliyatga oid taqdimotlar yaratish
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot.
ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha
|
etadilar. Savollarga
|
|
o'quvchilarga savollar beriladi, ularni
|
javob beradilar.
|
|
baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
rejasini yozib
|
|
tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash
|
qiladilar. Savollarga
|
2- bosqich.
|
mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
javob beradilar.
|
Asosiy
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
Yozib oladilar.
|
(65 daq)
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
|
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish
|
|
|
bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
Savollarga javob
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
beradilar.
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
|
|
10.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
|
|
qiladi.
|
Yakka tartibda
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash
|
topshiriqlarni
|
|
mezoni bilan tanishtiradi.
|
bajaradilar.
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar
|
Ma'lumotlarni
|
|
aloqa o'tkaziladi.
|
daftarga qayd
|
|
|
qiladilar.
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1. Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
|
tanishadilar.
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2. Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish
|
Topshiriqni yozib
|
|
yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi: Kompyuter tarmoqlari haqida umumiy ma'lumot O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Kompyuter tarmoqlari
Kompyuter tarmoqlari haqida umumiy ma'lumot
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot.
ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha
|
etadilar. Savollarga
|
|
o'quvchilarga savollar beriladi, ularni baholaydi.
|
javob beradilar.
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
Mavzu nomi va
|
|
tanishtiradi.
|
rejasini yozib
|
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash
|
oladilar. Diqqat
|
|
mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
qiladilar. Savollarga
|
2- bosqich.
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
javob beradilar.
|
Asosiy
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
Yozib oladilar.
|
(65 daq)
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
|
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish
|
Diqqat qiladilar.
|
|
bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
|
Savollarga javob
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
beradilar.
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
Yakka tartibda
|
|
10.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
topshiriqlarni
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
bajaradilar.
|
|
qiladi.
|
Ma'lumotlarni
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash
|
daftarga qayd
|
|
mezoni bilan tanishtiradi.
|
qiladilar.
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar
|
|
|
aloqa o'tkaziladi.
|
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1. Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
|
tanishadilar.
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2. Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish
|
Topshiriqni yozib
|
|
yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi: Internet.TCP/IP tarmog'I Kompyuterning standartlari
tarmoqlari.
O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Internet.TCP/IP tarmog'I
Kompyuter tarmoqlari haqida umumiy ma'lumot
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha
|
etadilar. Savollarga
|
|
o'quvchilarga savollar beriladi, ularni
|
javob beradilar.
|
|
baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
rejasini yozib
|
|
tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni baholash
|
qiladilar. Savollarga
|
2- bosqich.
|
mezoni va ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
javob beradilar.
|
Asosiy
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
Yozib oladilar.
|
(65 daq)
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga
|
|
|
muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish
|
|
|
bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
Savollarga javob
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
beradilar.
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
|
|
10.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
Yakka tartibda
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini ma'lum
|
topshiriqlarni
|
|
qiladi.
|
bajaradilar.
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash
|
Ma'lumotlarni
|
|
mezoni bilan tanishtiradi.
|
daftarga qayd
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar
|
qiladilar.
|
|
aloqa o'tkaziladi.
|
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1. Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
|
tanishadilar.
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2. Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish
|
Topshiriqni yozib
|
|
yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
oladilar.
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
Fan o'qituvchisi:
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:Elektron pochta xizmati va uning afzalliklri. O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Elektron pochta xizmati
Elektron pochta xizmati va uning afzalliklri
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
S.Allambergenova
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
va davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha
|
etadilar. Savollarga
|
|
o'quvchilarga savollar beriladi, ularni
|
javob beradilar.
|
|
baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
rejasini yozib oladilar.
|
|
tanishtiradi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni
|
Savollarga javob
|
2- bosqich.
|
baholash mezoni va ko'rsatkichlari bilan
|
beradilar. Yozib
|
Asosiy
|
tanishtiradi.
|
oladilar.
|
(65 daq)
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
|
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi va
|
|
|
tuzilishiga muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil
|
Diqqat qiladilar.
|
|
etish bo'yicha harakatlar tartibini bayon
|
Savollarga javob
|
|
etadi.
|
beradilar.
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
|
|
10.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
Yakka tartibda
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini
|
topshiriqlarni
|
|
ma'lum qiladi.
|
bajaradilar.
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq beriladi va
|
Ma'lumotlarni
|
|
baholash mezoni bilan tanishtiradi.
|
daftarga qayd
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar
|
qiladilar.
|
|
aloqa o'tkaziladi.
|
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1. Faol ishtirok etgan o'quvchilarni
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
javoblarini izohlab baholaydi va
|
tanishadilar.
|
|
rag'batlantiradi.
|
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
Topshiriqni yozib
|
|
2. Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni
|
oladilar.
|
|
bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari: Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:Elektron pochta xabarlarini o'qish,kiruvchi xabarlar va papkalarni boshqarish pochta xabarlarining vazifalari uchun javob yaratish. O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Elektron pochta xabarlarini o'qish
Kiruvchi xabarlar va papkalarni boshqarish
Pochta xabarlarining vazifalari uchun javob yaratish.
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot.
ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai va
|
Faoliyat mazmuni
|
vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
mashg'ulotiga
|
1. Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi
|
tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
va davomatini tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu bo'yicha
|
etadilar. Savollarga
|
|
o'quvchilarga savollar beriladi, ularni
|
javob beradilar.
|
|
baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi, maqsad va
|
|
|
o'qitish natijalari bilan tanishtiradi.
|
Mavzu nomi va
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan
|
rejasini yozib
|
|
tanishtiradi.
|
oladilar. Diqqat
|
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarni
|
qiladilar. Savollarga
|
2- bosqich. Asosiy
|
baholash mezoni va ko'rsatkichlari bilan
|
javob beradilar.
|
(65 daq)
|
tanishtiradi.
|
Yozib oladilar.
|
|
Ta'lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
|
|
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni faollashtiradi.
|
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi va
|
|
|
tuzilishiga muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil
|
Diqqat qiladilar.
|
|
etish bo'yicha harakatlar tartibini bayon
|
Savollarga javob
|
|
etadi.
|
beradilar.
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha asosiy nazariy
|
|
|
holatlarni yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini mustahkamlash:
|
|
|
10.Mustahkamlash uchun savollar beriladi.
|
Yakka tartibda
|
|
Jarayon yakka tartibda davom etishini
|
topshiriqlarni
|
|
ma'lum qiladi.
|
bajaradilar.
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq beriladi va
|
Ma'lumotlarni
|
|
baholash mezoni bilan tanishtiradi.
|
daftarga qayd
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar
|
qiladilar.
|
|
aloqa o'tkaziladi.
|
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1. Faol ishtirok etgan o'quvchilarni
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
javoblarini izohlab baholaydi va
|
tanishadilar.
|
|
rag'batlantiradi.
|
Topshiriqni yozib
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
oladilar.
|
|
2. Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni
|
|
|
bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari:
Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi
O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari "
Dars mavzusi:Tahdidlarning turlari, tahdidlarga qarshi turish yo'llari.Kompyuter virusi.
O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Tahdidlarning turlari
Tahdidlarga qarshi turish yo'llari
Kompyuter virusi
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash
|
|
uchun amaliy mashg'ulot
oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Fan o'qituvchisi: S.Allambergenova
O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi.
Ish bosqichlai
|
Faoliyat mazmuni
|
va vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich.
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
O'quv
|
I.Oquvchilarni mashg'ulotga
|
tayyorlanadilar.
|
mashg'ulotiga
|
tayyorgarligi va davomatini
|
|
kirish. (5daq)
|
tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu
|
etadilar. Savollarga
|
|
bo'yicha o'quvchilarga savollar
|
javob beradilar.
|
|
beriladi, ularni baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi,
|
|
|
maqsad va o'qitish natijalari
|
Mavzu nomi va
|
|
bilan tanishtiradi.
|
rejasini yozib oladilar.
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun
|
Diqqat qiladilar.
|
|
adabiyotlar bilan tanishtiradi.
|
Savollarga javob
|
2- bosqich.
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv
|
beradilar. Yozib
|
Asosiy
|
ishlarni baholash mezoni va
|
oladilar.
|
(65 daq)
|
ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
|
|
Ta'lim oluvchilar bilimini
|
|
|
faollashtirish:
|
|
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni
|
|
|
faollashtiradi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
Savollarga javob
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi
|
beradilar.
|
|
va tuzilishiga muvofiq, o'qitish
|
|
|
jarayonini tashkil etish bo'yicha
|
|
|
harakatlar tartibini bayon etadi.
|
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha
|
|
|
asosiy nazariy holatlarni
|
|
|
yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini
|
Yakka tartibda
|
|
mustahkamlash:
|
topshiriqlarni
|
|
10.Mustahkamlash uchun
|
bajaradilar.
|
|
savollar beriladi. Jarayon yakka
|
Ma'lumotlarni
|
|
tartibda davom etishini ma'lum
|
daftarga qayd
|
|
qiladi.
|
qiladilar.
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq
|
|
|
beriladi va baholash mezoni
|
|
|
bilan tanishtiradi.
|
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash
|
|
|
uchun qaytar aloqa o'tkaziladi.
|
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1.Faol ishtirok etgan
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
o'quvchilarni javoblarini izohlab
|
tanishadilar.
|
|
baholaydi va rag'batlantiradi.
|
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2.Kelgusi mashg'ulotga vazifa
|
Topshiriqni yozib
|
|
va uni bajarish yuzasidan
|
oladilar.
|
|
yuriqnoma beradi.
|
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari:
Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari "
Dars mavzusi:Elektron pochta va Internet xavsziligi.Tarmoqlararo himoya ekrani(firewalls)
O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Elektron pochta
Internet xavsziligi
Tarmoqlararo himoya ekrani(firewalls)
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot.
|
|
ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Fan o'qituvchisi: S.Allambergenova
O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi.
Ish bosqichlai va vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv mashg'ulotiga kirish. (5daq)
|
Tashkiliy qism:
I.Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.
|
Mashg'ulotga tayyorlanadilar.
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu
|
etadilar. Savollarga
|
|
bo'yicha o'quvchilarga savollar
|
javob beradilar.
|
|
beriladi, ularni baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi,
|
|
|
maqsad va o'qitish natijalari
|
Mavzu nomi va
|
|
bilan tanishtiradi.
|
rejasini yozib oladilar.
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun
|
Diqqat qiladilar.
|
|
adabiyotlar bilan tanishtiradi.
|
Savollarga javob
|
2- bosqich.
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv
|
beradilar. Yozib
|
Asosiy
|
ishlarni baholash mezoni va
|
oladilar.
|
(65 daq)
|
ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
|
|
Ta'lim oluvchilar bilimini
|
|
|
faollashtirish:
|
|
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni
|
|
|
faollashtiradi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
Savollarga javob
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi
|
beradilar.
|
|
va tuzilishiga muvofiq, o'qitish
|
|
|
jarayonini tashkil etish bo'yicha
|
|
|
harakatlar tartibini bayon etadi.
|
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha
|
|
|
asosiy nazariy holatlarni
|
|
|
yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini
|
Yakka tartibda
|
|
mustahkamlash:
|
topshiriqlarni
|
|
10.Mustahkamlash uchun
|
bajaradilar.
|
|
savollar beriladi. Jarayon yakka
|
Ma'lumotlarni
|
|
tartibda davom etishini ma'lum
|
daftarga qayd
|
|
qiladi.
|
qiladilar.
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq
|
|
|
beriladi va baholash mezoni
|
|
|
bilan tanishtiradi.
|
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash
|
|
|
uchun qaytar aloqa o'tkaziladi.
|
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1.Faol ishtirok etgan
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
o'quvchilarni javoblarini izohlab
|
tanishadilar.
|
|
baholaydi va rag'batlantiradi.
|
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2.Kelgusi mashg'ulotga vazifa
|
Topshiriqni yozib
|
|
va uni bajarish yuzasidan
|
oladilar.
|
|
yuriqnoma beradi.
|
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari:
Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi
O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari "
Dars mavzusi:Kriptografik xavfsizlik vositalari .Raqamli imzo.
O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Kriptografik xavfsizlik vositalari
Raqamli imzo
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot.
|
|
ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Fan o'qituvchisi: S.Allambergenova
O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi.
Ish bosqichlai va vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv mashg'ulotiga
|
Tashkiliy qism:
I.Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va davomatini
|
Mashg'ulotga tayyorlanadilar.
|
kirish. (5daq)
|
tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu
|
etadilar. Savollarga
|
|
bo'yicha o'quvchilarga savollar
|
javob beradilar.
|
|
beriladi, ularni baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi,
|
|
|
maqsad va o'qitish natijalari
|
Mavzu nomi va
|
|
bilan tanishtiradi.
|
rejasini yozib oladilar.
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun
|
Diqqat qiladilar.
|
|
adabiyotlar bilan tanishtiradi.
|
Savollarga javob
|
2- bosqich.
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv
|
beradilar. Yozib
|
Asosiy
|
ishlarni baholash mezoni va
|
oladilar.
|
(65 daq)
|
ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
|
|
Ta'lim oluvchilar bilimini
|
|
|
faollashtirish:
|
|
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni
|
|
|
faollashtiradi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
Savollarga javob
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi
|
beradilar.
|
|
va tuzilishiga muvofiq, o'qitish
|
|
|
jarayonini tashkil etish bo'yicha
|
|
|
harakatlar tartibini bayon etadi.
|
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha
|
|
|
asosiy nazariy holatlarni
|
|
|
yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini
|
Yakka tartibda
|
|
mustahkamlash:
|
topshiriqlarni
|
|
10.Mustahkamlash uchun
|
bajaradilar.
|
|
savollar beriladi. Jarayon yakka
|
Ma'lumotlarni
|
|
tartibda davom etishini ma'lum
|
daftarga qayd
|
|
qiladi.
|
qiladilar.
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq
|
|
|
beriladi va baholash mezoni
|
|
|
bilan tanishtiradi.
|
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash
|
|
|
uchun qaytar aloqa o'tkaziladi.
|
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1.Faol ishtirok etgan
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
o'quvchilarni javoblarini izohlab
|
tanishadilar.
|
|
baholaydi va rag'batlantiradi.
|
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2.Kelgusi mashg'ulotga vazifa
|
Topshiriqni yozib
|
|
va uni bajarish yuzasidan
|
oladilar.
|
|
yuriqnoma beradi.
|
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari:
Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi: Elektron raqamli imzo tushunchasi Yakuniy nazorat ishi
O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
Elektron raqamli imzo tushunchasi
Raqamli imzo
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan
|
|
asosiy bilim: Mustahkamlash uchun
amaliy mashg'ulot.
ko'nikma: Mustahkamlash uchun
amaliy mashg'ulot bajara oladi,
Kompetensiya: Mustahkamlash
uchun amaliy mashg'ulot
oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Fan o'qituvchisi: S.Allambergenova
O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi.
Ish bosqichlai va vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich. O'quv mashg'ulotiga kirish. (5daq)
|
Tashkiliy qism:
I.Oquvchilarni mashg'ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi.
|
Mashg'ulotga tayyorlanadilar.
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish: 2.9- sinfda o'tilgan mavzu
|
Uy vazifani taqdim etadilar. Savollarga
|
|
bo'yicha o'quvchilarga savollar
|
javob beradilar.
|
|
beriladi, ularni baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi,
|
|
|
maqsad va o'qitish natijalari
|
Mavzu nomi va
|
|
bilan tanishtiradi.
|
rejasini yozib oladilar.
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun
|
Diqqat qiladilar.
|
|
adabiyotlar bilan tanishtiradi.
|
Savollarga javob
|
2- bosqich.
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv
|
beradilar. Yozib
|
Asosiy
|
ishlarni baholash mezoni va
|
oladilar.
|
(65 daq)
|
ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
|
|
Ta'lim oluvchilar bilimini
|
|
|
faollashtirish:
|
|
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni
|
|
|
faollashtiradi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
Savollarga javob
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi
|
beradilar.
|
|
va tuzilishiga muvofiq, o'qitish
|
|
|
jarayonini tashkil etish bo'yicha
|
|
|
harakatlar tartibini bayon etadi.
|
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha
|
|
|
asosiy nazariy holatlarni
|
|
|
yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini
|
Yakka tartibda
|
|
mustahkamlash:
|
topshiriqlarni
|
|
10.Mustahkamlash uchun
|
bajaradilar.
|
|
savollar beriladi. Jarayon yakka
|
Ma'lumotlarni
|
|
tartibda davom etishini ma'lum
|
daftarga qayd
|
|
qiladi.
|
qiladilar.
|
|
11.Yakka tartibda topshiriq
|
|
|
beriladi va baholash mezoni
|
|
|
bilan tanishtiradi.
|
|
|
12.Bilimlarni mustahkamlash
|
|
|
uchun qaytar aloqa o'tkaziladi.
|
|
3-bosqich.
|
Mashg'ulot yakuni:
|
|
Yakuniy
|
1.Faol ishtirok etgan
|
Baholari bilan
|
(10 daq)
|
o'quvchilarni javoblarini izohlab
|
tanishadilar.
|
|
baholaydi va rag'batlantiradi.
|
|
|
Uyga vazifani berilishi:
|
|
|
2.Kelgusi mashg'ulotga vazifa
|
Topshiriqni yozib
|
|
va uni bajarish yuzasidan
|
oladilar.
|
|
yuriqnoma beradi.
|
|
"TASDIQLAYMAN" O'quv ishlari bo'yicha direktor
o'rinbosari:
Yo.Tajibaev
(Imzo)
S O A T R E J A S I
Guruh
|
|
|
|
|
|
Soat o'tiladigan sana
|
|
|
|
|
|
Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi
O'quv fanining nomi :"Axborot texnologiyasi asoslari " Dars mavzusi:Yakuniy nazorat ishi.
O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli.
Vaqt: 80 daqiqa
|
Ta'lim oluvchilar soni:
|
O'quv mashg'uloti shakli va turi:
|
A
|
O'quv mashg'uloti rejasi:
|
1.Mavzularni takrorlash
|
O'quv mashg'ulotining maqsadi: O'quvchilarda Axborot texnologiyasi
|
asoslari fani bo'yicha bilim va ko'nikmalarni hosil qilish
|
O'qitish natijasi:
|
Ushbu Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot mavzusini o'zlashtirish natijasida o'quvchida shakllanadigan asosiy bilim: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot. ko'nikma: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot bajara oladi, Kompetensiya: Mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulot oid amaliy masalalarni yecha oladi;
|
Pedagogik vazifalar:
Mavzu rejasi bilan tanisgtirish.
Mavzuni tushuntirish.
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatib berish.
|
O'quv faoliyat natijalari:
Mavzuga oid misollarning yechilishini ko'rsatadilar.
Mavzuni aytib beradilar.
Mavzuni izohlab beradilar.
|
O'qitish metodlari:
|
Kitob bilan ishlash
|
O'qitish vositasi:
|
Yozuv taxtasi, slaydlar
|
O'quv mashg'ulotini tashkil etish shakli:
|
Yakka tartibda
|
O'qitish sharoiti:
|
Informatika xonasi
|
Qayta aloqaning usul va vositalari:
|
Kompyuterda mashqlar bajarish
|
Ish bosqichlai
|
Faoliyat mazmuni
|
va vaqti
|
O'qituvchi
|
Ta'lim o'luvchi
|
1-bosqich.
|
Tashkiliy qism:
|
Mashg'ulotga
|
O'quv
|
I.Oquvchilarni mashg'ulotga
|
tayyorlanadilar.
|
mashg'ulotiga
|
tayyorgarligi va davomatini
|
|
kirish. (5daq)
|
tekshiradi.
|
|
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
|
Uy vazifani taqdim
|
|
2.9- sinfda o'tilgan mavzu
|
etadilar. Savollarga
|
|
bo'yicha o'quvchilarga savollar
|
javob beradilar.
|
|
beriladi, ularni baholaydi.
|
|
|
Maqsad va vazifalarni belgilash:
|
|
|
4.Mashg'ulotning nomi, rejasi,
|
|
|
maqsad va o'qitish natijalari
|
Mavzu nomi va
|
|
bilan tanishtiradi.
|
rejasini yozib oladilar.
|
|
5.Mustaqil ishlash uchun
|
Diqqat qiladilar.
|
|
adabiyotlar bilan tanishtiradi.
|
Savollarga javob
|
2- bosqich.
|
6.O'quv mashg'ulotida o'quv
|
beradilar. Yozib
|
Asosiy
|
ishlarni baholash mezoni va
|
oladilar.
|
(65 daq)
|
ko'rsatkichlari bilan tanishtiradi.
|
|
|
Ta'lim oluvchilar bilimini
|
|
|
faollashtirish:
|
|
|
7.Savol-javob orqali bilimlarni
|
|
|
faollashtiradi.
|
Diqqat qiladilar.
|
|
Yangi o'quv material bayoni:
|
Savollarga javob
|
|
8.Nazariy mashg'ulotning rejasi
|
beradilar.
|
|
va tuzilishiga muvofiq, o'qitish
|
|
|
jarayonini tashkil etish bo'yicha
|
|
|
harakatlar tartibini bayon etadi.
|
|
|
Asosiy xolatlarni yozdiradi:
|
|
|
9.Slaydlarni mavzu bo'yicha
|
|
|
asosiy nazariy holatlarni
|
|
|
yozdiradi.
|
|
|
Yangi mavzu materiallarini
|
Yakka tartibda
|
|
mustahkamlash:
|
topshiriqlarni
|
|
10.Mustahkamlash uchun
|
bajaradilar.
|
|
savollar beriladi. Jarayon yakka
|
Ma'lumotlarni
|
|
tartibda davom etishini ma'lum
|
daftarga qayd
|
|
qiladi.
Yakka tartibda topshiriq beriladi va baholash mezoni bilan tanishtiradi.
Bilimlarni mustahkamlash uchun qaytar aloqa o'tkaziladi.
|
qiladilar.
|
3-bosqich. Yakuniy (10 daq)
|
Mashg'ulot yakuni:
Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va rag'batlantiradi.
Uyga vazifani berilishi:
Kelgusi mashg'ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yuriqnoma beradi.
|
Baholari bilan tanishadilar.
Topshiriqni yozib oladilar.
|
1.mavzu-Axborot va uning turlari .Axborotning bit o'lchovbirligi.
Axborotning muximlik darajasi qadim zamonlardan ma'lum. SHuning uchun xam qadimda axborotni himoyalash uchun turli xil usullar qo'llanilgan. Ulardan biri - sirli yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan manzil egasidan boshqa shaxs o'qiy olmagan. Asrlar davomida bu san'at - sirli yozuv jamiyatning yuqori tabaqalari, davlatning elchixona rezidentsiyalari va razvedka missiyalaridan tashqariga chiqmagan. Faqat bir necha o'n yil oldin hamma narsa tubdan o'zgardi, ya'ni axborot o'z qiymatiga ega bo'ldi va keng tarqaladigan mahsulotga aylandi. Uni endilikda ishlab chiqaradilar, saqlaydilar, uzatishadi, sotadilar va sotib oladilar. Bulardan tashqari uni o'g'irlaydilar, buzib talqin etadilar va soxtalashtiradilar. SHunday qilib, axborotni himoyalash zaruriyati tug'iladi. Axborotni qayta ishlash
sanoatining paydo bo'lishi axborotni himoyalash sanoatining paydo bo'lishiga olib keladi. Xavfsizlikning asosiy yo'nalishlari Axborot xavfsizligi. Axborot xavfsizligining dolzarblashib borishi, axborotning strategik resursga aylanib borishi bilan izohlash mumkin. Zamonaviy davlat infratuzilmasini telekommunikatsiya va axborot tarmoqlari hamda turli xildagi axborot tizimlari tashkil etib, axborot texnologiyalari va texnik vositalar jamiyatning turli jabhalarida keng qo'llanilmoqda (iqtisod, fan, ta'lim, xarbiy ish, turli texnologiyalarni boshqarish va x.k.) Iqtisodiy xavfsizlik. Milliy iqtisodda axborotlarni yaratish, tarqatish, qayta ishlash va foydalanish jarayoni hamda vositalarini qamrab olgan Yangi tarmoq vujudga keldi. «Milliy axborot resursi» tushunchasi Yangi iqtisodiy kategoriya bo'lib xizmat qilmoqda. Davlatning axborot resurslariga keltirilayotgan zarar axborot xavfsizligiga xam ta'sir ko'rsatmoqda. Mamlakatimizda axborotlashgan jamiyatni shakllantirish va uning asosida jahon yagona axborot maydoniga kirib borish natijasida milliy iqtisodimizga turli xildagi zararlar keltirish xavfi paydo bo'lmoqda. Mudofaa xavfsizligi. Mudofaa sohasida xavfsizlikning asosiy ob'ektlaridan bo'lib, mamlakatning mudofaa potentsialining axborot tarkibi va axborot resurslari hisoblanmoqda. Xozirgi kunda barcha zamonaviy qurollar va harbiy texnikalar juda ham kompyuterlashtirilib yuborildi. SHuning uchun xam ularga axborot qurollarini qo'llash ehtimoli katta. Ijtimoiy xavfsizlik. Zamonaviy axborot - kommunikatsiyalar texnologiyalarining milliy iqtisod barcha tarmoqlarida keng qo'llanishi inson psixologiyasi va jamoa ongiga «yashirin» ta'sir ko'rsatish vositalarining samaradorligini yuksaltirib yubordi. - 7 - Ekologik xavfsizlik. Ekologik xavfsizlik - global masshtabdagi muammodir. «Ekologik toza», energiya va resurs tejaydigan, chiqindisiz texnologiyalarga o'tish faqat milliy iqtisodni axborotlashtirish hisobiga qayta qurish asosidagina yo'lga qo'yish mumkin. Avtomatlashtiriltan axborot tizimlarida axborotlar o'zining hayotiy davriga ega bo'ladi. Bu davr uni yaratish, undan foydalanish va kerak bo'lmaganda yo'qotishdan iboratdir (2-rasm ). Axborotlar xayotiy davrining xar bir bosqichida ularning himoyalanganlik darajasi turlicha baholanadi. Maxfiy va qimmatbaho axborotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalash eng muxim vazifalardan biri sanaladi. Kompyuter egalari va foydalanuvchilarning mulki huquqlarini himoyalash - bu ishlab chiqarilayotgan axborotlarni jiddiy iqtisodiy va boshha moddiy hamda nomoddiy zararlar keltirishi mumkin bo'lgan turli kirishlar va o'g'irlashlardan himoyalashdir. 2-rasm Axborot xavfsizligi deb, ma'lumotlarni yo'qotish va o'zgartirishga yo'naltirilgan tabiiy yoki sun'iy xossali tasodifiy va qasddan ta'sirlardan xar qanday tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi. Ilgarigi xavf faqatgina konfidentsial (maxfiy) xabarlar va xujjatlarni o'g'irlash yoki nusxa olishdan iborat bo'lsa, hozirgi paytdagi xavf esa kompyuter ma'lumotlari to'plami, elektron ma'lumotlar, elektron massivlardan ularning egasidan ruxsat so'ramasdan foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu xarakatlardan moddiy foyda olishga intilish ham rivojlandi. Axborotning himoyasi deb, boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini ta'minlovchi va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, Axborotning hayotiy davri Axborotni saqlash va arxivlash So'rovlar bo'yicha axborotlarni tanlash Axborotni qayta ishlash Saqlash uchun axborotlarni tizimlashtirish, tartibga solish va o'girish Axborotdan foydalanish Olingan axborot Axborotlarni foydaliligi va aniqligi bo'yicha baholash Hisobot ma'lumotlari Birlamchi axborot Axborotlarni yangilab turish Eski axborotlarni yo'kotish - 8 - foydalanish osonligi va maxfiyligini ta'minlovchi qatiy reglamentlangan dinamik texnologik jarayonga aytiladi. Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshka shaxsga zarar yetkazmokchi bo'lgan nohuquqiy muomaladan xar qanday xujjatlashtirilgan, ya'ni identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo'yilgan xolda moddiy jismda qayd etilgan axborot ximoyalanishi kerak. Axborot xavfsizligi nuktai nazaridan axborotni quyidagicha turkumlash mumkin: • maxfiylik — aniq bir axborotga fakat tegishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya'ni foydalanilishi qonuniy xujjatlarga muvofik cheklab qo'yilib, xujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o'g'irlik yoki axborotni oshkor qilish, deyiladi; • konfidentsiallik — inshonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi, maxfiyligi kafolati; • yaxlitlik — axborot boshlang'ich ko'rinishda ekanligi, ya'ni uni saqlash va uzatishda ruxsat etilmagan o'zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu bandning buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi; • autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e'lon qilingan shaxs xaqiqatan xam axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat;bu bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi; • apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron biznesda keng qo'llaniladi. Kerak bo'lganda xabarning muallifi kimligini isbotlash mumkinligi kafolati. Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan quyidagicha tasnifni keltirish mumkin: • ishonchlilik — tizim meyoriy va g'ayri tabiiy xollarda rejalashtirilganidek o'zini tutishlik kafolati; • aniqlilik — xamma buyruqlarni aniq va to'liq bajarish kafolati; • tizimga kirishni nazorat qilish — turli shaxs guruxlari axborot manbalariga xar xil kirishga egaligi va bunday kirishga cheklashlar doim bajarilishlik kafolati; • nazorat qilinishi — istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan kismini tulik tekshirish mumkinligi kafolati; • identifikatsiyalashni nazorat qilish — xozir tizimga ulangan mijoz aniq o'zini kim deb atagan bulsa, aniq o'sha ekanligining kafolati; • qasddan buzilishlarga to'sqinlik — oldindan kelishilgan me'yorlar chegarasida qasddan xato kiritilgan ma'lumotlarga nisbatan tizimning oldindan kelishilgan xolda o'zini tutishi. Axborotni ximoyalashning maqsadlari kuyidagilardan iborat: - axborotning kelishuvsiz chikib ketishi, ugirlanishi, yo'qotilishi, o'zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning oldini olis h; - shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bulgan xavf - xatarning oldini olish; - axborotni yo'q qilish, o'zgartirish, soxtalashtirish, nusxa kuchirish, tusiklash buyicha ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish; - xujjatlashtirilgan axborotning mikdori sifatida xukukiy tartibini ta'minlovchi, axborot zaxirasi va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy aralashuvlarning kurinishlarining oldini olish; - 9 - - axborot tizimida mavjud bulgan shaxsiy ma'lumotlarning shaxsiy maxfiyligini va konfidentsialligini saklovchi fukarolarning konstitutsion xukuklarini ximoyalash;- davlat sirini, konunchilikka mos xujjatlashtirilgan axborotning konfidentsialligini saklash; - axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta'minlovchi vositalarni yaratish, ishlab chikish va kullashda sub'ektlarning xukuklarini ta'minlash.
2-mavzu: Axborot tizimi .Axborot tizimlarining turlari .
Ma'lumotlar va ma'lumotlar bazalari.
Insoniyat o'zining rivojlanishi tarixi mobaynida modda, quvvat va axborotlarni o'zlashtirib kelgan. Bu rivojlanishning butun bir davrlari shu bosqichning il^or texnologiyasi nomi bilan atalgan. Masalan: «Tosh asr» - mehnat suroli yasash uchun toshga ishlov berish texnologiyasini egallash bosqichi, «kitob chop etish asri» - axborotni tarsatishning yangi usulini o'zlashtirish bosqichi, «elektr asri» - quvvatning yangi turlarini o'zlashtirish bosqichi shular jumlasidandir. Bundan 20-30 yillar ilgari «atom asri» boshlandi deyilgan bo'lsa, hozirgi kunda «axborot asri», «EHM asri» deb ataladi. «Informatika va axborot texnologiyalari» fanining kelib chisishi, uning uch tarkibiy qismi algoritm, dastur va hisoblash vositalarini paydo bo'lishi va rivojlanishi bilan bog'liq. Informatika axborotlarni EHM yordamida tasvirlash, saslab turish, uzatish va ishlov berish usullarini o'rganadigan fandir. EHMlarni ishlab chisish va undan foydalanish sohaqida katta yutuslarga erishgan olim V.M.Glushkov ta'biri bilan aytsak: «Yangi asr boshida texnik jihatdan rivojlangan mamlakalarda aksariyat axborot EHM xotirasida joylashgan bo'ladi. XXI asr axborotlardan ana shu axborotlardan foydalanishni bilmagan kishi, XX asr boshida o'sish va yozishni» bilmagan odamga o'xshab soladi. Bundan kelib chissan holda, «Informatika va axborot texnologiyalari» fanini o'rganish ikkinchi savodxonlik bilan tengdir. (Savol: EHM deganda nimani tushunasizq) Informatika fani ham boshqa fanlar satorida olamni bilish uchun xizmat siladi. Axborot umumiy ta'rifga ega bo'lmagan imperik tushuncha. Axborot nima degan savolga, falsafa fani bizni o'rab turgan borlisni ifodasi deb tushuntirsa, axborotlardan amalda foydalanuvchilar axborot va saslanish, shakl o'zgartirish va uzatish mumkin bo'lgan ashyo, (obyekt) deb tushintiradi. Bizni o'rab turgan borlis haqidagi bilimlar yoki har qanday malumotlar axborot deb ataladi. Axborot deganda biror modda yoki jarayonni tushunish kerak emas, balki ana shu modda yoki jarayonni turli jihatlarini sonlar, formulalar, belgi yoki tushunchalar orqali tavsiflaydigan vaqilni tushunish kerak. Insonning ijodiy yoki mehnat faoliyati, fan va texnikaning rivoji, jonli mavjudodlarning o'zini to'tishi, har qanday avtomatik tarzda ishlaydigan qurilmalar faoliyati axborotni ayirboshlash bilan bog'liq. EHMni paydo bo'lishi jamiyat rivojlanishida insilobiy o'zgarishlarga sabab bo'ldiki, insonga axborotni yifysh, saslash va ishlov berish bilan bog'lik bo'lgan asliy mehnatni avtomatlashtirish imkonini berdi. Bu xildagi jarayonlarni avtomatlashtirish istisodiy-tashkil iy tuzumlarga, texnologik jarayonlarni boshqa rishga, loyihalar tuzish, ilmiy izlanishlar, o'sish-o'rganish va boshqa sohalarga kirib bordi. Shunday silib ilmiy-texnik rivojlanishning asosiy yo'nalishi paydo bo'ldi. Kiritish-chisarish qurilmalari bilan ta'minlangan EHMlar katta hajmdagi axborotlarni yig'ib, xotirada saslab turish va kerak bo'lgan da katta tezlikda kerakli axborotni berish mumkin. Mbaytli disk o'zida katta O'zbek Qomusining 25 tomini saqlay oladi, ana shu axborotni o'qib olish uchun esa 1 minut vaqt kifoya. Axborot texnologiyasi deganda, hajmi oshib borayotgan axborot oqimini yig'ish, saqlab turish, ishlov berish va uzatishni EHMlar yordamida amalga oshiradigan usullarni majmuasi tushuniladi. Ushbu usullarni turli ko'rinishda ishlatilishi insonga zarur axborotlarni olish uchun EHM bilan muloqotda bo'lishni taqozo etadi. EHM deganda axborotlar va hisoblashlarni algoritm asosida ishlov berishni tezlashtiradigan yoki avtomatik tarzda amalga oshiradigan qurilmani tushunamiz. Shunday silib «Hisoblash mashinasi» tushunchasi «axborot» va «algoritm» tushunchalari bilan chambarchas bog'liq. Odatda «axborot» so'zi ma'lumotning mazmuni va ahamiyati bilan birlashtirib yuboriladi. Masalan: kelish kuni haqidagi xat, gar bu kun haqida allasachon bilsak hech qanday axborot bermaydi. Olimlar aytishiga qaraganda, bizni o'rab turgan olamni bilish haqidagi bilimlar hajmi 10 yilda 2 marta, sayta ishlanishi zarur axborot hajmi 1 yilda kvadrati marta oshmosda. Ma'lumki, mamlakatimizda 1 yilda 60 mlrd xat - hujjat yaratiladi. Har bir xatni sayd silish uchun 5 dasisa sarflansa har kuni, 8 soatdan ishlab 1 yil davomida 1,7 mln. odam shu^ullanishi kerak. Har bir xatni tayyorlashga o'rtacha bir soat sarflansa, yil davomida (dam olishsiz) 21 mln. odam shu^ulanishi kerak. Lekin mehnat unumdorligini shu darajada oshirishi nafasat hisoblash ishlarini avtomatlashtirish, balki axborotni yifysh, saslab turish va uzatish ishlarini ham avtomatlashtirish kerak. Axborotni abstrakt tushunchalar satoriga, masalan, matematik formulalar satoriga quyish mumkin, lekin u har doim moddiy quvvat shaklida fizik asosiga ega bo'lgan holda namoyon bo'ladi va shuning uchun ham uni o'lchash mumkin. Kundalik hayotimizda uzlukli axborotni bir so'zlar orqali o'zlashtirib kelamiz. So'zlar esa o'z navbatida harflar va maxsus belgilardan tashkil topadi. Bu turdagi axborotlar matnli axborot deb ataladi. Sayta ishlayotgan axborot turiga sarab, hisoblash texnikasi vositalari uch turga bo'linadi: 1) Uzluksiz (analog) elektron hisoblash mashinalari (AEHM), bu xildagi mashinalarda vaqt birligi ichida uzluksiz ustida hisoblash ishlari bajariladi. 2) Rakamli (diskret) elektron hisoblash mashinalari (REHM), bo'larda vaqt birligi ichida rasamlardan tashkil topgan diskret (uzlukli) siymatlar ustida amallar bajariladi. 3) Aralash (gibrid) elektron hisoblash mashinalari (GEHM) bu xildagi mashinalar AEHM larni axborotlarni uzluksiz kiritib-chisarish, REHMlarni esa axborotlarni katta tezlikda ishlov berish kabi xususiyatlarni o'zida mujassamlashtirgan. Axborot noaniqligini teng ikki martaga kamaytiradigan ma'lumot, axborot o'lchov birligi bit deb ataladi. Uzatish tezligi 1 sekundiga uzatiladigan bitlar soni bilan o'lchanadi (masalan 19200 bitG'sek). Bir sekundda bajara oladigan amallar soni EHMning hisoblash tezligi deb ataladi (masalan 500000 amalG'sek). Ikqilik ma'lumotlardagi axborot misdorini o'lchash uchun bit va baytlardan tashsari, quyidagi kattaroq birliklardan ham foydalaniladi. Informatsiyaning eng kichik birligi - bu bit(b). 8 bit 1 Bayt hisoblanadi va bitta simvol yoki harf bilan ustma-ust tushishi mumkin. 1 Kilobayt(KB)= 1024 B 1 Megabayt(MB)=1024 KB 1 Gigabayt(GB)=1024 MB 1 Terabayt(GB)=1024 TB Operativ xotiraning o'rtacha hajmi 4-2048 MB Qattiq disk uchun 0,6-1000 GB Egiluvchan magnitli disk uchun 1,4-4 MB Kompakt disk (yoki DVD disk) uchun 0,6-18 GB Strimmer uchun 0,6-400 GB Magnitooptik disk uchun 1-1000 GB O'xshatish uchun, agar 1 bit=1,25 mm desak, bayt=sm, kbayt=1000 sm, mbayt=10 km, gbayt=10.000 km ga teng bo'ladi.
3.mavzu:Kompyuterlarning umumiy ma'lumoti va tasnifi.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarida hisoblash texnikasining roli.
Kompyuterda ishlaydigan dasturlarni 3 xil kategoriyaga bo'lish mumkin:
Amaliy dasturlar; bu dasturlar foydalanuvchiga kerak bo'lgan ishlarning bajarilishini bevosita ta'minlaydi (funksiya qiymatlarini hisoblash, har xil massivlarni qayta ishlash, rasm chizish, matnlarni muharrirlash va hokazo).
Sistemali yoki tizimli dasturlar; bu dasturlar har xil yordamchi vazifalarni bajaradi (kompyuter haqida ma'lumot chiqarib berish, axborotdan nusxa ko'chirish va hokazo).
Instrumental sistemalar yeki tizimlar (dasturlashtirish tizimlari); bu tizimlar kompyuter uchun yangi dasturlar tuzilishini ta'minlaydi. Bu dasturlar kategoriyalarining har birini alohida o'rganamiz. Sistemali dasturlar. 1) Operasion tizim yoki operasion sistema. Operasion sistema sistemali dasturlar orasida alohida o'rinni egallaydi. Bu sistema foydalanuvchi bilan kompyuter o'rtasidagi muloqotni ta'minlaydi, kompyuterni boshqarishni ta'minlaydi. Kompyuter ishga qo'shilishi bilan operasion sistema dasturlari birdan kompyuter xotirasiga yuklanadi. IBM PC kompyuterlarida ko'proq Microsoft firmasi ishlab chiqqan MS DOS operasion tizim ishlatiladi. 2) Drayverlar. Drayverlar - dasturlar kompyuterning kiritish - chiqarish qurilmalarini, tezkor xotirasini boshqarish bo'yicha operasion tizim DOSning imkoniyatlarini kengaytiradi. Drayverlar yordamida kompyuterga yangi qurilmalarni ulash mumkin yoki mavjud qurilamalardan boshqacharoq foydalanish mumkin. 3) Qobiq - dasturlar; bu dasturlar operatsion tizim DOS dasturlariga nisbatan kompyuter bilan qulayroq va ko'rgazmali muloqot o'rganish imkoniyatini beradi. Qobiq - dasturlardan ko'proq Norton Commander, XTree, Pro Gold va boshqalari ishlatiladi. 4) Utilitlar; bular yordamchi vazifalarni bajaruvchi dasturlardir. Masalan: Norton Utilities nomli sistemali dasturlar majmui mavjuddir. Amaliy dasturlar. IBM PC kompyuterlari uchun turli soxalarda qo'llaniladigan yuz minglab har xil amaliy dasturlar ishlab chiqilgan. Eng keng qo'llaniladigan dasturlar quyidagilardir:
Matn muharrirlari. Bular kompyuter yordamida matn va hujjat tayorlaydi.
Nashriyot tizimlari. Bular tipografiyadek (bosmaxonadek) xujjat tayorlaydi.
Jadvali prosessorlar. Bular jadval ko'rinishida berilgan sonli ma'lumotlarni qayta ishlaydi.
Ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari. Bular axborotlar massivlarini qayta ishlaydi. Kompyuterdan foydalanuvchilar o'z masalalarini yechish uchun tuzgan dasturlar majmui.
Kompyuterdan foydalanuvchilarni yechish uchun tuzgan dasturlar majmuni. Dasturlashtirish tizimlari. IBM PC kompyuter uchun un minglab dasturlar bo'lsa ham, ular foydalanuvchini qiziktirgan ayrim masalalarni yechishga mo'ljallanmagan bo'lishi mumkin. Bunday hollarda foydalanuvchi kerakli dasturni o'zi tuzadi. Yangi dasturni tuzish uchun qaysidir dasturlashtirish tizimi ishlatiladi. IBM PC kompyuterlarida ko'pincha SI, SI + +, Paskal va Beysik tillari asosida yaratilgan TURBO C, TURBO C++, TURBO PASCAL, MICROSOFT C, MICROSOFT BASIC dasturlash tizimlari ishlatiladi. Foydalanuvchi kompyuter bilan paketli hamda dialogli usullarda o'zaro xamkorlik qilishlari mumkin. Paketli usul iqtisodiy vazifalarni yechishni markazlashtirilgan holda tashkil qilishda eng keng tarqalgan turi. Paketli usulda hisoblash jarayonini tashkil qilish foydalanuvchining EHMga kirishisiz qurilgan. Uning vazifasi vazifalar paketi bo'yicha dastlabki ma'lumotlarni tayyorlash va EHM uchun ishlab chiqarishga vazifalar, dasturlar va meyoriy- ma'lumotnomaviy ma'lumotlarga ega bo'lgan ishlab chiqarish markaziga uzatish bilan cheklangan. Foydalanuvchi va EHM o'zaro hamkorligining dialogli usuli insonni axborotlarni EHMda ishlab chikarish jarayoniga tezkor aralashishi uchun imkoniyat yaratadi. Dialog tizimining foydalanish tarifi quyidagi talablarni qondirishi kerak:
Foydalanuvchining tizimga osonlik bilan moslashishi;
Hisoblash, mantiqiy tadbirlar va atamalarning bir xilligi;
Foydalanuvchi videoterminal ekrani yoki bosib chikaruvchi qurilmaga
EHMdan yordam olish payti yoki javob harakatlarnii o'tkazishsh zarurligini ko'rsatish bilan chikariladigan ma'lumotla axborotlar yoki kerakli yuriqnomalar bilan ta'minlash;
Dialoglarning qisqacha shakllaridan foydalanish;
Tizimli axborotlarni operasion tizimlar va maxsus dasturlar bilan amalga oshiraladigan himoya vositalarining mavjudligi. Menyu, andoza, buyruk, tabiy til dialogning tashkil qilishning keng tarkalgan turlaridir. Menyu dialogning turi sifatida yakuniy foydalanuvchi uchun juda qulaydir. Menyu turidagi dialogni faqat videoterminal ekraniga tizimning belgilangan vazifasini chikarish orqali amalga oshirish mumkin. Andoza - bu, yakuniy foydalanuvchi va EHM o'zaro hamkorligining muloqot usuli, uning har bir qadamida tizim faqat foydalanuvchi kiruvchi axborotning formati bo'yicha sintaktik cheklanishni qabul qiladi. Buyruq - turidagi dialog foydalanuvchi tomonidan quyiladi. Tabiy til - dialogning shunday turiki, unda foydalanuvchi tomonidan so'rov va javob tabiyga yaqin tilda olib boriladi. Axborotlarni avtomatlashgan holda ishlab chikarishning tarmoqli usuli Tarmoq - bu, hisoblash resurslarining samarali taqsimlanishni ta'minlovchi dasturiy, texnik va kommunikasion vositalar majmui. Ochiqlilik. Zamonaviy ShK istalgan turdagi tarmoqlar konturiga ulanish imkoniyatini ta'minlashdan iboratdir. Resurslar. Tarmoqning ahamiyatliligi va qadrililigi unda saqlanayotgan bilimlar, ma'lumotlar majmui va texnik vositalarni tezkor taqdim etish yoki ishlab chikarish kobilyati bilan aniklanidi. Ishonchlilik. Avariyali usul haqidagi tezkor xabarlar, testdan o'tkazish va dasturli- mantiqiy nazoratning yuqori ko'rsatkichini ta'minlash sifatida talqin qilinadi. Dinamiklik. Tarmoqni foydalanuvchi suroviga javob qilish vaqtini kamaytirishdan iborat buladi. Avtonomlik. Turli darajadagi tarmoqlar mustakil ishlashining imkoniyati sifatida tushuniladi. Kommunikasiyalar.Ular oldiga tarmoqning foydalanuvchi tomonidan qabul kilingan xar kanday konfigurasiyasi bo'yicha ShKlarning anik uzaro xamkorligini ta'minlash bilan bog'liq alohida kuyiladi. ShKning tarmoq ulanish tuzilmasi bilan aniklanadigan topologiya tarmoqning muxim tarifi bulidi. Topologiya ikki tur - jismoniy va mantikiyga ajratiladi. Jismoniy topologiya deganda tarmoq tugunlari aloka kanallariga ulanishining xakikiy chizmasi, mantikiy turida esa tugunlar urtasidagi ma'lumotlar okimlari yyonalishining tuzilmasi tushuniladi. Bu ikki tur xamma vaqt xam mos kelavermaydi. Tarmoqlarning bir necha topologik tuzilmalari mavjud: shinali, yulduzsimon, daraxt kurinishidagi, doiraviy va ko'p alokali. Utkazuvchi texnologiyalarda kanallardagi jismoniy muhit sifatida kuyidagilardan foydalaniladi:
Yassi ikki tomirli kabel;
Simlarning urilgan jufti;
Nur utkazgich va boshalar; Tarmoqni tanlash bo'yicha ishlar kuyidagilarni nazarda tutadi:
Muammo soha bilan tanishish.
Tarmoqli operasion tizimni tanlash.
Apparatli karorlar bo'yicha takliflarni, jumladan: kompyuterlar bo'yicha, kommunikasion uskunalar bo'yicha tanlash. Tarmoqni kalit ostida yaratishga kodir malakali tizimli integrasiyalarning uch asosiy alomatini farqlash mumkin: Birinchidan, firma tizimli tarmoqli integrayiyalash soxasida ixtisoslashishi kerak. Ikkinchidan, firma tavsiya etilgan uskunalar va dasturli ta'minlashning asosiy yetkazib beruvchilari bilan uzok muddatli bitimlarga ega bo'lishi lozim. Uchinchidan, firma tarmoqlarni loyixalashtirish, o'rnatish va kuzatish bo'yicha yetarli ish tajribasiga ega bo'lishi kerak. Zamonaviy axborot texnologiyalarining gurkirab rivojlanishi va uni qo'llash sohasining kengayishi dasturiy ta'minotning (DT) jadal rivojlanishiga olib keldi. Shuni takidlash kerakki, 1990 yilda jahon jamiyatida dasturiy ta'minotga 100 mlrd. AKSH dollaridan ziyod mablag sarflandi. Bunda DT rivojlanishi yyonalishi shuni ko'rsatadiki, harakatlar tendentsiyasi yiliga 20% usib bormokda. Axborot tizimlarining DTi deganda, hisoblash texnikasi vositalari bilan ma'lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan foydalanish uchun dasturiy va xujjatli vositalarni jamlash tushuniladi. Dasturiy ta'minot tomonidan bajariladigan funktsiyalarga bog'liq holda, uni ikki guruhga bo'lish mumkin: tizimli dasturiy ta'minot va amaliy dasturiy ta'minot. Tizimli dasturiy ta'minot kompyuterda axborotni qayta ishlash jarayonini tashkil etadi va amaliy dasturlar uchun me'yordagi ish muhitini ta'minlaydi. Amaliy DT foydalanuvchining aniq vazifalarini xal etish va umuman axborot tizimining hisoblash jarayonini tashkil etish uchun mo'ljallangan. Tizimli DT tarkibiga quyidagilar kiradi: - operatsion tizimlar; - servis dasturlar;- dasturlash tillari translyatorlari; - texnik xizmat dasturlari.
4-mavzu: NetMeeting dasturi orqali axborot almashish.
Kompyuter tizimida ro'yxatga olingan har bir sub'ekt (foydalanuvchi yoki foydalanuvchi nomidan harakatlanuvchi jarayon) bilan uni bir ma'noda indentifikatsiyalovchi axborot bog'liq. Bu ushbu sub'ektga nom beruvchi son yoki simvollar satri bo'lishi mumkin. Bu axborot sub'ekt indentifikatori deb yuritiladi. Agar foydalanuvchi tarmoqda ro'yxatga olingan indentifikatorga ega bo'lsa u legal (qonuniy), aks holda legal bo'lmagan (noqonuniy) foydalanuvchi hisoblanadi. Kompyuter resurslaridan foydalanishdan avval foydalanuvchi kompyuter tizimining identifikatsiya va autentifikatsiya jarayonidan o'tishi lozim. Identifikatsiya (Identification) - foydalanuvchini uning identifikatori (nomi) bo'yicha aniqlash jarayoni. Bu foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida birinchi galda bajariladigan funktsiyadir. Foydalanuvchi tizimga uning so'rovi bo'yicha o'zining identifikatorini bildiradi, tizim esa o'zining ma'lumotlar bazasida uning borligini tekshiradi. Autentifikatsiya (Authentication) — ma'lum qilingan foydalanuvchi, jarayon yoki qurilmaning haqiqiy ekanligini tekshirish muolajasi. Bu tekshirish foydalanuvchi (jarayon yoki qurilma) haqiqatan aynan o'zi ekanligiga ishonch xosil qilishiga imkon beradi. Autentifikatsiya o'tqazishda tekshiruvchi taraf tekshiriluvchi tarafning xaqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi bilan bir qatorda tekshiriluvchi taraf ham axborot almashinuv jarayonida faol qatnashadi. Odatda foydalanuvchi tizimga o'z xususidagi noyob, boshqalarga ma'lum bo'lmagan axborotni (masalan, parol yoki sertifikat) kiritishi orqali identifikatsiyani tasdiqlaydi. Identifikatsiya va autentifikatsiya sub'ektlarning (foydalanuvchilarning) haqiqiy ekanligini aniqlash va tekshirishning o'zaro bog'langan jarayonidir. Muayyan foydalanuvchi yoki jarayonning tizim resurslaridan foydalanishiga tizimning ruxsati aynan shularga bog'liq. Sub'ektni identifikatsiyalash va autentifikatsiyalashdan so'ng uni avtorizatsiyalash boshlanadi. Avtorizatsiya (Authorization) — subektga tizimda ma'lum vakolat va resurslarni berish muolajasi, ya'ni avtorizatsiya sub'ekt harakati doirasini va u foydalanadigan resurslarni belgilaydi. Agar tizim avtorizatsiyalangan shaxsni avtorizatsiyalanmagan shaxsdan ishonchli ajrata olmasa bu tizimda axborotning konfidentsialligi va yaxlitligi buzilishi mumkin. Autentifikatsiya va avtorizatsiya muolajalari bilan foydalanuvchi harakatini ma'murlash muolajasi uzviy bog'langan. Ma'murlash (Accounting) — foydalanuvchining tarmoqdagi harakatini, shu jumladan, uning resurslardan foydalanishga urinishini qayd etish. Ushbu hisobot axboroti xavfsizlik nuqtai nazaridan tarmoqdagi xavfsizlik xodisalarini oshkor qilish, taxlillash va ularga mos reaktsiya ko'rsatish uchun juda muhimdir. Ma'lumotlarni uzatish kanallarini himoyalashda sub'ektlarning o'zaro autentifikatsiyasi, ya'ni aloqa kanallari orqali bog'lanadigan sub'ektlar xaqiqiyligining o'zaro tasdig'i bajarilishi shart. Xaqiqiylikning tasdig'i odatda seans boshida, abonentlarning bir - biriga ulanish jarayonida amalga oshiriladi. —Ulash|| atamasi orqali - 31 - tarmoqning ikkita sub'ekti o'rtasida mantiqiy bog'lanish tushuniladi. Ushbu muolajaning maqsadi — ulash qonuniy sub'ekt bilan amalga oshirilganligiga va barcha axborot mo'ljallangan manzilga borishligiga ishonchni ta'minlashdir. O'zining xaqiqiyligining tasdiqlash uchun sub'ekt tizimga turli asoslarni ko'rsatishi mumkin. Sub'ekt ko'rsatadigan asoslarga bog'liq holda autentifikatsiya jarayonlari quyidagi kategoriyalarga bo'linishi mumkin: - biror narsani bilish asosida. Misol sifatida parol, shaxsiy identifikatsiya kodi PIN (Personal Identification Number) hamda —so'rov javob|| xilidagi protokollarda namoyish etiluvchi maxfiy va ochiq kalitlarni ko'rsatish mumkin; - biror narsaga egaligi asosida. Odatda bular magnit kartalar, smart-kartalar, sertifikatlar va touch memory qurilmalari; - qandaydir daxlsiz xarakteristikalar asosida. Ushbu kategoriya o'z tarkibiga foydalanuvchining biometrik xarakteristikalariga (ovozlar, ko'zining rangdor pardasi va to'r pardasi, barmoq izlari, kaft geometriyasi va x.) asoslangan usullarni oladi. Bu kategoriyada kriptografik usullar va vositalar ishlatilmaydi. Beometrik xarakteristikalar binodan yoki qandaydir texnikadan foydalanishni nazoratlashda ishlatiladi. Parol — foydalanuvchi hamda uning axborot almashinuvidagi sherigi biladigan narsa. O'zaro autentifikatsiya uchun foydalanuvchi va uning sherigi o'rtasida parol almashinishi mumkin.
Plastik karta va smart-karta egasini autentifikatsiyasida shaxsiy identifikatsiya nomeri PIN sinalgan usul hisoblanadi. PIN — kodning mahfiy qiymati faqat karta egasiga ma'lum bo'lishi shart. Dinamik — (bir martalik) parol - bir marta ishlatilganidan so'ng boshqa umuman ishlatilmaydigan parol. Amalda odatda doimiy parolga yoki tayanch iboroga asoslanuvchi muntazam o'zgarib turuvchi qiymat ishlatiladi. —So'rov-javob|| tizimi - taraflarning biri noyob va oldindan bilib bo'lmaydigan —so'rov qiymatini ikkinchi tarafga jo'natish orqali autentifikatsiyani boshlab beradi, ikkinchi taraf esa so'rov va sir yordamida hisoblangan javobni jo'natadi. Ikkala tarafga bitta sir ma'lum bo'lgani sababli, birinchi taraf ikkinchi taraf javobini to'g'riligini tekshirishi mumkin.
5-mavzu:Zamonaviy shaxsiy Kompyuterlar va ularning dasturiy
ta'minoti.
Yuqorida biz shaxsiy kompyuterlarning tuzilmasi va undagi asosiy bloklarning funksional vazifalari xususida so=z yuritdik. Endi IBM PC kompyuterlari misolida bu qurilmalarning muayyan ko=rinishlari, ya'ni IBM PC shaxsiy kompyuterlarining texnik ta'minoti to=g=risida batafsil to=xtalamiz. IBM PC kompyuterlarining elektron sxemasi bir necha moduldan, boshqacha aytganda elektron platalardan tashkil topgan bo=lib, bu tuzilma foydalanuvchining ixtiyoriga ko=ra moslanuvshanlik va ta'mirlash ishlarini bajarishni yengillash-tirish imkoniyatlarini yaratadi. Mikroprotsessor (Central Processing Unit (CPU)-marka-ziy protsessor). Yuqorida aytilgandek, kompyuterning eng asosiy qurilmasi mikroprotsessor bo=lib, mazkur qurilmada axborotlarga ishlov berishdagi barcha amallar hamda boshqa qurilmalarni boshqarish ishlari bajariladi. IBM PC shaxsiy kompyuterlarida Intel firmasining mikroprotsessorlaridan tash-qari u bilan turdosh bo=lgan boshqa (AMD, Cyrix, IBM va b.) firmalarning mikroprotsessorlari ham ishlatilmoqda. Mikropro-tsessorlarning asosiy ko=rsatkichi amallarni bajarish tezligidir. Bu tezlik mikroprotsessorning takt chastotasi orqali aniqlanadi. Takt chastota megagers (MHz) yoki zamonaviy kompyuterlarda gigagers (GHz)larda o=lchanadi. Mikroprotsessor biror-bir amalni (masalan, qo=shuv yoki ko=paytiruv amalini) bir nechta taktda yoki boshqacha aytganda bir necha elementar operatsiya yordamida bajarishi mumkin. Ya'ni, har bir amal mikroprotsessorning taktlarida bajariladigan bir necha elementar operatsiya-lardan iborat bo=lishi mumkin. Mikroprotsessorning vaqt birligidagi buyruqlar impulsi soni uning takt chastotasi deyiladi. Takt chastotasi qanchalik yuqori bo=lsa, mikroprotsessorning ish unumi ham shunchalik yuqori bo=ladi. Masalan, 850 MHz takt chastotaga ega bo=lgan mikroprotsessor 1 sekundda 850 million elementar amal bajarar ekan. Yoki 3 GHz takt chastotali mikroprotsessor 1 sekundda 3 mlrd. elementar operatsiya bajarar ekan. Bugungi kunda ko=p yadroviy protsessorlardan, ya'ni bir korpusda (bir
yoki bir nechta kristallarda) bir nechta protsessor yadrosi jamlangan protsesorlardan foydalanilmoqda. Protsessor-larning ikki yadroligi tushunchasi mantiqiy va jismoniy yadro mavjudligini nazarda tutadi, masalan Intel Core Duo ikki yadroli protsessori bitta jismoniy, biroq ikki mantiqiy yadroga bo=lingan yadrodan iborat. Intel Core 2 Duo protsessori ikki jismoniy yadrodan iborat, bu ishni anchayin tezlashtiradi. 2007 yildan boshlab bir kristallda jamlangan to=rt yadroli protsessorlar ishlab chiqarilmoqda, avval ular AMD Quad-Core Opteron serverlari uchun mo=ljallangan edi, keyinchalik, AMD Quad-Core Phenom shaxsiy kompyuterlar uchun takomillashtirildi. Hozir ikki va to=rt yadroli protsessorlar, xususan Intel Core 2 Duo protsessorlari keng tarqalmoqda. 2006-yildan Intel Core 2 Quad to=rt yadroli protsessor ishlab chiqarilmoqda. Yaqin 10—20-yil ichida, texnologik jarayon ishlab chiqarish-ning jismoniy chegarasiga yetib borishi bois, protsessorlarning moddiy qismi o=zgarib ketsa kerak. Balki kvant yoki molekular protsessorlar barpo etilar. Kvant protsessorlari kvant effektlariga asoslangan bo=lishi nazarda tutilgan. Bugungi kunda kvant protsessorlarining ishchi tajribaviy turlarini ishlab chiqarish ustida faoliyat olib borilmoqda. Tizimli plata (Mother Board - "Ona plata"). Tizimli plata kompyuterning asosiy platformasi bo=lib, boshqa elektron qurilmalar: mikroprotsessor, tezkor xotira, tizimli shina, BIOS va boshqa qurilmalarning adapter (kontroller)lari ana shu platformaga o=rnatiladi. Hozirgi vaqtda ba'zi qurilmalarning adapterlari (videoadapter, tovush adapter va h.k.) tizimli plataning tuzilmasida yaratilmoqda. Bular integrallashgan tizimli platalar deb yuritiladi. Shaxsiy kompyuter uchun tizimli plataning o=lchovlarini, korpusga mahkamlanish joyini, tizimli platadagi interfeys shinalar, kiritish/chiqarish portlari, markaziy protsessor soketi, tezkor xotira uchun slotlar joylanishini hamda oziqlanish blokini ulab qo=yish qismini belgilovchi standartga tizimli plataning form-faktori deyiladi. Zamonaviy form-faktorlar - ATX; microATX; Flex-ATX; NLX; WTX, CEB kabi form faktorlardir. Yangi joriy qilinayotgan form-faktorlar qatoriga Mini-ITX; Nano-ITX; Pico-ITX; BTX, MicroBTX;PicoBTX larni kiritish mumkin. Xotira turlari. Shaxsiy kompyuterlarda xotiraning bir necha ko=rinishlaridan foydalaniladi. Quyida ularning turlari ustida to=xtalib o=tamiz. Tezkor xotira (Random Access memory (RAM) - ixtiyoriy kirish imkoniyatiga ega bo=lgan xotira). Kompyuterning eng muhim elementlaridan biri tezkor xotira hisoblanib, unda kompyuterning ishlash jarayonida bevosita kerak bo=ladigan ma'lumotlar (dasturlar va berilganlar) saqlanadi. Kompyuterning ish unumi (tezligi) ma'lum ma'noda tezkor xotiraning hajmiga bevosita bog=liq bo=ladi. Tezkor xotiraning axborot sig=imi yetarli bo=lmasa, dasturlar sekin bajariladi yoki ba'zilari umuman bajarilmaydi. Shuning uchun tezkor xotiraning hajmini tanlashda kompyuterda bajariladigan dasturlarning talablaridan kelib chiqish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi vaqtda zamonaviy kompyuterlarga axborot sig=imi 512 Mbayt, 1 Gbayt, hatto, 2 Gbayt va undan ortiq bo=lgan tezkor xotiralar o=rnatilmoqda. Zamonaviy kompterlarda DDR (Double Data Rate - ma'lumotlarni uzatish tezligi ikki marta oshirilgan xotira), DDR2 (DDR xotiraning ikkinchi avlodi) va hali yakuniy tarzda qabul qilinmagan, biroq tajriba tarzda foydalanilayotgan DDR3 (ma'lumotlarni uch kanallik tartibda uzatuvchi xotira) o=rnatilmoqda. *Kesh (Cache) xotira. hozigi vaqtda zamonaviy kompyu-terlarning ishini tezlashtirish maqsadida tezkor xotira va protsessor orasida bufer vazifasini bajaruvchi tez ishlaydigan kesh xotira o'rnatilmoqda. Uning asosiy vazifasi tezkor xotira-dagi ko'p murojaat qilinadigan ma'lumotlarning nusxalarini saqlab, kerak bo'lganda mikroprotsessor tezkor xotiraga muro-jaat qilmasdan ularni bevosita kesh xotiradan oladi. Buning natijasida ma'lumot qidirishga ketadigan vaqt ancha qisqaradi va kompyuterning ishi tezlashadi. Kompyuterlarning so'nggi tur-larida kesh xotira mikroprotsessorning o'ziga o'rnatilmoqda. Odatda kesh xotiraning axborot sig'imi 256 Kbayt yoki 512 Kbaytni tashkil etadi. 1-, 2-, 3- pog=onadagi KESHlar mavjud. 1-pog=onadagi Kesh eng kichik latent darajasiga (kirish vaqti)ga ega, biroq uning o=lchami juda kichikdir, undan tashqari bunday keshlar ko=p portli qilib ishlangan. 2- pog=onadagi Kesh xotiraning latentlik darajasi yuqoriroq hamda katta o=lchamda yasalishi mumkin. 3-pog=onadagi Kesh hajmi bo=yicha eng kattasi hisob-lanadi, biroq juda sekin, lekin tezkor xotiradan ancha tez ishlaydi. *BIOS xotira (Read onli memory(ROM) - faqat o'qish uchun xotira) - IBM PC kompyuterlarida doimiy xotira vazifasini bajarib, unga ma'lumotlar kompyuter yaratilishida o'rnatib qo'yiladi va keyinchalik bu ma'lumotlarni dasturlar yordamida faqat o'qish imkoniyati mavjud bo'lib, ularni o'zgartirish mumkin emas. Xususan, BIOSda kompyuter ishga tushirilganda operatsion tizimni yuklovchi dastur ham saqlanadi. Tizimli plata BIOSning asosiy vazifasi - tizimli plataga ulangan qurilmalarni kompyuter yoqilishi bilan initsializatsiya qilish (aniqlash)dir. BIOS qurilmalarning ishga yaroqligini tekshiradi, ishlash parametrlarini (masalan, markaziy protsessor shinasining chastotasini) belgilaydi, shundan keyingina opera-tsion tizim yuklatuvchisini topib, boshqaruvni operatsion tizimga uzatadi. Operatsion tizim esa, boshida BIOS berilgan parametr-larni o=zgartirishi mumkin. Ba'zi BIOS turlari operatsion tizimni USB i IEEE 1394 kabi interfeyslar orqali yuklashga ham imkon beradi. BIOS xotiralar tarmoq orqali ham yuklash ishlarini amalga oshirishi mumkin. Shunigdek, BIOS servis amallarning minimal to=plamini o=z ichiga oladi (masalan, ekranga xabar chiqarish yoki klaviatura belgilarini qabul qilib olish), uning nomi aynan shu amalllardan kelib chiqqan Basic Input-Output System - kiritish chiqarishning asosiy tizimi. Ba'zi BIOSlarda qo=shimcha amallar (masalan, audio-CD yoki DVD-disklardan ma'lumotni yuklash) yoki ichki kiritilgan (vstroyennbiy) ish muhitini (masalan, Basic tili interpretatorini) quvvatlab turish bajariladi *Videoxotira. Videoxotira odatda videoadapterga o=rna-tilgan bo=lib, unda monitor ekraniga chiqarilishi lozim bo=lgan axborot saqlanadi. Tashqi xotiraning turlari. * Qattiq diskdagi xotira. Bu qurilmaning nomini —Vinchester|| yoki qisqacha qattiq disk (Hard disk driver (HDD) - qattiq diskdan o=qish-yozish qurilmasi) deb yuritishadi. Unda foydalanuvchining doimiy saqlanishi lozim bo=lgan ma'lumotlari, operatsion tizim va, umuman, kompyuterning barcha dasturiy ta'minotlari saqlanadi. Bu qurilma barcha axborot saqlash qurilmalari ichida (tezkor xotirani hisobga olmagan holda) eng yuqori axborot almashinish tezligiga ega. Uning asosiy xarakteristikasi axborot sig=imidir. Bugungi kunda qattiq disk tobora takomillashib bormoqda. 2006-yilda —aralash|| qattiq disklar, ya'ni flesh-xotira blokiga ega disklarni ishlab chiqarish boshlandi. Keyinchalik Hitachi 1 TB hajmga ega disk ishlab chiqardi, 2008-yilga kelib, Seagate Technology LLC 1,5 terabayt (Tbayt) hajmga ega, 2009- yilda esa, yangi plastinalar vositasida 2 Tbaytlik vinchester yaratildi. Shu yilda Western Digital kompaniyasi 2 terabayt hajmli qattiq disklar ishlab chiqarishni yo=lga qo=ydi. *Kompakt disklar (Compact Disk-CD). Hozirgi vaqtda axborot tashish vositasi sifatida kompakt disklardan keng foydalanilmoqda. Kompakt diskning axborot sig'imi katta bo'lgani uchun unga multimediali, grafik axborotlar, kompyuterning dasturiy ta'minoti va boshqa katta hajmga ega bo'lgan ma'lumotlar yoziladi. Kompakt disklar uch turga bo'linadi. Birinchisi, faqat o'qish uchun. Bunday kompakt disk (SD)larga axborot ularni ishlab chiqarish jarayonida yoziladi va undagi axborot faqat o'qish uchun mo'ljallangan bo'ladi. Ya'ni uning ustiga yangi ma'lumotlar yozib bo'lmaydi. Ikkinchi turdagi kompakt disklar SD-R deb nomlanib, ularga bir marotaba axborot yozish mumkin. Uchinchi turdagi kompakt disklarga mavjud ma'lumot ustidan qayta yozish mumkin. Bunday kompakt disklar CD- RW deb yuritiladi. Turidan qat'iy nazar kompakt disklarning axborot sig'imi 640-700 Mbaytni tashkil etadi. Kompakt disklardan axborot o'qish qurilmasi SD-ROm yoki CDD (Compact Disk Driver) deyiladi. SD- ROMlar axborot o'qish tezligi bilan xarakterlanadi. Bir birlik axborot o'qish tezligi sifatida sekundiga 150 Kbayt axborot o'qish qabul qilingan bo'lib, qolganlari shunga karrali qilib olinadi. Masalan, 4 karrali (4x) tezlikka ega bo'lgan SD-ROM bir sekundda 150x4=600 Kbayt axborot o'qiydi. 52x (52 karrali) SD-ROMning o'qish tezligi 7800 Kbayt/sek. Hozirgi vaqtda SD disklardan axborot o'qish bilan birga, unga ma'lumotlar yozish imkoniyatiga ega bo'lgan qurilmalar paydo bo'ldi. Bu qurilmalar CD RW deb yuritiladi. CD RW qurilmasi uch xil tezlikka ega bo'ladi: o'qish, qayta yozish va yozish tezliklari. Qayta yozish deganda CD RW diskiga axborot ustidan qayta yozish tushuniladi. Yozish deganda CD R diskiga axborot yozish tushuniladi. Bu tezliklar ham yuqoridagidek tezlik birligiga nisbatan karrali ko'rinishda bo'lib, ketma-ket yoziladi. Masalan, CD RW qurilmasining tezligi CD RW 52x32x44 ko'rinishda yozilgan bo'lsa, uning axborot o'qish tezligi 52 karrali bo'lib, qayta yozish tezligi 32 va yozish tezligi 44 karralidir. * DVD disklar (Digital Versatile Disk - universal raqamli disk). Tashqi ko'rinishidan DVD disklar CD disklardan farq qilmaydi. CD disklardan farqli o'laroq DVD disklar katta hajmdagi axborot sig'imiga ega bo'lish bilan birga, ularga axborot, ya'ni yangi texnologiya - DVD formatda yoziladi. DVD disklarning axborot sig'imi turiga qarab quyidagicha bo'lishi mumkin: • DVD-5 - bir tomon, bir sathli hajmi 4,7 Gbayt; • DVD-9 - bir tomon, ikki sath hajmi 8,5 Gbayt; • DVD-10 - ikki tomon, bir sathli hajmi 9,4 Gbayt; • DVD-14 - ikki tomonli disk bir tomonida bitta va ikkinchi tomonida - ikkita sath hajmi 13,24 Gbayt; • DVD-18 - ikki tomonli, ikkita sathli hajmi 17 Gbayt. DVD disklardan o'qish qurilmasi DVD-ROM deyiladi va uning tezligi ham SD-ROMnikiga o'xshash tezlik birligiga nisbatan karrali bo'ladi. * Flesh (Flash) xotira. Bu energiyaga bog'liq bo'lmagan, yozish va o'qish imkoniyatlari mavjud bo'lgan ixcham xotira turi hisoblanadi. Flesh xotiradagi axborot ishonchli va uzoq muddat saqlanishi mumkin. Flesh xotira bilan axborot almashinish kompyuterning USB porti orqali amalga oshiriladi. Flesh xotiraning axborot sig'imi 1-2 Gbayt va undan ortiq bo'lishi ham mumkin. 2005- yilda Toshiba va SanDisk birinchi marta 1 Gbayt hajmli chipni taqdim etdi. 2006-yilda Samsung 8 Gbayt flesh xotira yaratgani haqida ma'lum qildi, Bu chiplar 2009-yildan boshlab keng ishlab chiqarishga joriy qilindi. Hajmni ko=paytirish uchun qurilmalarda bir nechta chipni birlashtirgan massivlardan foyda-lanib kelinmoqda. Bugungi kunda asosan 1 Gbaytdan 64 Gbaytgacha hajmgacha bo=lgan flesh kartalardan foydalanib kelinmoqda. Eng katta hajmdagi USB qurilma 1 Tbayt hajmga ega. *Klaviatura. Klaviaturadan kompyuterga axborot kiritish uchun foydalaniladi. Klaviaturada lotin va kirilcha harflar, raqamlar, tinish belgilar, maxsus belgilar, matematik amallar belgilari tugmachalari bilan birga kompyuterga buyruqlar kiritish uchun funksional hamda boshqarish tugmachalari ham mavjud. So'nggi chiqarilayotgan klaviaturalarda multimedia vositalaridan va boshqa ko'p ishlatiladigan dasturlardan foydalanishni osonlashtiruvchi maxsus tugmachalar ham mavjud bo'lib, ularni multimediali klaviaturalar deb ataladi. *Sichqon. Hozirgi vaqtda zamonaviy dasturlar bilan ishla-ganda albatta sichqondan foydalaniladi. Sichqon - qo'lning kaftiga sig'adigan ikkita tugmachali moslama bo'lib, uning yordamida kompyuter ekranidagi obyektlar ustida turli xil manipulyatsiyalarni bajarish, tugmachlari yordamida signallar kiritish mumkin. Bu qurilmaning sichqon deyilishiga sabab, u kulrang bo'lib, uning kompyuterga ulangan simi sichqonning dumini eslatadi. Sichqonni tekislikda harakat qildirganda uning ko'rsatkichi ekran bo'ylab mos ravishda harakat qiladi. Hozirgi vaqtda mexanik (sharikli) sichqonlar o'rnini optik sinchqonlar egallamoqda. Oxirgi yillarda optik sichqonchalarning yarimo=tkazgichli lazerdan foydalanuvchi yangi, yanada takomillashtirilgan turi yaratildi. Undan tashqari induksion sichqonchalar mavjud. Induktsion sichqonchalar grafik planshet qoidasiga asosan ishlaydigan gilamchalardan foydalanadi yoki grafik planshet tarkibiga kiradi. Induksion sichqoncha katta aniqlik bilan ishlaydi. U simsiz ham bo=lishi mumkin va induksion oziqlanishga ega. Demak, oddiy simsiz sichqonchalardan farqliroq akkumulyator talab etmaydi. Sichqonchalarning yana bir turi inersion sichqoncha. Ular akselerometr deb nomlanuvchi maxsus asbob yordamida sichqonchaning o=qlar bo=yicha siljishini belgilaydi. Aksariyat hollarda mazkur sichqonchalar simsiz bo=ladi hamda harakatlar detektorini vaqtinchalik o=chirib turuvchi tugmachaga ega. U ishga tushirilganda sichqoncha ko=rsatkichga ta'sir etmagan holda harakat qilishi mumkin. Giroskopik sichqoncha - uni faqat tekislikda emas, balki fazoda ham harakatlantirish mumkin. Uni stoldan olib, havoda qo=lingiz bilan harakatlantirish mumkin. Skaner. Skaner qurilmasi qog=ozdagi matn, grafik, chizma-lar ko=rinishidagi axborotni kompyuterga kiritish uchun xizmat qiladi. Skanerlar quyidagi turlarda ishlab chiqariladi: • Planshet skanerlar - skanerlarning eng keng tarqalgan turidir, chunki u foydalanuvchi uchun maksimal darajada qulaylik yaratadi - yuqori sifat va skanerlashning yaxshi tezligini ta'minlab beradi. • Qog=oz tortuvchi skanerlar - qog=oz tirkashga kiritilib, roliklar yordamida skaner ichidagi lampa oldidan tortib o=tiladi. Aksariyat modellar avtomatik uzatish qurilmasiga ega, shu bois, unda katta hajmdagi hujjatlarni tez skaner qilish mumkin. • Planetar skaner - kitoblarni yoki tez shikastlanuvchi hujjatlarni skaner qilish uchun mo=ljallangan, chunki skanerlash jarayonida skaner qilinayotgan obyektlarga umuman tegilmaydi. • Kitob skanerlari - bu skanerlarda jarayon ustki tomondan amalga oshiriladi, siz faqat kitobni o=qigandek, uni varaqlab tursangiz bas. Zamonaviy kitob skanerlaridan foydalanilgan holda o=nlab kitoblar va hujjatlarni qisqa vaqtda elektron holatga o=girish mumkin. Kitob skanerlarida motorlashgan beshik sifat uskuna va boshqarish uchun oyoq pedalidan foydalanilsa, operatorning ishi yanada yengillashadi. Kitob skanerlarida ishlatiladigan dasturiy ta'minot mavjud defektlarni bartaraf etish, kitobning buklangan joyini tekislab ketish imkoniyatini beradi. Bugungi kunda asosan 600 dpi imkoniyat darajasiga ega skanerlardan foydalaniladi. Bu imkoniyatni oshirish yanada takomillashtirilgan optik uskunalarni ishlatishni taqozo etadi. Monitorlar. Kompyuter monitori ekranga matnli va grafik axborotni chiqarish uchun mo=ljallangan bo=lib, bu tasvirlarni kompyuterning videokontrolleri shakllantirib beradi. Foydala-nuvchi kompyuterdan ma'lumotni aksariyat hollarda monitordan oladi. Monitorlar tasvirlarni asosan elektron-nurli trubkali kines-kop yordamida shakllantiradi. Hozirgi vaqtda suyuq kristalli yupqa (LCD) monitorlardan ham foydalanilmoqda. Bunday monitorlar avvallari faqat ixcham ko=chma (Noutbuk) kompyuterlarda qo=llanilgan bo=lsa, hozirga kelib ularni kompyuterlarning istalgan turiga qo=yish mumkin bo=lib qoldi. Hozirgi vaqtda asosan rangli monitorlardan foydalaniladi. Monoxrom (ikki rangli) monitorlardan maxsus elektron qurilmalarda va zarur holatlardagina foydalaniladi. Monitorlarning asosiy parametrlaridan biri diagonal o'lchami bo'lib, uni dyuymlarda keltiriladi. Hozirgi vaqtda 15 dyuym (15'') dan 21 dyuymgacha o'lchamdagi monitorlar mavjud. Oddiy foydalanuvchilar uchun 17 dyuymli monitorlarda ishlash yetarli bo'lsa, nashriyot va konstruktorlik ishlarini bajarishda qimmat bo'lishiga qaramasdan 21 dyuymli monitor-lardan foydalanish zaruriyati mavjud. Monitorning ikkinchi parametri bir xil rang lyuminafor (rang beruvchi) nuqtalari markazi orasidagi masofa bo'lib, bu masofa qanchalik kichkina bo'lsa, tasvir shunchalik ravshan bo'ladi. Sifatli monitorlarda bu masofa 0,21-0,26 mm, o'rta klassdagi monitorlarda 0,28 mm va past sifatli monitorlarda 0,31-0,39 mm oralig'ida bo'ladi. Monitorlarning sifatini belgilovchi parametrlardan yana biri uning imkoniyat darajasi bo'lib, u ekrandagi tasvirni shakllan - tiruvchi gorizontal va vertikal nuqtalar soni bilan aniqlanadi. Masalan, oddiy 15 dyuymli monitorlarda imkoniyat darajasi 1024x768, ya'ni gorizontali bo'yicha 1024 ta va vertikali bo'yicha 768 ta nuqta bo'lishi, 17 dyuymli monitorlarning imkoniyat darajasi 1280x1024 bo'lishi, 21 dyuymli monitorlarda 1600x1200 bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Aksariyat grafik axborotlar bilan ishlovchilarga imkoniyat darajasi yuqori monitorlardan va videokontrolleri kuchli bo'lgan kompyuter-lardan foydalanish tavsiya etiladi.
6-mavzu:Operatsion tizim.Operatsion tizim (OS)-atamalar va ta'riflar.
Operatsion sistema-kompyuter ishga tushirilishi bilan yuklanuvchi shunday bir dasturki, bu dastur foydalanuvchiga EHM bilan muloqot qilish vositasi bo'lib xizmat qiladi, uning barcha qurilmalari ishini boshqarish imkonini beradi. Operatsion sistema yordamida tezkor xotiradan foydalanish, disklardagi axborotlarni o'qish yoki axborotlarni disklarga yoyish, amaliy dasturlarni ishga tushirish va shu kabi turli ishlarni amalga oshirish mumkin. Operatsion sistemaga ehtiyoj borligining asosiy sababi- undagi dasturlarsiz bu kabi ishlarni bajarish uchun quyi bosqichdagi yuzlab yoki minglab elementar amallarni bajarishga to'g'ri keladi. Operatsion sistemaning asosiy vazifasi- foydalanuvchini uning bajarishi va umuman bilishi ham kerak bo'lmagan ana shu zerikarli hamda juda murakkab ishlardan xolis etish, kompyuter bilan muloqot qilishda qulayliklar yaratishdir. Bundan tashqari, operatsion sistema fayllarni ko'chirish yoki bosmaga chiqarish, kerakli dasturlarni tezkor xotiraga yuklab ishga tushirish va boshqaruvni ularga uzatish, operativ xotirani dastur ishi so'ngida bo'shatib, boshqaruvni yana o'ziga olish kabi ishlarni ham bajaradi. 13 Foydalanuvchi interfeyslari tushunchasi. MS DOSning buyruqlarini EHMga kiritish ko'p mehnat, vaqt va kuch talab qilishi sababli MS DOS buyruqlaridan oson va samarali DOS qatlamlari yaratilgan bo'lib, ularga misol tariqasida Norton commander, Microsoft Windows, PS Tools
Deluxe, Far va boshqalarni keltirish mumkin. Grafik interfeyslari tushunchasi. Kompyuterning texnik va dasturli ta'minotining rivojlanganligi hujjatlarni tahrir qilish sistemasida turli xil rasm, surat va chizmalarni qayta ishlash imkoniyatini yaratdi. Grafik interfeys-turli ko'rinishdagi grafik ob'ektlar (papkalar, turli ko'rinishdagi fayllar) va bu ob'ektlar bilan ishlash uslublari majmui. Grafik interfeyslarning afzalliklari shundan iboratki, bunda har bir ob'ekt tegishli belgiga ega, uning ko'rgazmaliligi va muomala uchun soddaligidadir. 1. Grafik interfeys ishini tashkil etish jihatlari. Ob'ektning belgilanishi-ob'ekt nomi va nishoni. WINDOWS ekrani elementlari; ishchi stoli, masalalar панелы, "Ishga tushirish" панелы. Ishchi stoli-bu ekranning asosiy qismi, unda fayl va papkalar kabi muhim ob'ektlar joylashgan. "Мойкомпьютер", "Сетевоеокружение", "Карзина", "Internet", "Portfel" ish stolidagi asosiy ob'ektlar bilan tanishib chiqamiz. Masalan: "Мойкомпьютер"- tashqi xotira qurilmasi bilan ishlash (disk va diskyurituvchilar bilan) hamda kompyuter parametrlarini sozlash imkonini beradi. "Сетевоеофужение''-bu lokal hisoblash tarmog'iga ulangan kompyuterlar bilan ishlash, shu bilan birga o'zaro axborot uzatishga ko'maklashadi. "Карзина"- o'chirilgan ob'ektlarni saqlash uchun maxsus papka. "Internet" (Internet Explorer)-Internet global axborot tarmoqlari ishi uchun dasturlar. 1-rasm.Ishchi stoli. 14 Windows ishchi stoli. Kontekst menyu-belgilangan ob'ekt ustida bajarilishi mumkin bo'lgan harakatlar ro'yxati. Har qanday ob'ektning kontekst menyusini chaqirish uchun klaviatura maxsus tugmachasi yoki "sichqoncha"ning o'ng tugmasini bosish kifoya. Ishchi stolining kontekst menyusini chaqirish "sichqoncha"ning o'ng tugmasini stol tekisligida harakatlantirmoq bilan amalga oshiriladi. Ishchi stoli kontekst menyusi buyruqlari tafsiloti: - tartiblash (ishchi stolida nom, tur, o'lchov, sana, avtomatik tartiblashni o'rnatish bilan saralash); -belgini o'rnatish (tasodifan surilib qolgan belgilarni o'zaro teng oraliqqa qo'yish); -hosil qilish (ishchi stolida fayl va papkalar hosil qilish); -xususiyat (ishchi stoli parametrlarini sozlash). Ob'ektning kontekst menyusini chaqirish- "sichqoncha"ning o'ng tugmasini belgi bo'yicha qimirlatish bilan amalga oshadi. Ob'ektning kontekst menyusi va asosiy buyruqlarining tafsiloti: -ochish (ob'ektni ochish); -nusxalash (ob'ektni nusxalash yoki ko'chirish uchun kompyuter xotirasining maxsus bo'lagi); -qirqish (ob'ektni navbatdagi ko'chirish uchun buferda saqlash); -qayta nomlash (ob'ekt nomini o'zgartirish); - chetlatish ("Savatcha"ga ob'ektni tushirish); -xususiyat (ob'ekt xususiyati parametrlarini ko'rish va o'zgartirish). WINDOWS operatsion sistemasining "Пуск" menyusidan foydalanish. 1."Пуск" menyusi buyruqlari va ularning qo'llanishi. "Пуск" menyusini chaqirish uchun "sichqoncha"ni chap tugmasi bosiladi yoki klaviaturadagi maxsus tugmalardan foydalaniladi. 2- rasm.Windows OS ning bosh menyusi. "Пуск" menyu quyidagi elementlardan tashkil topadi: -dasturlar menyusi-kompyuterdagi dasturlarni bir zumda ishga tushirishga xizmat qiladi; 15 -hujjatlar menyusi-hujjatlar ro'yxatini saqlash;-sozlash menyusi-sistema, printer, masalalar панельi parametrlarini sozlaydi; - izlash menyusi - fayl va papkalar, lokal tarmoqdagi kompyuterlarni qidirish; -ma'lumotlar menyusi - WINDOWS operatsion sistemasining ma'lumotlar sistemasini chaqirish; -bajarish menyusi-buyruqlar satri bilan dasturni ishga tushirish yoki papkani ochish; -ishni yakunlash menyusi-kompyuterni o'chirish yoki qayta yuklash. 2. Ma'lumotlar sistemasini ochish uchun „Пуск"menyudan ma'lumotlar buyrug'i tanlanib, "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. Ma'lumotlar sistemasi oynasida uchta zakladka (xatcho'p) mavjud. 1-xatcho'p - "Bo'limlar" (ma'lumotlar sistemasidagi bo'limlar ro'yxatini ko'rish). Bo'limlarni ochish, tanlangan mavzu bo'yicha axborotlarni ko'rish. 2-xatcho'p-"Mazmuni bo'yicha" (ma'lumotlar sistemasidagi maqolalar ro'yxatini alfavit tartibida chiqarish).
7-Mavzu:-Operatsion tizim va uning qobig'I ostida ishlovchi dasturlar
bilan ishlash.
Kompterdagi dasturlarni tezda ishga tushirib yuborish uchun "Standart" dasturlar guruhi ko'p qo'llaniladi. Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: - PAINT grafik muharriri-rasm mazmunidagi fayllarni ko'rish, hosil qilish va tahrirlash uchun qo'llaniladi; -Word Pad matn muharriri-kichik hajmdagi hujjatlarni terish, tahrir qilishda ishlatiladi; -kalkulyator- arifmetik hisoblashlar uchun (oddiy, muhandislik rejimida); -ЫОкноЬ matn muharririga sodda va qulay murojaat qilish (ko'p hollarda kichik hujjatlar) uchun ishlatiladi. 2. Hujjatlar menyusi. Hujjatni ishga tushirish uchun hujjat nomi yozilgan yozuv ustida "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish kerak. "Sozlash" menyusi uchta elementlardan iborat: a)Boshqarish панелы-sistemalar панелыт sozlash, dasturlar va kompyuterni avtomatik ishga tushirish yoki to'xtatish; b)Printerlar- kompyuterga ulangan printerni avtomatik o'rnatish yoki sozlash; c)Masalalar панелы-masalalar панелы parametrini sozlash, „Пуск"menyuga yangi dastur qo'shish yoki olib tashlash. "Hujjatlar" menyusidan hujjatlarni o'chirib tashlash. Kerakli punktni ishga tushirish uchun "Sozlash" menyusi elementiga mos ravishda "sichqoncha"ning chap tugmachasidan foydalanish lozim. Boshqarish панелы quyidagi elementlardan tashkil topgan: -o'rnatish-dasturlarni o'chirish-yangi dasturlarni avtomatik "Dasturlar" menyusiga kiritish yoki o'chirish; - yangi qurilmalarni o'rnatish-kompyuterga ulangan yangi qurilmalarni avtomatik sozlash; -sana-vaqt-yangi kun va vaqtni kiritish; -ekran (ishchi stoli kontekst menyusi kabi); 16 -klaviatura-klaviatura parametrlarini sozlash (belgilarni qaytarilish tezligi va klaviaturaga bog'liq boshqa yumushlar) -"sichqoncha" - "sichqoncha" manipulyatorining parametrini sozlash ("sichqoncha"ga bog'liq turli yumushlar);-tarmoq - kompyuter tarmog'ining ishini sozlash;-parollar-WINDOWS 9x operatsion sistemaga kirish uchun yangi parolni kiritish, jumladan tarmoq uchun ham. -printerlar ("sozlash"dagi kabi); -til va standartlar- berilgan mintaqaga oid turli ma'lumotlar;-sistema-kompyuter qurilmalari ishini ayni vaqtda bexato ishlayotganini ko'rsatadi. „Найти" menyusi. "Dasturlarni bajarish" menyusi. „Завершение работы"menyusi elementlari xaqida batafsil tushuntirish. Ular bilan ishlash ko'nikmalari. 1. „Найти" menyusi quyidagi asosiy elementlarini o'z ichiga oladi. -Papka va fayllar-fayllar va papkalarni ko'rsatilgan disk yoki disketdan izlash; - Tarmoqda kerakli-kompyuterni kompyuter tarmog'idan izlash. a) Papka va fayllar-''Найти" menyusidan "ishga tushirish" menyusi tanlanib, papka va fayllar ustiga olib borilib "sichqoncha"ning chap tugmasi bosiladi. "Мой компьютер"т ishga tushirish uchun "sichqoncha" yordamida kursorni "Moy kompyuter" yozuviga olib kelib, chap tugmasini bosish kifoya. Ishga tushirish dastur buyruqlari-papka yoki hujjat dasturlarini ochish; -"ishga tushirish" menyusini ishlatish uchun "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish kerak; -"ochish" satri bo'ylab fayl yoki papkaga yo'l ko'rsatish kerak. Agar kerakli yo'l noma'lum bo'lsa, "obzor" tugmasi yordamida avtomatik ravishda ob'ekt uchun kerakli yo'l topiladi; - papkalarni ochish yoki dasturlarni ishga tushirish "OK" tugmasini bosish bilan bajariladi. 2. „Завершение работы" buyruqlari. Ushbu dasturni ishlatish uchun „Пуск" menyudan „Завершение работы" buyrug'i tanlanadi. „Завершение работы" buyrug'i oynasida ishni tugallashning to'rt rejimi bor: -kompyuterni o'chirish-kompyuter ishini to'liq yakunlash, foydalanuvchi ishlayotgan hamma ob'ektlarni yopish;- kompyuterni qayta yuklash -oynalarning operatsion sistemasi bilan saqlangan xolda qayta yuklash; -MS DOS rejimidan maxsus OS MS DOS rejimiga o'tish;-sistemaga boshqa nom bilan o'tish-OSga boshqa foydalanuvchining o'z nomi bilan kirishi. Ishni tugatish uchun „Да", uni bekor qilish uchun „Нет" tugmasi bosiladi. Masalalar панельining „Пуск" menyusi. „Панел задач" ning vazifalari va ularni sozlash. „Панел задача quyidagi asosiy elementlar joylashgan: -"Пуск"menyu; 17 - klaviatura alfavitining (RuG'En) indikatori; -soat indikatori. Ishchi stolida fayl, papka, dasturlar oynasini ochganda ochiq ob'ektlar ro'yxati shakllanadi. Kontekst menyu quyidagi buyruqlarni o'z ichiga oladi: (oldindan ishchi stolida biron-bir ob'ektning oynasini ochib ko'ring) - Kaskadlar-ishchi stolidagi ketma-ket o'rnatilgan oynalar;-Yuqoridan pastga - ishchi stolidagi ustma-ust o'rnatil-gan oynalar;-o'ngdan- chapga -ishchi stolidagi chapdan o'ngga o'rnatilgan oyna. Oynalarni tiklash uchun masalalar панельida "sichqoncha"ning o'ng tugmasini bosish kerak. „Свойства"menyusi ikki xatcho'pdan iborat: a) masalalar панелы parametrlari;b) „Пуск"menyu. Birinchi xatcho'p quyidagi parametrlarni kiritish imkonini beradi: -hamma oynaning yuqorisini o'rnatish; -bosh menyudagi kichkina belgilarni ekrandan avtomatik yo'qotish; -soatlar-masalalar панельidan soatlar indikatorini yo'qotish. Kerakli parametrni o'rnatish uchun "sichqoncha"ni oynaning parametr nomi bo'ylab chap tugmasini bosish kerak, so'ng OKni "sichqoncha" yordamida ishga tushirish kerak. Yangi dasturni qo'shish uchun ekrandagi yo'riqnomadan foydalanish lozim. Dasturni yo'qotish uchun esa "yo'qotish" tugmasidan foydalaniladi. „Документы"^ menyusini tozalash uchun "tozalash", so'ng OK dan foydalaniladi.
8-mavzu: Windows operatsion tizimining qo'shimcha imkoniyatlari.
Kompyuterda dastur ishga tushgach, ekranda fayllar ro'yxati va ular haqidagi axborotlar yozilgan qo'sh chiziq bilan chegaralangan oynalar paydo bo'ladi. (Aslida WINDOWS so'zi ham "oynalar" degan ma'noni bildiradi). Oynalar to'g'ri to'rtburchak shaklda bo'ladi. Ob'ektni (fayl, papka yoki dastur) ochish ob'ektning belgisida yoki ob'ektning kontekst menyusidan ochish buyrug'ida "sichqoncha"ning chap tugmasini 2 marta tez bosish bilan amalga oshiriladi. 2. Oyna elementlari-ochik ob'ektning nomini saqlovchi sarlavha o'lchovini o'zgartiruvchi va oynalarni biriktiruvchi tugmalarni boshqarish tugmalaridan iborat. Bunda tugmalarning yig'ishtirish, o'lchov o'zgartirish va oyna berkitish faoliyatini ko'rsatib tasvirlab berish lozim. Oynani yig'ishtirish operatsiyasi bilan oynalarni yopish operatsiyasi farqlarini ta'kidlab o'ting (Birinchi holatda ob'ekt faolligicha qoladi, ikkinchisi bilan ish ham to'xtatiladi). Masalalar панелы yordamida yoki ALT+TAB tugmasini bosish bilan yig'ishtirilgan oynalarni tiklash ham mumkin. 3. Oyna o'lchovlarini o'zgartirish, oyna o'lchovi o'zgartirish yo'nalishini ko'rsatuvchi 2 yo'nalishli strelkalar paydo bo'lguncha, "sichqoncha" kursorini oyna chegarasiga olib berishi kerak. "Sichqoncha"ning chap tugmasini bosish va uni bosib turgan holda kursorni ko'chirib, shu vaqtda oyna o'lchovini o'zgartirish kerak. 4. Oynani "sichqoncha" yordamida boshqa joyga ko'chirish yo'li bilan harakatlantiriladi. Buning uchun kursorni oyna sarlavhasi o'rtasiga olib boriladi, "sichqoncha"ning chap tugmasi bosiladi, uni bosgan holda oyna ish stolida ko'chiriladi. 5. Bir vaqt ichida bir necha ob'ektni, ularning har biri alohida oynada joylashganligi, ochish imkoniyatlari haqida gapirish o'rinli. Shuni ta'kidlash lozimki, faqat ulardan biri faol bo'lishi mumkin, vaqtning har damida faqat bir 19 oyna bilan ish amalga oshirilishi mumkin. Bunda faol oyna sarlavhasi to'q ranglar bilan ajratilgan bo'ladi. Oynalar orasida ko'chish quyidagicha amalga oshiriladi: a) "Sichqoncha" tugmalarini faoliyatsiz oyna yuqori qismida bosiladi; b) "sichqoncha" tugmalarini masalalar панельida faoliyatsiz oyna tugmasida bosamiz; c) ALT+TAB tugmalar kombinatsiyasi yordamida. 2. "Мойкомпьютер" obyektidan foydalanish. Papka va fayllar bilan ishlash. "Мойкомпьютер" obyekti tarkibining ta'rifi: "Мойкомпьютер" obyektini ochish uchun- "sichkoncha" chap tugmasini obyekt belgisida 2 marta bosish yoki obyektning kontekstli menyusini chakirib, "Ochish" bo'yrugini tanlash kerak. "Мойкомпьютер" obyektida qo'yidagi asosiy obyektlar joylashgan: -3,5 va 5,25li egiluvchan disklarning diskyurituvchi belgilari (Kompyuterda o'rnatilgan); -bir yoki bir kancha kattik disklar belgilari; - lazer disklarini o'chish uchun kurilmalar belgisi (agar bu kurilma o'rnatilgan bo'lsa); -boshkaruv панельт^ belgisi; -printerlar belgisi. Obyektni ochish uchun bu obyekt belgilanib, "sichkoncha"ning chap tugmachasi 2 marta bosish bilan (o'xshash operasiyani obyektning kontekstli menyusini chakirib xam bajarish mumkin), kattik disk (Disk C:) yoki egiluvchan disklar (Disk A: yoki Disk B:) diskyurituvchi obyektlarning ochilishi bu obyektlarning ildiz papkasini ochadi. Nusxalashning ikki usuli mavjud: -"Мойкомпьютер" obyektidan foydalanib; -Obyektning ko'chirishdan foydalanib. a) "Мойкомпьютер" obyektini ochish, nusxalash yoki ko'chirish kerakli fayl yoki papka obyektini ochish. b) Papka-manbada nusxalanayotgan obyektni ajratib, keyin bevosita papka-manba sarlavxasi ostida turgan menyuda "nusxalash" buyrugi (obyektni nusxalash uchun) yoki "Kesish" obyektini ko'chirish uchun) buyrugi tanlanadi. Agar diskdan diskka nusxalash talab kilinsa, unda nusxalayotgan obyektning kontekstli menyusida "yuborish" buyrugi tanlanadi, keyin obyekt nusxasidan yuborilayotgan disk nomi tanlanadi. Nusxalashning 2 usulini amalga oshirish uchun ish stolida manba-papka va kabul kiluvchi papkalar ochik bo'lishi kerak (buning uchun "Мойкомпьютер" obyektidan foydalansa bo'ladi). Manba-papkasida "sichkoncha"ning chap tugmasi bilan nusxalanadigan yoki ko'chiriladigan obyekt ajratiladi va "sichkoncha"ning chap tugmasini bosib turib obyekt belgisi-kabul kiluvchi-papkaga ko'chiramiz. Obyektni yo'q qilish va qayta nomlash. Operasiya boshida yo'k kilinadigan obyekt joylashgan papkani ochib ("Мойкомпьютер obyektidan foydalanib) qo'yidagi uch variantdan birini tanlash mumkin. 20 -obyektning kontekstli menyusini chakirib, yo'kotish-buyrugini tanlash, amalga oshirish; -"sichkoncha" chap tugmasi bilan papkada obyektni ajratish, yo'k kilinadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan "yo'k kilish" buyrugini chakirish;-"sichkoncha"ning chap tugmasi bilan papkada obyektni uskunalar панелы papkasidan mos tugmani tanlash. O'ayta nomlash: - operasiya boshlanishida "Мойкомпьютер" obyektidan foydalanib kerakli obyekt joylashgan papkani ochish va: -obyektning kontekstli menyusini chakirish, "kayta nomlash" buyruklarini bajarish; - ushbu papkada, "sichkoncha"ning chap tugmasi bilan obyektni ajratish, kayta nomlanadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan "kayta nomlash" buyruklarini chakirish. 3. "Проводник" dasturi bilan ishlash. Papka va fayllar bilan ishlash. 1. Sizning kompyuteringizda chizilgan ob'ektlar daraxtining yaqqol rasmi "Проводник" dasturi bo'ladi. Проводник dasturi fayl va papkalar bilan ishlashni engillashtirish uchun xizmat qiladi. 2."Проводник" dasturning ishchi oynalari elementlari quyidagilar: -oynani boshqarish tugmalari bilan oyna sarlavhasi;- bevosita sarlavha ostidagi menyu satri (albatta shuni ta'kidlash kerakki, menyu va uning tarkibi papka menyusining tarkibiga o'xshash hamda ob'ekt панель^т^ ajratilgan biriga bog'liqdir); -asboblar панелы, menyu satri ostida joylashgan (asboblar панелы fayl yoki papkalar qidirishga tushirish tugmasini qo'shish papkaga o'xshash). Ikkita ishchi панель (chapdagisi "hamma papkalar" deyiladi, o'ngdagisi "tarkibi..."). o'ng панельda ish stolidan boshlab, kompyuter ob'ektlarining daraxti ko'rsatilgan. O'ng панельda chap панельda ajratilgan papka yoki ob'ekt tarkibi chaqiriladi. -Oynaning pastki qismida holat satri joylashgan;-papkada qancha ob'ekt bor ekanligi "Проводник" dasturning o'ng панельida ko'rsatilgan tarkiblarda hamda ular disk yoki disketada qancha hajmni (bayt yoki Kbaytlarda) egallashini ko'rsatadi, qabul qilingan belgi agar oynaning o'ng qismida ob'ekt belgisi qarshisida belgi turgan bo'lsa, demak ob'ekt yangi, boshqa ob'ektlarni saqlaydi. Bunday ob'ektlarni ochish uchun "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish etarli. Papka belgisi yonida "-" belgi ob'ekt ochiqligini bildiradi. (Lekin, bu ob'ektning tarkibi faqat shunday holda paydo bo'ladiki, agar siz bu ob'ektning belgisini ajratsangiz). Papka belgisi yonida _"Q" belgisi bo'lmagan ob'ektni ochish uchun - "sichqoncha"ning chap tugmasi-ob'ekt belgisida 2 marta bosish kerak. Ob'ektni ochishda uning tarkibi o'ng панельda paydo bo'lishini ta'kidlash kerak. 3. Проводник dasturi yordamida fayl va papkalarda ish bajarish: a) ko'chirib yurish usuli bilan fayl va papkalarni nusxalash va ko'chirish; 21 -o'ng панельda "sichqoncha"ning o'ng tugmasi bilan bu ob'ektning belgisini ajratish va "sichqoncha"ning bosilgan chap tugmasini ushlab, belgini chap панельning qabul qiluvchi-papka belgisiga ko'chirish;-paydo bo'lgan menyuda ob'ekt ustida bajariladigan operatsiyani tanlash (nusxalash yoki ko'chirish), operatsiya nomida "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish;b) ob'ektning kontekstli menyusidan foydalanib (oldin o'tilganlarga o'xshash); c) uskunalar панельidan foydalanib (oldin o'tilganlarga o'xshash); d) ob'ektni qayta nomlash-oldin o'tilganlarga o'xshash amalga oshiriladi; e) ob'ektni yo'qotish-oldin o'tilganlarga o'xshash; g) yangi ob'ekt-oldin o'tilganlarga o'xshash. 4. Windowsning standart dasturlari. PAINT grafik muharriri. 1. PAINT muharriri oynasining elementlarini yoritib berish uchun: -tahrir qilinadigan grafikli fayl nomi ko'rsatilgan sarlavha; - menyu, unda rasm, rasmni tasvirlash rejimi bilan ishlash va rasmning rangli palitrasi; -uskuna to'plami; -rang tanlash uchun ranglar palitrasi; - odatdagi ish rejimi va chizish hududidagi kursor koordinatalari haqida axborot saqlovchi holat satri haqida tushuncha beriladi. Chizish qismidagi bir qancha oddiy figuralarni uskuna to'plamidagi qalam uskunasi bilan chizing. Ranglar palitrasi yordamida rasm va fon ranglarini tanlash haqida gapirib berish (kerakli rangda "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish). Menyu buyruqlari, batafsil tasvirlash, bunda o'zida rasm fragmentlarini yangidan o'zgartiradigan asosiy buyruqlarni-"Almashtirish buferi" yordamida nusxalash va ko'chirish, kengaytirish, egish va h.k. tashkil etadigan, to'g'rilash va rasm bo'limiga alohida e'tibor qaratish kerak. Rasm menyusida Atributlar buyruqlarini tasvirlashda rasmlar o'lchov vazifasi nuqtalarda yoki oddiy o'lchov birliklaridagi imkoniyatlarini ta'kidlash lozim. Xususiyat ekranida (800*600 yoki 640*480) ish stolining o'lchov vazifasi bilan solishtiring. Rasmni ish stolining yuqori qismiga joylashtirish imkoniyatlarini ko'rsating. 3-rasm. PAINT grafik muharririning oynasi. 22 WordPad matn muharriri. Ish stolining ta'rifi. Uskunalar панелк 1. WORDPAD muharririning vazifasi-matnni rasmiylashtirishning turli usullari qo'llaniladigan etarli murakkab hujjatlarni tahrir qilish. 2. Muharrir oynasi elementlarida sarlavha, menyu, uskuna панелы, tahrir qilish qismi, holat satri. Bunda ushbularga e'tibor bering: -o'qituvchi aytib turgan bir necha satr matnni yozish. Kiritilgan matn bilan ishlashining keyingi holatida kuzating; -menyu buyruqlariga batafsil ta'rif bering; - saqlash buyruqlarini tasvirlashda turli xil hujjatlarni (WORD hujjati turi, RTFRICH. Text Формат turi, faqat matnlar turlaridek) saqlash imkoniyatlarini ta'kidlash.
9-mavzu:Papka va Fayllar bilan amallar bajarish.
1. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish. Dastlabki nazorat: Kelayotgan dasturlarni detektor dasturlari bilan tekshirish. Profilaktika: "Yozishdan himoyalangan" disketalar bilan ishlash, yozish uchun disketadan foydalanishni minimallashtirish, ilgarigi va amaldagi disketalarni alohida saqlash, dasturlarni vinchesterda arxivlangan holda saqlash. Taftish (Reviziya):Yangi dasturlarni maxsus dasturlar yordamida tekshirish. Karantin: Har qanday yangi dastur yangi karantin muddatini o'tashi lozim. Ular mutaxassislar tomonidan viruslarga tekshirilgan bo'lishi kerak. Filtrlashtirish: FluSbot Plus, MaceVaccine, ANTIWS2 turdagi dasturlar orqali ehtimoldagi viruslarni tutish. Terapiya: (davolash).Dasturni dastlabki "sog'lom" holatga keltirish. Bu ish har bir fayldan zararli viruslarni "tishlab olib tashlash" usuli bilan amalga oshiriladi. Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, virusdan himoyalanishning bir necha turdagi dasturiy vositalari mavjud: dastur- detektorlar (disketa yoki diskdagi viruslarni "tutadi") va dastur-faglar (viruslardan davolaydi). Ular har bir foydalanuvchida bo'lishi va kompyuter ishga tushirilishidan oldin doimo sinab ko'rilishi kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, eng qulay detektorlar bir emas, k?plab keng tarqalgan viruslarni "ushlaydi". Dastur-fagalar zararlangan dasturlarni tiklashni ta'minlaydi. Ish jarayonida faga virus tanasini "tishlaydi" va virus o'zgartirib yuborgan buyruqlar ketma-ketligini tiklaydi. Biz tilga olayotgan kompyuter viruslari fagasi hozirda yaratilib bo'lingan. Hozir turli fagalarni yig'ish bilan odamlar band bo'lishmoqda. Bu, bizningcha, noto'g'ri. Asosiy e'tiborni zararlanishning oldini olishga qaratish lozim. "1 gramm profilaktika 1 kilogramm davolashga teng" maqoli naqadar to'g'ri. Antivirus dasturlarini ishlatishdagi yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolarga batafsil to'xtab o'tamiz. Antivirus vositalarini qo'llashdagi eng ko'p yo'l qo'yiladigan xato - zararlangan kompyuterda ularni ishlatib yuborishdir. Virus aniqlangach, keyingi hattiharakat quyidagicha bo'ladi: kompyuterni o'chiring va uni himoyalangan sistemali disket yordamida qayta yuklang (bunday disketa Sizda albatta bo'lishi kerak). Mazkur disketada antivirus dasturlari joylashgan bo'lishi kerak. Antivirus dasturini ishga tushiring. Zararlangan operasion sistemalarda amallarni bajarish va dasturlarni ishga tushirish qo'pol xato va misli ko'rilmagan yo'qotishlarga sabab bo'ladi. Jumladan, bunda hali zararlanmagan dasturlar ham talofat ko'rishi mumkin. Masalan, Sizning kompyuteringiz RCE-1800 virusi bilan zararlangan bo'lsin. Mazkur virusga mo'ljallanmagan faga dasturni extiyotsizlik bilan ishlatish qolgan yuklovchi modullarni ham ishdan chiqaradi. 77 Yana ko'p uchraydigan xatolardan biri antivirus vositalarini haddan tashqari isho-nish. Garchand, bunday dasturlarni juda yuqori darajadagi dasturchilar yaratsalarda, ular har doim ham ishonchli emas. Har qanday dastur kabi, ular ham xatolardan holi emas. Bu detektorlarga ham, fagalarga ham taaluqli. Shu yerda biz ta'kidlashimiz lozimki, biz faga deb atalayotgan dasturlar aslida "detektorfaga"ning o'zi. Shuning uchun ularning ishida viruslarni aniqlashda ham, ularni davolashda ham xatolar bo'lishi mumkin. Ishlatilayotgan detektorlar ko'pincha viruslarni payqamay, zararlangan fayllarni o'tkazib yuboradilar. Masalan, juda mashhur McAFee Associates firmasiga tegishli SCAN kompleks detektori bizning mamlakatimizda keng tarqalgan viruslarni payqamay o'tkazib yuboradi va yangi, bir nechta yolg'on ishlanmalar beradi. Shuning uchun bir nechta detektorlarni bir yo'la qo'llash "ovoz berish yo'li bilan" zararli dasturlarning ro'yxatini tuzish mumkin. Arxivda saqlanayotgan dasturlarga detektorlarni qo'llash samarasiz ekanligini ta'kid-lash lozim. Bunda dasturlarni arxivdan ozod etish lozim. Aks holda, detektor mazkur fayllarni tekshirmaydi. Yana faga noo'rin dasturning foydali qismini "tishlashi mumkin". Aynan shu yerda detektor yolg'on axborot bergan bo'ladi. Faga ishlab turgan dasturni ishdan chiqarishi hech gap emas. Yana bir eng katta, yo'l qo'yiladigan xatolardan biri himoyalanmagan disketaning qo'lma-qo'l yurishi va ishonchsiz disketalarni yuklashdir. Shuning uchun disketalarni doimo himoyalash kerak. Faqat ishonchli disketalardangina foydalanish darkor va yana bir yo'l qo'yiladigan xatoga maxsus to'xtalamiz. Bu A disk yuritgichda disketa bo'la turib, kompyuterni qayta yuklashdir. Bunda BIOC aynan disk yuritgichdagi disketadan dasturni yuklaydi, natijada disketadagi boot-virus vinchesterga yuqadi. Faganing sifati, eng avvalo, u qayta ishlayotgan viruslar soniga bog'liq. Bundan tashqari, interfeys qulayligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bular faganing hisobotini yaxshilaydi. Odatda, fagalar bir necha viruslarga mo'ljallangan bo'lib, qolganlari uchun samarasiz bo'lishi mumkin.
Bu nima va unga qarshi qanday kurashish kerak? Bu mavzuga o'nlab kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga qarshi minglab professional mutaxassislar ko'plab kompaniyalarda ish olib borishmoqda. Bu mavzu o'ta qiyin va muhimki ko'p e'tiborni talab qilmoqda. Kompyuter virusi ma'lumotni yo'qotish sabablaridan biri va asosiysi bo'lib qolmoqda. Viruslar ko'plab tashkilot va kompaniyalarni ishlarini buzishga olib kelganligi ma'lum. Shunday ma'lumotlar mavjudki, Niderlandiya gospitallaridan birida bemorga kompyuter qo'ygan tashxis bo'yicha iste'mol qilingan dori oqibatida bemor olamdan o'tgan. Bu kompyuter virusining ishi bo'lgan. E'tiborsizlik bilan qilingan ishdan kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. Inson kasallik virusi bilan zararlansa issiqligi o'zgarishi, vazni o'zgarishi, xolsizlanish va og'riqning paydo bo'lishi ko'zda tutiladi. Kompyuter virusi bilan zararlangan kompyuterlarda quyidagilar kuzatiladi: dasturlarning ishlashining sekinlashishi, fayllarni hajmi o'zgaradi, g'ayritabiiy va ba'zi bir noma'lum xatoliklar, ma'lumotlar va sistema fayllari yo'qotilishi. Ba'zi viruslar zararsiz ko'payadi, lekin qo'rqinchli emas. Bu viruslar ekranga xato ma'lumot chiqaradi. Ammo, bir turdagi viruslar hujum qiluvchi, ya'ni, yomon asoratlar qoldiruvchi hisoblanadi. Masalan, viruslar qattik diskdagi ma'lumotlarni o'chirib tashlaydi. Virus nima? Virus(Virus) inglizcha —yuqumli boshlanish||, —yomon boshlanish - buzuvchi boshlanish||, —yuqumli kasal|| degan ma'nolarni anglatadi. Mashxur «doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o'xshatadi. Tartibli kotibani faraz qilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda qilishi kerak bo'lgan ishlarni - qog'ozlar qatlamini ko'radi. U bir varog'ni ko'paytirib bir nusxasini o'ziga ikkinchisini keyingi qo'shni stolga qo'yadi. Keyingi stoldagi kotiba ham kamida ikki nusxada ko'paytirib, yana bir kotibaga o'tkazadi. Natijada kontoradagi birinchi nusxa bir necha nusxalarga aylanadi. Ba'zi nusxalar yana ko'payib boshqa stollarga ham o'tishi mumkin. Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, Faqat qog'ozlar o'rnida endi dasturlar, kotiba bu - kompyuter. Birinchi buyruq «ko'chirish-nusxa olish» bo'lsa, kompyuter buni bajaradi va virus boshqa dasturlarga o'tib oladi. Agar kompyuter biror zararlangan dasturni ishga tushirsa virus boshqa dasturlarga tarqalib borib butun kompyuterni egallashi mumkin. Agar bir dona virusning ko'payishiga 30 sekund vaqt ketsa, bir soatdan keyin bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin. Aniqrog'i kompyuter xotirasidagi bo'sh joylarni band qilishi mumkin. - 33 - Xuddi shunday voqea 1988 yili Amerikada sodir bo'lgan. Global tarmoq orqali uzatilayotgan ma'lumot orqali virus bir kompyuterdan boshqasiga o'tib yurgan. Bu virus Morris virusi deb atalgan. Ma'lumotlarni virus qanday yo'q qilishi mumkin degan savolga shunday javob berish mumkin: Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko'payib o'tib oladi; Kalendar bo'yicha 13-sana juma kunga to'g'ri kelsa hamma xujjatlarni yo'q qiladi. Buni hammaga ma'lum «Jerusalem» («Time» virusi ham deb ataladi) virusi juda «yaxshi» amalga oshiradi. Ko'p xollarda bilib bo'lmaydi, virus qayerdan paydo bo'ldi. Virusni aniqlanishi shundaki, u kompyuter sistemasida joylashib va ko'payib borishiga bog'lik. Misol uchun, nazariy jihatdan operatsion sistemada virus davolab bo'lmaydi. Bajaruvchi kodning sohasini tuzish va o'zgartirish ta'qiqlangan sistema misol bo'lishi mumkin. Virus hosil bo'lishi uchun bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma'lum bir sharoitda shakllanishi kerak. Kompyuter virusining xossalaridan biri o'z nusxalarini kompyuter tarmoqlari orqali bajariluvchi obyektlarga ko'chiradi. Bu nusxalar ham o'z-o'zidan ko'payish imkoniyatiga ega.Biologik viruslardan farqli o'laroq, kompyuter viruslarini inson tomonidan tuziladi. Viruslar kompyuter foydalanuvchilariga katta zarar yetkazadi. Ular kompyuter ishini to'xtatadi yoki qattiq diskdagi ma'lumotlarni o'chiradi. Virus sistemaga bir necha yo'llar bilan tushishi mumkin: ma'lumot tashuvchi qurilmalar, dasturiy ta'minot yuklangan CD-ROM, tarmoq interfeysi yoki modemli bog'lanish, global Internet; tarmog'idagi elektron pochta. Ma'lumot tashuvchi qurilma virusdan zararlanishi oson. Zararlangan kompyuterga ma'lumot tashuvchi qurilmani solib o'qitilganda diskning bosh sektoriga virus tushadi. Internet ma'lumotlar almashinishiga katta imkoniyat yaratadi. Lekin, kompyuter viruslari va zararli dasturlar tarqalishi uchun yaxshi muhit yaratadi. Albatta Internetdan olingan barcha ma'lumotlarda virus bor deb bo'lmaydi. Kompyuterda ishlovchi ko'pchilik mutaxassislar va operatorlar qabul qilinadigan ma'lumotlarni viruslardan tekshirishni doimo bajaradi. Internet da ishlayotgan har bir kishi uchun yaxshi antivirus himoya zarur. «Kasperskiy laboratoriyasi» texnik ta'minot xizmati statistikasiga ko'ra, viruslardan zararlangan xolatlarning 85% i elektron pochta orqali sodir bo'lgan. 1999 yilga nisbatan xozirgi kunda bu ko'rsatkich 70 % tashkil etadi. «Kasperskiy laboratoriyasi» elektron pochtalarga yaxshi antivirus himoyasi kerakligini ta'kidlaydi. Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, ommabop dasturlar, operatsion sistemalar, ma'lumotlarni uzatish texnologiyalari uchun viruslar ko'plab tuzilmoqda. Xozirda elektron pochta biznes va boshqa sohalarda muloqot uchun asosiy vosita bo'lib qolmoqda. Shuning uchun virus tuzuvchilari elektron pochtaga diqqatini qaratmoqda. - 34 - Kompyuter virusining ko'p ta'riflari mavjud. Birinchi ta'rifni 1984 yili Fred Koen bergan: "Kompyuter virusi - boshqa dasturlarni, ularga o'zini yoki o'zgartirilgan nusxasini kiritish orqali, ularni modifikatsiyalash bilan zaharlovchi dastur. Bunda kiritilgan dastur keyingi ko'payish qobiliyatini saqlaydi". Virusning o'z - o'zidan ko'payishi va hisoblash jarayonini modifikatsiyalash qobiliyati bu ta'rifdagi tayanch tushunchalar hisoblanadi. Kompyuter virusining ushbu xususiyatlari tirik tabiat organizmlarida biologik viruslarning parazitlanishiga o'hshash. Hozirda kompyuter virusi deganda quyidagi xususiyatlarga ega bo'lgan dasturiy kod tushuniladi: - asliga mos kelishi shart bo'lmagan, ammo aslining xususiyatlariga (o'z-o'zini tiklash) ega bo'lgan nusxalarni yaratish qobiliyati; - hisoblash tizimining bajariluvchi ob'ektlariga yaratiluvchi nusxalarning kiritilishini ta'minlovchi mexanizmlarning mavjudligi. Ta'kidlash lozimki, bu xususiyatlar zaruriy, ammo yetarli emas. Ko'rsatilgan xususiyatlarni hisoblash muhitidagi zarar keltiruvchi dastur ta'sirining destruktivlik va sir boy bermaslik xususiyatlari bilan to'ldirish lozim. Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari bo'yicha turkumlash mumkin: - yashash makoni; - operatsion tizim; - ishlash algoritmi xususiyati; - destruktiv imkoniyatlari. Kompyuter viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda viruslar kiritiluvchi kompyuter tizimi obyektlarining xili bo'yicha turkumlash asosiy va keng tarqalgan turkumlash hisoblanadi.
10-mavzu: Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari.
AutoCAD 2006, 2007 dasturlari o'rnatiladigan kompyuter ma'lum bir minimal talablarga javob berishi, parametrlarga ega bo'lishi lozim. Ushbu talablarga quyidagilar kiradi: 1. Operatsion tizim. • WINDOWS XP Professional (sp1 yoki 2) • WINDOWS XP Home (sp1 yoki 2) • WINDOWS XP Tablet PC • WINDOWS 2000 (sp4) 2. Web - brauzer • Microsoft Internet Explorer 6.0 (sp1 yoki yanada yangi paket) Izoh: dastur o'rnatilgandan so'ng rasmiylashtirish uchun zarur. 3. Processor • Pentium III yoki undan yuqori 800 MGc 4. OZU (operativ xotira) • 512 MB (tavsiya etiladi) 5. Video • 1024X768 VGA, ranglar palitrasi True Color (minimum) 6. Qattiq disk (vinchester) • 500 MB o'ringa ega bo'lishi 7. Ko'rsatish qurilmasi • Sichqoncha «Trecbol» yoki boshqalar 8. CD - ROM • Dasturni o'rnatish uchun, qaysi model bo'lishidan qat'iy nazar zarur AutoCAD dasturini PK ga o'rnatish va yuklash (AutoCAD 2006 misolida). AutoCAD dasturini o'rnatishda quyidagi operasialar majmuasi bajariladi: 1. CD - ROM qurilmasiga o'rnatuvchi disk qo'yiladi. 2. Muloqot oynasi ishga tushadi va unda «Установка» (O'rnatish) ko'rsatkichi ochiladi. 3. «Установка» bo'limidan «Автономнаяустановка» (avtonom o'rnatish) bandi tanlanadi. 4. «Установка AutoCAD 2006» bo'limidan «Установка» tugmasi bosiladi. AutoCAD 2006 ni ornatish ustasi «Мастерустановки AutoCAD 2006» ishga tushadi. 5. «Установка Autodesk» saxifasidan dastur komponentlarini o'rnatish uchun «OK» tugmasi bosiladi. Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 23 6. AutoCAD 2006 ni o'rnatish ustasi saxifasining dastlabki betida «Далее» (Keyingi) tugmasi bosiladi. 7. Licenzion shartnoma rus tilida namoyon bo'ladi, uni o'qib qabul qilsangiz «I accept» yoki «Принимаю» (Roziman) bandi tanlanadi va «Далее» tugmasi bosiladi. 8. «Системныйномер» (Seria raqami) disk g'ilofidan klaviatura orqali kiritiladi. 9. «Персональныеданные» (Shaxsiy ma'lumotlar) saxifasida foydalanuvchi ma'lumotlari kiritiladi va «Далее» tugmasi bosiladi. 10. «Выборвариантаустановки» (O'rnatish variantini tanlash) saxifasidan kerakli o'rnatsh varianti tanlanadi. Izoh: «Типовая» varianti - ko'pchilik foydalanuvchilar uchun tavsia etiladi; «Выборочная» varianti - tajribali foydalanuvchilar uchun tavsiya etiladi. 11. «Установкадополнительныхсредств» (Qo'shimcha vositalarni o'rnatish) saxifasidankerakli variantlar tanlanadi. 12. «Папкадляустановки» (O'rnatish uchun papka) saxifasida quyidagi shartlardan biri tanlanadi: • «Далее» tugmasi bosilsa AutoCAD dasturi C:\Program Files\AutoCAD 2006\ papkasiga o'rnatiladi. • «Обзор» (Namoyish - To'liq fayllar joylashyvini ko'rish) tugmasi bosilsa, dasturni o'rnatish joyi foydalanuvchi tomonidan ko'rsatiladi va «OK» tugmasi tanlanib, «Далее» tugmasi bosiladi. 13. Keyingi saxifada «Ярлыкпродукта» (Maxsulot yorlig'i) bandi mavjud bo'lib, ushbu bandda bayroqcha o'rnatilsa, kompyuter ish stolida dastur o'rnatilgandan so'ng AutoCAD 2006 yorlig'i paydo bo'ladi. U orqali dasturni qisqa yo'l bilan ishga tushirish - yuklash mumkin. «Далее» tugmasi bosiladi. 14. «Началоустановки» (O'rnatishning boshlanishi) saxifasida «Далее» tugmasi bosiladi va fayllar CD diskdan kompyuterga ko'chirilishi boshlanadi. Fayllar ko'chirib bo'lingandan so'ng «Установказавершена» (O'rnatish tugadi) saxifasi chiqadi. 15. «AutoCAD 2006 успешноустановлен, нажмитекнопкуГотово» (AutoCAD 2006 to'liq o'rnatildi, endi «Готово» tugmasini bosing) axborot oynasidan «Готово» - Tayor tugmasi bosiladi. "AutoCAD" ishga tushirilganda dastlab, ish muhitini - kerakli panellarni tanlab ekran hududida joylashtirib chiqish tavsiya etiladi. Panellar ro'yxatimi "Standart asboblar paneli"dagi ixtiyoriy piktogramma ustida sichqoncha o'ng tugmasini bosib chiqarish mumkin. Ish stoli quyidagi tartibda jixozlanishi mumkin (Rasm 3.1): Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 24 Rasm 3.1 Ushbu panellar zaruriy parametrlar bo'lib, ular yordamida o'quv kursining 2D modellashtirishga oid topshiriqlarini bajarish mumkin. AutoCADda ob'yekt tushunchasi. AutoCAD dasturi bilan ishlashda ob'yekt tushunchasini to'g'ri aniqlab, tushunib olish lozim. Aytaylik Chizish asboblar panelidagi «Прямоугольник» - To'g'ri to'rtburchak chizish buyrug'i asosida bajarilgan shaklni dastur bitta ob'yekt deb qabul qiladi. Aynan shu shakl «Отрезок» - Kesma buyrug'i asosida bajarilsa dastur ushbu shaklni to'rtta ob'yekt deb qabul qiladi. Chunki birinchi usulda bitta buyruq bilan amal bajarildi, ikkinchi usulda esa to'rt marta to'g'ri chiziq chizish buyrug'i ketma - ket takrorlandi. 1. 2. 3. Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 25 1. «Прямоугольник» - To'g'ri to'rtburchak chizish buyrug'i asosida bajarilgan to'rtburchak. (1 ta ob'yekt) 2. «Кесма» - Kesma buyrug'i asosida bajarilgan to'rtburchak. (4 ta ob'yekt) 3. Bitta ob'yektdan iborat shakllar. Ob'yekt va ob'yektlarni tanlash. Ob'yektlarni tanlash odatda ularni tahrirlash uchun zarur. Bitta ob'yekt tanlanishi uchun sichqoncha ko'rsatkichi ob'yekt chizig'i ustiga olib boriladi va sichqoncha chap tugmasi bosiladi. Bir nechta ob'yektlarni baravariga tanlash uchun odatda dinamik ramkadan foydalaniladi. Dinamik ramka bu sichqoncha yordamida ob'yektlar guruhini to'g'ri to'rtburchak asosida tanlash demakdir. Buning uchun ob'yektlar perimetridan tashqi hududda sichqoncha chap tugmasi bosiladi va sichqoncha siljitib ko'k yoki yashil rangdagi to'g'ri to'rtburchak hosil qilinadi. Bunda ramka ob'yekt yoki ob'yektlarni o'z hududiga olishi kerak. Ob'yekt (ob'yektlar) to'g'ri to'rtburchak hududida joylashgandan so'ng yana sichqoncha chap tugmasi takroran bosiladi. Natijada ob'yekt (ob'yektlar) chiziq turi o'zgarib tanlanganligini bildiradi. Ramka esa yo'qoladi. Ko'k ramka - ob'yektlar guruhidan kerakli ob'yektlar to'plamini ajratib tanlash uchun qo'llanadi. Faqat o'z hududiga to'liq kirgan ob'ektlargina tanlanadi. Bunday tanlashda sichqoncha ko'rsatkichi 1 - nuqtadan 2 - nuqtaga qarab yo'naltiriladi. Ko'k ramka asosida ob'yektlarni tanlash. Natija. Yashil ramka - to'liq ob'yektlar majmuasini tanlashni nazarda tutadi. Bunda ob'yektning biron bir qismi ramka hududiga to'liq kirmagan bo'lsa ham ob'yekt (ob'yektlar) bari bir tanlanadi. Agarda ob'yekt (ob'yektlar) ramka hududidan to'liq tashqarida qolsa u holda ular tanlanmaydi. Sichqoncha harakati 1 - nuqtadan 2 - nuqtaga qarab yo'naltiriladi. Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 26 Yashil ramka asosida ob'yektlarni tanlash.
11-mavzu: Matn protsessorlari va ularning qo'shimcha imkoniyatlari.
CorelDRAW dasturining eng etishgan tomonlaridan biri bu matnlar bilan ishlash bo'ladi. Dasturda matnni har xil garniturada,ranglarda, keglda,va shiriftlarda berish emkoniati bor. Shirtftlarni sirtqi ko'rinishlarini bezashning cheksiz turlari bor. Matn ishchi oynada Редактированиетекста (Edit Text) yordamida kiritiladi. CorelDRAW dasturida matn ko'rinishi ekki turda bo'ladi:sarlovhz (artistic) va abzats (paragraph). Matn tipi Текст (Text) asbobi yordamida kiritiladi. SSSaaarrrlllooovvvhhhaaammmaaat tti iinnniii (((AAArrrtttiiissst ttiiicccTTTeeexxxttt))) Текст (Text) asbobi yordamida hoxlagan joyga hoqlagan matnni kititish inkoniatimiz bor. Sarlovha matinini kiritish uchun Текст (Text) asbobi ishga tushuriladi,va kursorni matn kiritiladigan joyda olib borilib sichqoncha bilan bir marta chertiladi natijada ekranda matn kiritish kursori paydo bo'ladi. Satrni yangi qatordan boshlash uchun tugmasi yordamida kursor ko'chriladi. AAAbbbzzzaaatttsss(((bbbllloooaaakkkllli
ii)))mmmaaatttnnn(((PPPaaarrraaagggrrraaappphhhTTTeeexxxttt))) Asosiy matn (main text) katta xajmga ega bulib kolonka ichiga olib yoziladiva oni blokli matnlar deb ataydi.Ekkinchi farhi unning kolonka eni boyicha avtomatik ravishta qoyiladi,agarda matnlar uchirilsa yoki qo'shilsa avtomat ravishta silziydi.Bu turdagi matnning asosiy elementlardan biri abzats xisoblanadi, va abzatsli matnlar deb ham aytiladi. Blokli matnlarni yaratish uchun Текст (Text) dan quyidagicha foydalaniladi: Asbobni ishga tushirib ,matn kiritiladigan to'griturtburchak yaki ellips ko'rinishlar tanlanadi.Matnli tugiturtburchak hech qanaqa parametrlarga ega bo'lmaydi va biosmadan chiqarilganda faxat matnning uzi chiqariladi. • Matnli to'griturtburchak yasalgandan keyinishga tayor ekanligini bilbiruvchi enib uchib turuvchi kursor chap tomonda paydo bo'ladi. Blokli matnlarni kirinish paytida dastur uzi avtomatik ravishda kelasi satrga utgazadi foydalanuvchi faxat abzats oxirida tugmasini bosishi kifoiya. Agarda belgilangan to'griturtburchakda matn ko'rsatilganda ko'payib ketsa ,to'gritutburchak tagida maxsus belgi qizil rangli uchburchak shaklidagi yonalish ko'rsatiladi. Matn turtburchagini o'lchamlarini o'zgartirich uchun Стрелка (Pick) asbobdan foydalaniladi. Dastur tomonidan matnning xojmiga va parametrlariga qaray balandligini tanadi. Bu rejimga utish uchun Абзацныйтекст (Paragraph Text) bulimidagi Параметры (Options) oynasida matnningh xajmiga qaray to'griturtburchakni katta yoki kichkina 27 qilish (Expand And Shrink Paragraph Text Frames To Fit Text) da belgi qo'yish orqali amalga oshiriladi. Sarlovha ko'rinishida ezilgan matnni abzats ko'rinishiga yoki teskari abzats ko'rinishida ezilgan matnni sarlovha ko'rinishiga ezishga to'gri kelib qoladi. Bu hollarda dastur tomonidan bir turidan ekkinchi turiga utgazich imkoniyatlari bor. Sarlovha matini ajratgan holda Текст (Text) menusida abzats matnga ugirish (Convert to Paragraph Text), abzats matini ajratilganda esa sarlovhz matniga ugirish (Convert К Artistic Text) suzlari chiqariladi. Bir turidan ekkinchi turiga uzgazishni tezlatish ushun Свойства (Property Bar) da joylashgan Конвертироватьтекст (Convert Text) tugmasini ishlatsa. CorelDRAW dasturi shiriftlning parametrlarini boshqarish imkoniyatiga ega.Matnni kiritmastan avval parametrlarini belgilab olsa ham bo'ladi, kiritilgandan song matnni formatlasas ham bo'ladi. Matnni formatlash menuning Текст (Text) va Форматированиетекста (Format Text)buyrugi bilan amalga oshiriladi. Mulohat oynasida abzats matnlar uchun oltita parametrlar berilgan bo'ladi: Шрифт (Font), Выключка (Align), Интервал (Space), Табуляция (Tab), Рамкииколонки (Frames and Columns); Эффекты (Effects) yoki sarlovha matini uchun uchta : Шрифт (Font), Выключка (Align), Интервал (Space) beriladi. Шрифт (Font) bo'limi bu matindagi shiriftning garniturasini,keglini va boshqa parametrlarini tanlashni bildiradi. Shrift garniturasi deganda nomiga, tasviriga ega bo'lgan belgilar majmuasini tushiniladi masalan,Times, Helvetica, Декор, Лазурского garnituralari va h. Шрифт^^) ruyhatida operatsion sistemaga o'rnatilgan shiriftning bitta garneturasi tanlaniladi. Начертание (Style) - esa quyidagi torttasidan bittasi tanlanadi: Нормальноепрямое (Normal), Нормальноекурсивное (Normal-Italic). Полужирноепрямое (Bold) иПолужирноекурсивное (Bold-Italic). 28 Size (Кегль) ruyhatida esa от 0,001 dan 3 000 punktgacha bo'lgan kegl tanlanadi Ulchov birligini Единиц maydonidan o'zgartiriladi. Подчеркивание (Underline), Перечеркивание (Strikethru) иНадчеркивание (Overscore) matnni muharrilaganda foydalaniladigan chiziqlarni bildiradi va u qyiudailarni uz ishiga oladi: Безлинии (None), Одиночнаятонкая (Single Thin), Одиночнаятолстая (Single Thick). Двойнаятонкая (Double Thin). Двойнаятолстая (Double Thick). Редактировать (Edit... ) tugmasi esa chizilganlarni muharrirlashni bildiradi. Толщина (Thickness) va
Смещениеотносительнобазовойлинии (Baseline Shift) moydanlari chiziq qalinligi va joylashini bildiradigan son qyimatlar. Выключка (Align) faxat abzats matnga tegishli. Bu erda matnning qantay tartibda terilish parametrlari berilgan. Tekislanishlar (Align) chap tomondan , ung tomondan, markazdan, va berilgan format boyicha turlari mavjuv. Выключка (Alignment) maydonida yangi tipni paydo qilasada bo'ladi. Format boyocha va tuliq turida shegaraviy intervakllarini aniqlash kerak.: Suzlar orasida maksimal bosh joy qoldirish (Max. word spacing), Suzlar orasida minimal bosh joy qoldirish (Min. word spacing ), Harflar orasida maksimal bosh joy qoldirish (Max. char. spacing) parametrlari dastur uchun matn terilganda avtomatik verstka qilinadi. Abzats tushunchasi matnning chetidan joy qoldirishini bildiradi. Bosh joy qoldirish deganda matnning ung,chap tomonidan va su'z boshidagi bush joy qoldirish tushiniladi. Отступы (Indents) maydonida shu parametrlarni o'zgartirish imkoniyati bo'ladi: Краснаястрока (First line) suz boshi , Слева (Left) chapdan , Справа (Right) ungdan. Bir yoki bir nechta belgilarni ajratganda Смещениесимвола (Character shift) maydoni bilan ishlash imkonioti tugiladi. Bu erda (поле Horizontal) gorizontal silzis , vertikal silzish (поле Vertical), (поле Rotation) berilgan burchakga burilish amallari bajariladi. Qatordagi barcha belgilar (baseline) chizigiga qaray to'grilanadi va unuig parametrlari ,har bir belgi uchun shiriftlar 29 faylida saqlanadi.Bu esa birinchidan matnning satrlarini to'gri kiritishni taminlaydi, ekkinchidan bazabiy chiziqdan vertikal yonalishda bazi -bir masofaga silzitishni taminlaydi. Vertikal silzishda shiriftlarni kichiklashtirganda har xil indekslar ( pastki, yoqargi) avtomat ravishta fotmatlanadi yanada tasviriy sanatda bu amalni foydalansa bo'ladi. Интервалы (Space) da har xil intervallarni qo'yish yana avtomat ravishta keyingi satrga utishni taminlaydi. Символы (Character) moydanida suzlar orasidagi masofalar beriladi, yani (Word) — foyz nisbatida shriftning orasidagi masofani beradi, Интерлиньяж (Line) maydonida - foyz nisbatida shriftning kegili va shrift balandligi beriladi. интерлиньяжем (leading) da matn terilganda qo'shni qatorlar orasidagi masofani bildiradi. Bu matnlarni kiritganda katta ahamiatga ega. Абзац (Paragraph) moydanida abzatsning atrofidagi masofalarni bildiradi, Доабзаца (Before paragraph) abzatsdan oldin va abzatsdan keyin (After paragraph) Agarda bu ikkitasi qo'shni abzatslarga tegishli bo'lsa ular qo'shiladi. Автоматическийперенос (Use automatic hyphenation)ga flag quyilsa Установкипереноса (Hyphenation Settings...) tugmasi bilan ishlash imkoniyati tugiladi. Горячаязона (Hot zone) maydoni matnni ko'chrish maydoni bildiradi, ulchov birligi enidagi maydonlarda kiritiladi.
Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshka shaxsga zarar yetkazmokchi bo'lgan nohuquqiy muomaladan xar qanday xujjatlashtirilgan, ya'ni identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo'yilgan xolda moddiy jismda qayd etilgan axborot ximoyalanishi kerak. Axborot xavfsizligi nuktai nazaridan axborotni quyidagicha turkumlash mumkin: • maxfiylik — aniq bir axborotga fakat tegishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya'ni foydalanilishi qonuniy xujjatlarga muvofik cheklab qo'yilib, xujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o'g'irlik yoki axborotni oshkor qilish, deyiladi;
konfidentsiallik — inshonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi, maxfiyligi kafolati;
yaxlitlik — axborot boshlang'ich ko'rinishda ekanligi, ya'ni uni saqlash va uzatishda ruxsat etilmagan o'zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu bandning buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi;
autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e'lon qilingan shaxs xaqiqatan xam axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat; bu bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi;
apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron biznesda keng qo'llaniladi. Kerak bo'lganda xabarning muallifi kimligini isbotlash mumkinligi kafolati. Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan quyidagicha tasnifni keltirish mumkin:
ishonchlilik — tizim meyoriy va g'ayri tabiiy xollarda rejalashtirilganidek o'zini tutishlik kafolati;
aniqlilik — xamma buyruqlarni aniq va to'liq bajarish kafolati;
tizimga kirishni nazorat qilish — turli shaxs guruxlari axborot manbalariga xar xil kirishga egaligi va bunday kirishga cheklashlar doim bajarilishlik kafolati;
nazorat qilinishi — istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan kismini tulik tekshirish mumkinligi kafolati;
identifikatsiyalashni nazorat qilish — xozir tizimga ulangan mijoz aniq o'zini kim deb atagan bulsa, aniq o'sha ekanligining kafolati;
qasddan buzilishlarga to'sqinlik — oldindan kelishilgan me'yorlar chegarasida qasddan xato kiritilgan ma'lumotlarga nisbatan tizimning oldindan kelishilgan xolda o'zini tutishi. Axborotni ximoyalashning maqsadlari kuyidagilardan iborat: - axborotning kelishuvsiz chikib ketishi, ugirlanishi, yo'qotilishi, o'zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning oldini olish; - shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bulgan xavf - xatarning oldini olish; - axborotni yo'q qilish, o'zgartirish, soxtalashtirish, nusxa kuchirish, tusiklash buyicha ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish; - xujjatlashtirilgan axborotning mikdori sifatida xukukiy tartibini ta'minlovchi, axborot zaxirasi va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy aralashuvlarning kurinishlarining oldini olish; - 9 - axborot tizimida mavjud bulgan shaxsiy ma'lumotlarning shaxsiy maxfiyligini va konfidentsialligini saklovchi fukarolarning konstitutsion xukuklarini ximoyalash; - davlat sirini, konunchilikka mos xujjatlashtirilgan axborotning konfidentsialligini saklash; - axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta'minlovchi vositalarni yaratish, ishlab chikish va kullashda sub'ektlarning xukuklarini ta'minlash.
12-mavzu: Giperssilkkalar,rasmlar va murakkab jadvallar bilan ishlash
CorelDraw dasturi ishga tushirilgandan keyin ekranda COREL DRAWga XUSH KILIBSIZ (welcome to Corel DRAW) suzi nomayon bo'ladi va dasturni ishga tushirishning bir nechta variantlarini tanlashni suraydi: Yangi hujjat (New Graphic), oxirgi ishlangan hujjatni ochish (Open Last Edited), Hujjatni ochish (Open Graphic), tayyor shablonlarni ochish (Template), dastur urgatuvchini ishga tushirish (CorelTUROR), Nima yangilik? (What is New?) Yangi hujjatni yaratish uchun menuning Fayl (File) va Yangi hujjat buyrugi (New) yoki instrumentlar panelidagi maxsus tugma bosiladi. Hujjatni ochish uchun, menuning Fayl (File) va Оchish (Open) buyruglari yoki instrumentlar panelidagi maxsus tugmalar yordamida amalga oshiriladi. CorelDRAW dasturida bir vaqtning uzida bir nechta hujjatlar bilan ishlash imkoniyatlari bor, shu bilan birga kerak bo'lmagan hujjatlarni yopib qo'ysa ham bo'ladi. Bu esa menuning Fayl Yopish(Close) buyrugi erdamida amalga oshiriladi. DDDaaassstttuuurrr iiinnnttteeerrrfffeeeyyysssiii Dast ur ishga tushirilgandan keyin ekranda dastur oynasi nomayen bo'ladi, bu oyna foydalanuvchi interfeysi (user interface) yoki ishchi joyi (workspace) deb ataladi. Interfeys foydalanuvchi va komputer orasidagi mulahotni o'rnatadi, ishlash uchun kerak bo'lgan barcha sharoyotni yaratadi. 4 Shuni nazarda tutish kerakki, interfeys foydalanuvshi tomonidan uzgartilgan bo'lib uz ko'rinishidan o'zgacha bo'lishi ham mumkin. . Foydalanuvchi interfeysi quyidagilardan tashkil topadi: sarlavha, bosh menu, hujjarlarni ko'rish ushun ishchi oynalar, tasvirlarni redaktorlash ushun bir nechta panellar yigindisidan. Oynaning markazidagi katta bo'sh joy iiissshhh jjjoooyyyiii deb nomlanib har bir hujjat uchun yangi ochiladi. BBBooossshhhmmmeeennnuuu Ekranning yuqorigi qismida bosh menu buyruqlari (menu bar) joylashgan bulib u quyidagilardan tashkil topadi: • Fail (File) • Muharirlash (Edit) • Ko'rish (View) • Kоmpanovkalash (Layout) • Boshqarish (Arrange) • Effektlar (Effects) • Rastrli tasvirlar(Bitmaps) • Matn (Text) • Servis (Tools) • Oyna (Window) • Yordam (Help) Har bir guruh bir-biriga yaqin amallarni bajaruvchi buyruqlar yigindisi, masalan, Menu Matn (Text) matnlar ustida amallar bajaradigan buyruqlar, Menu Effektlar (Effects) - vektorli va rastrli grafikalar uchun har xil effektlar qilish va muharrirlashda foydalaniladigan buyruqlardan tashkil topgan. Shu bilan birga qo'shimcha menu (Context-sensitive menu)da kiritilgan bu menu vazifasi joriy bo'lgan instrumentning obyektlari haqida malumot beradi.
VVVooosssiiit ttaaalllaaarrrsssaaatttrrrlllaaarrriii Menu satri tagida asboblar satri (Toolbars) joylashgan. Asboblar satrini ekranning hohlagan joyida va har xil ko'rinishda joylashtirish mumkin. Ekranga kerakli oynalarni joriy qilish uchun menuning Oyna (Window) yordamida amalga oshiriladi va ular ustida quyidagi amallar bajariladi: Asboblar (Toolbars) satriga sichqonchani o'ng tononi bilan chertib muloqat oynasini paydo etamiz va Parametrlar (Options), Rostlash dan kerakli bo'lgan asboblar tanlanadi. 5 Свойства (Property Bar) asboblar satridagi maydonlar va tugmalar yigindisi foydalanilayatgan asboblar yoki tanlangan obyektga bogliq bo'ladi, masalan, asboblar satridagi matn bloki tanlanganda matnning parametrlari ko'rsatiladi. Cвойства (Property Bar) satridagi asboblardan birontasi tanlanmagan holda hujjatning umumiy parametrlari ko'rsatiladi, masalan, sahifa formati, unuig orientatsiyasi va h. ko'rsatadi. Ekrandagi ishchi oynaning pastgi qismida holat satri (Status Bar) joylashgan, bu qatarda obyektlar haqida malumotlar berilad, yoki quyidagi parametrlar: обводкиизаливки, параметров shrift turi, tanlangan obyekt haqida malumot va joriy asboblar haqida malumotlar. Holat satrining ko'rinishi va tuzilishini o'zgartirish ham mumkin. Asboblar paneli ishchi oynaning chap tomoniga joylashtirilgan bo'ladi. Asoblar panelida grafik obyekt ustida quydagi amallar bajariladi - obyektlarni yaratish, obyektlarni ajratish, muharrirlash va ko'chrish asboblari joylashtirilgan. Asboblar bilan ishlash paytida kursor tanlangan obyektga qarab formasini o'zgartiradi. Shu bilan birga, asboblar panelidagi bazi bir asboblar guruhini «Suzuvchi» panel ko'rinishida yoki Flyout ko'rinishida sozlash mumkin. Docker tipidagi panel mulohat oyna ko'rinishida bo'ladi. Bu panellar har doim ekranda mavjud bo'ladi va ishchi oyna yonida joylashadi. Ekranga kerakli bo'lgan panelni chaqirish uchun menuning Oyna (Window) va Docker (Dockers...) tipidagi panel buyrigi va ochilgan ruyhatdagi panellardan bittasi tanlanadi. • Object Manager paneli (Диспетчеробъектов) — obyektni parametrlarini tasvirlaydi, obyekt yerarhiya va qatlamlarini boshqaradi. • View Manager paneli (Диспетчервидов) — «tasvir ko'rinshlari» tasvirlaydi va boshqaradi. 6 • Graphic and Text Styles paneli (Стилитекстаиграфики) — grafik va matnli stillarini yaratadi va o'zgartiradi. • Color Styles paneli (Цветовыестили) — obyektlar bilan ishlashda ranglarni tanlaydi va ular ustida amallar bajaradi. • Symbols and Special Characters paneli (Символыиспециальныезнаки) - mavjud bo'lmagan belgilarni tasvirlashda foydalaniladi. • Internet Bookmark Manager paneli (Диспетчерзакладок Internet) — gipermatnlarni boshqarish va yaratishda ishlatiladi. • HTML Object Conflict paneli (Анализаторконфликтовобъектов HTML) - Internetda nashr etishdan avval hujjatlarni to'griligi tekshiradi va noto'g'rilarini tuzatadi. • Script and Preset Manager paneli (Диспетчермакросовиготовыхобразцов) — makrodasturlarni oyzishda foydalaniladi. • Object Data paneli (malumotlar jamgarmasi) — har bir obyektga jadvaldagi malumotlar berkitiladi, masalan, narhi, o'lchami va h.malumotlar • Object Properties paneli (Свойстваобъектов) — hujjatdagi obyektlarning barcha parametrlarini haqida malumot beradi va uzgarish kiritadi. • Link Manager paneli (Диспетчерсвязанныхизображений) — hujjatda mavjud emas faqat u bilan boglangan tasvirlarni boshqarish. • Bitmap Color Mask paneli (Цветоваямаскаточечногоизображения) - rastrli tasvirlar bilan ishlashda ranglar maskasini yaratish. • Lens paneli (Линза) — linza turini tanlash va uning parametrlarini o'rnatish. • Artistic Media paneli (Имитация) — vektorli qalamning murakkab turlari bilan ishlash. • Transformation paneli (Трансформирование) — obyektlarni siljitishning har xil turlari bilan ishlah.
10-mavzu:O'zbekiston Respublikasi hamda MDH ga a'zo davlatlarning yagona huquqiy -xaborot maydononi yaratish.
Kompyuter jinoyatchiligi statistikasi tahlil etilsa qayg'uli manzaraga ega bo'lamiz. Kompyuter jinoyatchiligi yetkazgan zararni narkotik moddalar va qurollarning noqonuniy aylanishidan olingan foydaga qiyoslash mumkin. Faqat AQSHda "elektron jinoyatchilar" yetkazgan har yilgi zarar qariyb 100 mld. dollarni tashkil etar ekan. Yaqin kelajakda jinoiy faoliyatning bu turi daromadliligi, pul mablag'larining aylanishi va unda ishtirok etuvchi odamlar soni bo'yicha yaqin vaqtlargacha noqonuniy faoliyat orasida daromadligi bilan birinchi o'rinni egallagan noqonuniy biznesning uch turidan uzib ketish ehtimolligi katta. Bu noqonuniy bizneslar-narkotik moddalar, qurol va kam uchraydigan yovvoyi hayvonlar bilan savdo qilish. Davlat va xususiy kompaniyalar faoliyatining sotsiologik tadqiqi ma'lumotlariga qaraganda XXI asrning birinchi yillarida iqtisodiy sohadagi jinoyatchilik bank va boshqa tizimlarning axborot- kommunikatsion komplekslariga bo'lishi mumkin bo'lgan g'arazli iqtisodiy harakatlarga qaratilgan bo'ladi. Kredit-moliya sohasidagi kompyuter jinoyatchiligining soni muttasil o'sib bormoqda. Masalan onlayn magazinlarida 25%gacha qalloblik to'lov amallari qayd etilgan. SHunga qaramasdan G'arb davlatlarida elektron tijoratning- yuqori daromadli zamonaviy biznesning faol rivojlanishi ko'zga tashlanmoqda. Ma'lumki, bu soha rivojlanishi bilan parallel ravishda "virtual" qalloblarning ham daromadi oshadi. Qalloblar endi yakka holda harakat qilmaydilar, ular puxtalik bilan tayyorlangan, yaxshi texnik va dasturiy qurollangan jinoiy guruhlar bilan, bank xizmatchilarining o'zlari ishtirokida ishlaydilar. Xavfsizlik sohasidagi mutaxassislarning ko'rsatishicha bunday jinoyatchilarning ulushi 70%ni tashkil etadi. "Virtual" o'g'ri o'zining hamkasbi-oddiy bosqinchiga nisbatan ko'p topadi. Undan tashqari "virtual" jinoyatchilar uyidan chiqmasdan harakat qiladilar. Foydalanishning elektron vositalarini ishlatib qilingan o'g'rilik zararining o'rtacha ko'rsatkichi faqat AQSHda bankni qurolli bosqinchilikdan kelgan zararning o'rtacha statistik zararidan 6-7 marta katta. Bank xizmati va moliya amallari sohasidagi turli xil qalloblik natijasida yo'qotishlar 1989 yili 800 mln. dollardan 1997 yili — 100 mlrd. dollarga yetgan. Bu ko'rsatkichlar o'sayapti, aslida yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan bir tartibga oshishi mumkin. CHunki ko'p yo'qotishlar aniqlanmaydi yoki e'lon qilinmaydi. O'ziga xos "indamaslik siyosati"ni tizim ma'murlarining o'zining tarmog'idan ruxsatsiz foydalanganlik tafsilotini, bu noxush xodisaning takrorlanishidan qo'rqib va o'zining himoya usulini oshkor etmaslik vajida muhokama etishni xoxlamasliklari bilan tushunish mumkin. Kompyuter ishlatiladigan inson faoliyatining boshqa sohalarida ham vaziyat yaxshi emas. Yildan-yilga xuquqni muhofaza qiluvchi organlariga kompyuter jinoyatchiligi xususidagi murojaatlar oshib bormoqda. Barcha mutaxassislar viruslarning tarqalishi bilan bir qatorda tashqi xujumlarning keskin oshganligini e'tirof etmoqdalar. Ko'rinib turibdiki, kompyuter jinoyatchiligi - 16 - natijasida zarar qat'iy ortmoqda. Ammo kompyuter jinoyatchiligi ko'pincha "virtual" qalloblar tomonidan amalga oshiriladi deyish haqiqatga to'g'ri kelmaydi. Hozircha kompyuter tarmoqlariga suqilib kirish xavfi har biri o'zining usuliga ega bo'lgan xakerlar, krakerlar va kompyuter qaroqchilari tomonidan kelmoqda. Xakerlar, boshqa kompyuter qaroqchilaridan farqli holda, ba'zida, oldindan, maqtanish maqsadida kompyuter egalariga ularning tizimiga ki-rish niyatlari borligini bildirib qo'yadilar. Muvaffaqiyatlari xususida Internet saytlarida xabar beradilar. Bunda xaker musobaqalashuv niyatida kirgan kompyuterlariga zarar yetkazmaydi. Krakerlar (cracker) — elektron "o'g'rilar" manfaat maqsadida dasturlarni buzishga ixtisoslashganlar. Buning uchun ular Internet tarmog'i bo'yicha tarqatiluvchi buzishning tayyor dasturlaridan foydalanadilar. Kompyuter qaroqchilari — raqobat qiluvchi firmalar va xatto ajnabiy maxsus xizmatlari buyurtmasi bo'yicha axborotni o'g'irlovchi firma va kompaniyalarning yuqori malakali mutaxassislari. Undan tashqari ular begona bank schetidan pul mablag'larini o'g'irlash bilan ham shug'ullanadilar. Ba'zi "mutaxassislar" jiddiy guruh tashkil qiladilar, chunki bunday kriminal biznes o'ta daromadlidir. Bu esa tez orada, "virtual" jinoyatning zarari jinoyat biznesining an'anaviy xilidagi zarardan bir tartibga (agar ko'p bo'lmasa) oshishiga sabab bo'ladi. Hozircha bunday tahdidni betaraflashtirishning samarali usullari mavjud emas.
14-mavzu:Kompyuter tarmoqlari haqida umumiy ma'lumot.
Fan va texnika taraqqiyoti jamiyatimizni informatsion jamiyatga aylantirdi. Bu jamiyatda faoliyat ko'rsatuvchilarning aksariyat qismi axborotlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan banddirlar. Bunday ishlarni zamonaviy kompyuterlarsiz amalga oshirish qiyin. Ulardagi ma'lumotlarni qayta ishlash mashina grafikasi yordamida amalga oshirilsa foydalanuvchiga katta qulayliklar tug'diradi. Kompyuter grafikasi - bu model va tasvirlarni kompyuter yordamida hosil qilish, saqlash va qayta ishlash to'g'risidagi fandir. Kompyuter grafikasi deganda odatda grafik ma'lumotlarni kompyuter vositasida tayyorlash, qayta ishlash (qurish), saqlash va namoyish etish jarayonlarini avtomatlashtirish tushunilsa, grafik ma'lumot deganda ob'ekt modellari va tasvirlari tushuniladi. Kompyuter grafikasi jahonda yangi fundamental fan hisoblanib, o'tgan asrning 90-chi yillarida paydo bo'ldi hamda fan va ishlab chikarishning barcha sohasida kadrlar tayyorlab berishda uziga xos mustaqil ahamiyat kasb etdi. Maxsus dasturlar yordamida xuddi bir varoq oq qog'ozga qalam yoki ruchka bilan har xil rasmlarni solish singari kompyuter ekranida sichqoncha yordamida rasm chizish, ya'ni tasvir yaratish, tuzatish va ularni harakatlantirish imkonini yaratdi. Bu dasturlar rasm solish programmalari yoki grafik redaktorlar bo'lib, ular yordamida rasmning elementlari boshqarib boriladi. Kompyuter grafikasining juda tez rivojlanib borishi va uning texnikaviy va dasturiy vositalarining yangilanib turishi ushbu kursni hamisha takomillashtirishga, bu sohadagi yangi yo'nalishlarni tinmay o'rganib borishni taqozo etadi. So'nggi yillarda bu sohada juda katta uzgarishlar (siljishlar) yuz berdi, ya'ni 16 mln.dan ortiq rang va rang turlarini uzida aks ettira oladigan displeylar, grafik axborotlarni kirituvchi moslama - skanerlar, dasturiy vositalar sohasida esa haqiqiy kompyuter dunyosini kashf qila oladigan amaliy dasturlar vujudga keldi. Kompyuter grafikasining uch turi mavjud bo'lib, bular: rastrli, fraktal va vektorli grafikadir. Xaitov Bafo Usmonovich «Kompyuter grafukasi» 8 Rastrli grafika. Rastr tasvirlar to'g'ri burchakli matritsa shaklida namoyon bo'lib, har bir yacheykasi rangli nuqtadan iborat. Rastr grafikasining asosi piksel' (nuqta) hisoblanib, u rang bilan ifodalanadi. Tasvir nuqtalar to'plami sifatida akslanib ular qanchalik ko'p bo'lsa ko'rinish shunchalik tiniq va sifatli, fayl esa ko'p joy egallaydi. Ya'ni, aynan bitta tasvirning o'zi yuqori yoki past sifatli bo'lishi, o'lchov birligiga qarab nuqtalar ko'p yoki kam (odatda bir dyuymga nisbatan nuqtalar soni - dpi yoki piksellar soni - ppi bilan belgilanadi) bo'lishi mumkin. Rastr - bu nuqtalarning tartibli joylashuvidir. Rasm 1.1 da elementlari to'g'ri to'rtburchakdan iborat bo'lgan rastr tasvirlangan. Bunday rastrlar to'g'ri burchakli rastrlar deyiladi. Asosan shu turdagi rastrlar ko'p uchraydi. SHuningdek, boshqa geometrik shakllardagi rastrlar ham qo'llanilishi mumkin. Masalan: uchburchak, oltiburchak (rasm 1.2). Faqat ular quydagi talablarga javob berishi lozim: - hamma geometrik shakllar bir xil bo'lishi kerak; - geometrik shakllar tekislik yuzasini ochiq joy qoldirmasdan va birbirini to'smasdan to'liq qoplashi lozim.Kompyuter tizimida ro'yxatga olingan har bir sub'ekt (foydalanuvchi yoki foydalanuvchi nomidan harakatlanuvchi jarayon) bilan uni bir ma'noda indentifikatsiyalovchi axborot bog'liq. Bu ushbu sub'ektga nom beruvchi son yoki simvollar satri bo'lishi mumkin. Bu axborot sub'ekt indentifikatori deb yuritiladi. Agar foydalanuvchi tarmoqda ro'yxatga olingan indentifikatorga ega bo'lsa u legal (qonuniy), aks holda legal bo'lmagan (noqonuniy) foydalanuvchi hisoblanadi. Kompyuter resurslaridan foydalanishdan avval foydalanuvchi kompyuter tizimining identifikatsiya va autentifikatsiya jarayonidan o'tishi lozim. Identifikatsiya (Identification) - foydalanuvchini uning identifikatori (nomi) bo'yicha aniqlash jarayoni. Bu foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida birinchi galda bajariladigan funktsiyadir. Foydalanuvchi tizimga uning so'rovi bo'yicha o'zining identifikatorini bildiradi, tizim esa o'zining ma'lumotlar bazasida uning borligini tekshiradi. Autentifikatsiya (Authentication) — ma'lum qilingan foydalanuvchi, jarayon yoki qurilmaning haqiqiy ekanligini tekshirish muolajasi. Bu tekshirish foydalanuvchi (jarayon yoki qurilma) haqiqatan aynan o'zi ekanligiga ishonch xosil qilishiga imkon beradi. Autentifikatsiya o'tqazishda tekshiruvchi taraf tekshiriluvchi tarafning xaqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi bilan bir qatorda tekshiriluvchi taraf ham axborot almashinuv jarayonida faol qatnashadi. Odatda foydalanuvchi tizimga o'z xususidagi noyob, boshqalarga ma'lum bo'lmagan axborotni (masalan, parol yoki sertifikat) kiritishi orqali identifikatsiyani tasdiqlaydi. Identifikatsiya va autentifikatsiya sub'ektlarning (foydalanuvchilarning) haqiqiy ekanligini aniqlash va tekshirishning o'zaro bog'langan jarayonidir. Muayyan foydalanuvchi yoki jarayonning tizim resurslaridan foydalanishiga tizimning ruxsati aynan shularga bog'liq. Sub'ektni identifikatsiyalash va autentifikatsiyalashdan so'ng uni avtorizatsiyalash boshlanadi. Avtorizatsiya (Authorization) — subektga tizimda ma'lum vakolat va resurslarni berish muolajasi, ya'ni avtorizatsiya sub'ekt harakati doirasini va u foydalanadigan resurslarni belgilaydi. Agar tizim avtorizatsiyalangan shaxsni avtorizatsiyalanmagan shaxsdan ishonchli ajrata olmasa bu tizimda axborotning konfidentsialligi va yaxlitligi buzilishi mumkin. Autentifikatsiya va avtorizatsiya muolajalari bilan foydalanuvchi harakatini ma'murlash muolajasi uzviy bog'langan. Ma'murlash (Accounting) — foydalanuvchining tarmoqdagi harakatini, shu jumladan, uning resurslardan foydalanishga urinishini qayd etish. Ushbu hisobot axboroti xavfsizlik nuqtai nazaridan tarmoqdagi xavfsizlik xodisalarini oshkor qilish, taxlillash va ularga mos reaktsiya ko'rsatish uchun juda muhimdir. Ma'lumotlarni uzatish kanallarini himoyalashda sub'ektlarning o'zaro autentifikatsiyasi, ya'ni aloqa kanallari orqali bog'lanadigan sub'ektlar xaqiqiyligining o'zaro tasdig'i bajarilishi shart. Xaqiqiylikning tasdig'i odatda seans boshida, abonentlarning bir-biriga ulanish jarayonida amalga oshiriladi. —Ulash|| atamasi orqali - 31 - tarmoqning ikkita sub'ekti o'rtasida mantiqiy bog'lanish tushuniladi. Ushbu muolajaning maqsadi — ulash qonuniy sub'ekt bilan amalga oshirilganligiga va barcha axborot mo'ljallangan manzilga borishligiga ishonchni ta'minlashdir. O'zining xaqiqiyligining tasdiqlash uchun sub'ekt tizimga turli asoslarni ko'rsatishi mumkin. Sub'ekt ko'rsatadigan asoslarga bog'liq holda autentifikatsiya jarayonlari quyidagi kategoriyalarga bo'linishi mumkin: - biror narsani bilish asosida. Misol sifatida parol, shaxsiy identifikatsiya kodi PIN (Personal Identification Number) hamda —so'rov javob|| xilidagi protokollarda namoyish etiluvchi maxfiy va ochiq kalitlarni ko'rsatish mumkin; - biror narsaga egaligi asosida. Odatda bular magnit kartalar, smart-kartalar, sertifikatlar va touch memory qurilmalari; - qandaydir daxlsiz xarakteristikalar asosida. Ushbu kategoriya o'z tarkibiga foydalanuvchining biometrik xarakteristikalariga (ovozlar, ko'zining rangdor pardasi va to'r pardasi, barmoq izlari, kaft geometriyasi va x.) asoslangan usullarni oladi. Bu kategoriyada kriptografik usullar va vositalar ishlatilmaydi. Beometrik xarakteristikalar binodan yoki qandaydir texnikadan foydalanishni nazoratlashda ishlatiladi. Parol — foydalanuvchi hamda uning axborot almashinuvidagi sherigi biladigan narsa. O'zaro autentifikatsiya uchun foydalanuvchi va uning sherigi o'rtasida parol almashinishi mumkin. Plastik karta va smart-karta egasini autentifikatsiyasida shaxsiy identifikatsiya nomeri PIN sinalgan usul hisoblanadi. PIN — kodning mahfiy qiymati faqat karta egasiga ma'lum bo'lishi shart. Dinamik — (bir martalik) parol - bir marta ishlatilganidan so'ng boshqa umuman ishlatilmaydigan parol. Amalda odatda doimiy parolga yoki tayanch iboroga asoslanuvchi muntazam o'zgarib turuvchi qiymat ishlatiladi. —So'rov-javob:tizimi - taraflarning biri noyob va oldindan bilib bo'lmaydigan —so'roV: qiymatini ikkinchi tarafga jo'natish orqali autentifikatsiyani boshlab beradi, ikkinchi taraf esa so'rov va sir yordamida hisoblangan javobni jo'natadi. Ikkala tarafga bitta sir ma'lum bo'lgani sababli, birinchi taraf ikkinchi taraf javobini to'g'riligini tekshirishi mumkin.
15-mavzu:Internet.TCP/IP tarmog'i Kompyuterning standartlari
tarmoqlari.
Kompyuterda ishlash vaktimizda xar xil vaziyatlar bulishi mumkin. Shulardan eng kup uchraydigan bu sichkonchaning nosozligi. Foydalanuvchilarning katta kismi esa ush bu kurilma orkali asosiy amallarni bajarishadi, va shu sabali shunaka vaziyatlarda ish tuxtab yoki sekinlab koladi. Shunaka vaziyatni yechish uchun bizga tezkor tugmalar yordam berishadi. Tezkor tugmalar yordamida biz biror bir sichkoncha bilan bajariladigan amalni klaviatura yordamida tezkor bajara olamiz. Shuning uchun ush bu tugmalarni bilish foydalanuvchilarga talab deb qo'yiladi. Qo'yidagi ruyxatda Microsoft Power point dasturining asosiy tezkor tugmalar kursatilgan:
CTRL+N - Yangi taqdimot faylini yaratish.
CTRL+M - Taqdimotga yangi bush slayd kushish.
CTRL+D - Taqdimotga aktiv slayd nusxasini kushish.
CTRL+ENTER - Slaydning keyingi elementini taxrirlash
CTRL+O - Ilgari yaratilgan taqdimot faylni kayta ochish
CTRL+W - Ekranda ochik bulgan taqdimot faylni berkitish
CTRL+P - Taqdimotni kogozga bosmaga chikarish
CTRL+S - Taqdimot faylni saklash.
F5 - Taqdimot namoyishini ishga tushirish
ALT+F4 - Microsoft PowerPoint dasturidan chikib ketish
CTRL+F - Matn kismini kidirish
CTRL+H - Topilgan matnni boshka matn bilan almashtirish
CTRL+K - Giperyullanma kushish
F7 - Imlo xatolarni tekshirish
ESC - Oxirgi o'zgarish yoki tugallanmagan xarakatni bekor kilish
CTRL+Z - Oxirgi xarakatni bekor kilish
CTRL+Y - Bekor kilingin xarakatni kaytarish
CTRL+SHIFT+F - Slaydning tanlangan obyekt xarflar shaklini o'zgartirish
CTRL+SHIFT+P - Slaydning tanlangan obyekt xarflar kattaligini o'zgartirish
CTRL+SHIFT+> - Slaydning tanlangan obyekt xarflar kattaligini bitta kadam- 49 ga kattalishtirish
CTRL+SHIFT+< - Slaydning tanlagan obyekt xarflar kattaligini bitta kadamga kamaytirish
CTRL+T - Slaydning tanlagan obyekt xarflar tashki kurinishini (Формат menyusidagi Shrift buyrugi) o'zgartirish.
SHIFT+F3 - Xarflar registrini o'zgartirish
CTRL+B - Kalin xarflar rejimiga utish
CTRL+U - Tagichizikli xarflar rejimiga utish
CTRL+I - Yotik xarflar rejimiga utish
CTRL+PROBEL - Xarflar o'zgartirilgan tashki kurinishini bekor kilish
CTRL+SHIFT+C - Xarflar tashki kurinishini xotiraga olish
CTRL+SHIFT+V - Xarflar tashki kurinishini xotiradan chikarish
CTRL+E - Абзацт urtadan rostlash
CTRL+J - Абзацт ikala tomondan buyicha rostlash
CTRL+L - Абзацт chap tomon buyicha rostlash
CTRL+R - Абзацт ung tomon buyicha rostlash
Kompyuter ikkita ajralmas qismdan tashkil topgan bo'ladi: apparat ta'minoti (hardaware) va dasturiy ta'minot (software). Ular o'zaro bog'langan holda yagona uyg'unlikda ishlaydi va muayyan vazifalarni bajaradi. Kompyuterning imkoniyatlarini kengaytiradigan va turli vazifalar bajarishini ta'minlaydigan vosita bu albatta dasturiy ta'minotdir. Dasturiy ta'minot odatda kompyuterning qattiq diskida saqlanadi va kompyuter yoqilishi bilan maxsus dastur - operasion sistema ishga tushadi. Dasturiy ta'minot ikkita asosiy guruhga bo'linadi: 1. Sistema dasturiy ta'minoti. 2. Amaliy dasturiy ta'minot. Sistema dasturiy ta'minotga odatda operasion sistema va qobiqlar, qo'shimcha dasturiy ta'minotga ega yordamchi vazifalarni bajaradigan har xil dastur va 72 dasturiy majmualar kiradi (masalan, matn muharriri, elektron jadval, grafik dasturlar va hokazo). Bundan tashqari, dasturiy ta'minot tarqatilishi va targ'ib qilinishi bo'yicha quyidagi 3 ta turga ajratiladi: - Software - qiymati 100% to'langanidan keyin o'rnatilib, foydalaniladigan dasturiy ta'minot. - Shareware - aprobasiya, ya'ni sinovdan o'tkazish muddatiga ega bo'lgan (odatda 7 kundan 40 kungacha, yoki bir necha bor kirib ishlashga) yoki imkoniyatlari cheklangan dasturiy ta'minot. Undan foydalanib, zarurligi aniqlanganidan keyin xarid qilish mumkin. - Freeware - mutlaqo bepul dasturiy ta'minot. Aksariyat hollarda reklama sifatida yoki dasturchilarning ilk ishlanmalari tarqatiladi. Kompyuterga dasturiy ta'minotni o'rnatish jarayoni installyasiya deyiladi, uni o'chirish esa deinstallyasiya deb ataladi. Biror bir dasturiy ta'minotni o'rnatishdan oldin sistema talablarini, ya'ni kompyuterga qo'yiladigan talablarni ko'rib chiqib, mosligini aniqlash lozim. Agarda kompyuterning konfigurasiyasi dasturning sistemaga bo'lgan talablariga javob bermasa, u holda mazkur dastur ishlamaydi yoki noto'g'ri ishlaydi. Dasturiy ta'minotni o'rnatishga mo'ljallangan nusxasi odatda zich holatdagi majmua shakliga ega bo'lib distributiv deb nomlanadi. Distributiv aksariyat hollarda kompakt-diskda joylashgan bo'ladi, lekin zarurat tug'ilsa, uning nusxasini qattiq disk yoki boshqa ma'lumot saqlash vositasiga ko'chirish mumkin. Har bitta distributiv lisenzion shartnoma (yoki kelishuv)ga ega bo'lib, o'rnatish uchun zarur bo'ladigan maxsus kalit yoki maxfiy parolga ega bo'ladi (cd-key). Mazkur parol yoki kalit kiritilmaguncha dasturiy ta'minotni o'rnatib bo'lmaydi. IBM arxitekturasiga ega bo'lgan kompyuterlar uchun dasturiy ta'minotni butun dunyo bo'yicha ko'plab firma va kompaniyalar ishlab chiqaradi. Ularning ayrimlari yirik korporasiya bo'lib, butun dunyoga mashhur bo'lsa, boshqalari biror bir mintaqada keng tarqalgan bo'lishi mumkin. Misol tariqasida Microsoft, Adobe, Macromedia, Borland, Symantec, Corel kompaniyalarini keltirish mumkin. Dasturiy ta'minot odatda kompakt disklarda tarqatiladi va uni o'rnatish uchun kompyuterda kompakt disklarni o'qish qurilmasi (masalan: CD ROM, CDWriter, DVD ROM, DVD-Writer) o'rnatilgan bo'lishi kerak. Dasturiy ta'minot bajaradigan vazifasi bo'yicha bir nechta guruhga bo'linadi va har bitta guruhga kiruvchi dasturlar o'zaro turlarga bo'linadi. Dasturiy ta'minotning asosiy guruhlari: - Operasion sistemalar - kompyuter va foydalanuvchi o'rtasida muloqot o'rnatish, kompyuterni va dasturlarni ishini boshqarish uchun mo'ljallangan. Misollar: MS DOS, Windows XP, Vista, Linux, Unix, OS/2, Mac X va boshqalar. - Matn muharriri - matn kiritish, tahrirlash, saqlash va ochish, chop etish, matnni Формат^1л kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Word, Lexicon, Wordpad, Notepad va boshqalar. - Elektron jadvallar - jadvalga matn, raqam va formula kabi ma'lumotlar kiritib, ular ustida hisob-kitoblar bajarish, diagrammalar yaratish imkonini beradigan dastur. Misollar: Lotus, MS Excel va boshqalar.
Internet ning gurillab rivojlanishi natijasida dunyoda axborotni tarqatish va foydalanishda sifatiy o'zgarish sodir bo'ldi. Internet foydalanuvchilari arzon va qulay kommunikatsiyaga ega bo'ldilar. Korxonalar Internet kanallaridan jiddiy tijorat va boshqaruv axborotlarini uzatish imkoniyatlariga qiziqib qoldilar. Ammo Internetning qurilishi printsipi niyati buzuq odamlarga axborotni o'g'irlash yoki atayin buzish imkoniyatini yaratdi. Odatda TCP/IP protokollar va standart Internet- ilovalar (e-mail, Web, FTP) asosida qurilgan korporativ va idora tarmoqlari suqilib kirishdan kafolatlanmaganlar. Internetning hamma yerda tarqalishidan manfaat ko'rish maqsadida tarmoq xujumlariga samarali qarshilik ko'rsatuvchi va biznesda ochiq tarmoqlardan faol va xavfsiz foydalanishga imkon beruvchi virtual xususiy tarmoq VPN yaratish ustida ishlar olib borildi. Natijada 1990 yilning boshida virtual xususiy tarmoq VPN kontseptsiyasi yaratildi. "Virtual" iborasi VPN atamasiga ikkita uzel o'rtasidagi ulanishni vaqtincha deb ko'rilishini ta'kidlash maqsadida kiritilgan. Haqiqatan, bu ulanish doimiy, qat'iy bo'lmay, faqat ochiq tarmoq bo'yicha trafik o'tganida mavjud bo'ladi. Virtual tarmoq VPNlarni qurish kontseptsiyasi asosida yetarlicha oddiy g'oya yotadi: agal global tarmoqda axborot almashinuvchi ikkita uzel bo'lsa, bu uzellar orasida ochiq tarmoq orqali uzatilayotgan axborotning konfidentsialligini va yaxlitligini ta'minlovchi virtual himoyalangan tunnel qurish zarur va bu virtual tunneldan barcha mumkin bo'lgan tashqi faol va passiv kuzatuvchilarning foydalanishi xaddan tashqari qiyin bo'lishi lozim. SHunday qilib, VPN tunneli ochiq tarmoq orqali o'tkazilgan ulanish bo'lib, u orqali virtual tarmoqning kriptografik himoyalangan axborot paketlari uzatiladi. Axborotni VPN tunneli bo'yicha uzatilishi jarayonidagi himoyalash quyidagi vazifalarni bajarishga asoslangan: - o'zaro aloqadagi taraflarni autentifikatsiyalash; - uzatiluvchi ma'lumotlarni kriptografik berkitish (shifrlash); - etkaziladigan axborotning haqiqiyligini va yaxlitligini tekshirish. Bu vazifalar bir biriga bog'liq bo'lib, ularni amalga oshirishda axborotni kriptografik himoyalash usullaridan foydalaniladi. Bunday himoyalashning samaradorligi simmetrik va asimmetrik kriptografik tizimlarning birgalikda ishlatilishi evaziga ta'minlanadi. VPN qurilmalari tomonidan shakllantiriluvchi VPN tunneli himoyalangan ajratilgan liniya xususiyatlariga ega bo'lib, bu himoyalangan ajratilgan liniyalar umumfoydalanuvchi tarmoq, masalan Internet doirasida, saflanadi. VPN qurilmalari virtual xususiy tarmoqlarda VPN-mijoz, VPN-server yoki VPN xavfsizligi shlyuzi vazifasini o'tashi mumkin. VPN-mijoz odatda shaxsiy kompyuter asosidagi dasturiy yoki dasturiy-apparat kompleksi bo'lib, uning tarmoq dasturiy ta'minoti u boshqa VPN-mijoz, VPN-server yoki VPN xavfsizligi shlyuzlari bilan almashinadigan trafikni shifrlash va autentifikatsiyalash uchun modifikatsiyalanadi. - 41 - VPN-server server vazifasini o'tovchi, kompyuterga o'rnatiluvchi dasturiy yoki dasturiy- apparat kompleksidan iborat. VPN-server tashqi tarmoqlarning ruxsatsiz foydalanishidan serverlarni himoyalashni hamda alohida kompyuterlar va mos VPNmahsulotlari orqali himoyalangan lokal tarmoq segmentlaridagi kompyuterlar bilan himoyalangan ulanishlarni tashkil etishni ta'minlaydi. VPN-server VPN-mijozning server platformalari uchun funktsional analog hisoblanadi. U avvalo VPN-mijozlar bilan ko'pgina ulanishlarni madadlovchi kengaytirilgan resurslari bilan ajralib turadi. VPN-server mobil foydalanuvchilar bilan ulanishlarni ham madadlashi mumkin. VPN xavfsizlik shlyuzi. (Security gateway) ikkita tarmoqqa ulanuvchi tarmoq qurilmasi bo'lib, o'zidan keyin joylashgan ko'p sonli xostlar uchun shifrlash va autentifikatsiyalash vazifalarini bajaradi. VPN xavfsizligi shlyuzi shunday joylashtiriladiki, ichki korporativ tarmoqqa atalgan barcha trafik u orqali o'tadi. VPN xavfsizligi shlyuzining adresi kiruvchi tunnellanuvchi paketning tashqi adresi sifatida ko'rsatiladi, paketning ichki adresi esa shlyuz orqasidagi muayyan xost adresi hisoblanadi. VPN xavfsizligi shlyuzi alohida dasturiy yechim, alohida apparat qurilmasi, hamda VPN vazifalari bilan to'ldirilgan marshrutizatorlar yoki tarmoqlararo ekran ko'rinishida amalga oshirilishi mumkin. Axborot uzatishning ochiq tashqi muhiti ma'lumot uzatishning tezkor kanallarini (Internet muhiti) va aloqaning sekin ishlaydigan umumfoydalanuvchi kanallarini (masalan, telefon tarmog'i kanallarini) o'z ichiga oladi. Virtual xususiy tarmoq VPNning samaradorligi aloqaning ochiq kanallari bo'yicha aylanuvchi axborotning himoyalanish darajasiga bog'liq. Ochiq tarmoq orqali ma'lumotlarni xavfsiz uzatish uchun inkapsulyatsiyalash va tunnellash keng ishlatiladi. Tunnellash usuli bo'yicha ma'lumotlar paketi umumfoydalanuvchi tarmoq orqali xuddi oddiy ikki nuqtali ulanish bo'yicha uzatilganidek uzatiladi. Har bir "jo'natuvchi-qabul qiluvchi" juftligi orasiga bir protokol ma'lumotlarini boshqasining paketiga inkapsulyatsiyalashga imkon beruvchi o'ziga xos tunnel-mantiqiy ulanish o'rnatiladi. Tunnellashga binoan, uzatiluvchi ma'lumotlar portsiyasi xizmatchi hoshiyalar bilan birga yangi "konvert"ga "joylash" amalga oshiriladi. Bunda pastroq sath protokoli paketi yuqoriroq yoki xudi shunday sath protokoli paketi ma'lumotlari maydoniga joylashtiriladi. Ta'kidlash lozimki, tunnelashning o'zi ma'lumotlarni ruxsatsiz foydalanishdan yoki buzishdan himoyalamaydi, ammo tunnellash tufayli inkapsulyatsiyalanuvchi dastlabki paketlarni to'la kriptografik himoyalash imkoniyati paydo bo'ladi. Uzatiluvchi ma'lumotlar konfidentsialligini ta'minlash maqsadida jo'natuvchi dastlabki paketlarni shifrlaydi, ularni, yangi IP- sarlavha bilan tashqi paketga joylaydi va tranzit tarmoq bo'yicha jo'natadi.
16-mavzu: Elektron pochta xizmati va uning afzalliklari.
Axborotning himoyalashning aksariyat mexanizmlari asosini shifrlash tashkil etadi. Axborotni shifrlash deganda ochiq axborotni (dastlabki matnni) shifrlangan axborotga o'zgartirish (shifrlash) va aksincha (rasshifrovka qilish) jarayoni tushuniladi. Axborotni qayta akslantirish yordamida himoyalash muammosi inson ongini uzoq vaqtlardan buyon bezovta qilib kelgan. Kriptografiya tarixi - inson tili tarixi bilan tengdosh. Hatto dastlabki xat yozish ham o'z-o'zicha kriptografik tizim hisoblangan, chunki qadimgi jamiyatda faqat alohida shaxslargina xat yozishni bilganlar. Qadimgi Yegipet va Qadimgi Hindistonning ilohiy kitoblari bunga misol bo'la oladi. Xat yozishning keng tarqalishi natijasida kriptografiya alohida fan sifatida vujudda keldi. Dastlabki kriptotizimlardan eramizning boshlaridayoq foydalanilgan. TSezar o'z xatlarida tizimli shifrlardan foydalangan. Kriptografik tizimlar birinchi va ikkinchi jahon urushlarida jadal rivojlandi. Urush yillaridan so'ng va hozirga qadar hisoblash vositalarining jadal rivojlanishi kriptografik usullar yaratishni tezlashtirdi va ularning mukammalligini oshirdi. Bir tomondan, kompyuter tarmoqlaridan foydalanish kengaydi, jumladan, Internet global tarmog'i. Bu tarmoqda begona shaxslardan himoyalanishi zarur bo'lgan hukumat, harbiy, tijorat va shaxsiy xarakterga ega bo'lgan axborotning katta hajmi harakatlanadi. Boshqa tomondan, qudratli kompyuterlar, tarmoqli va neyronli hisoblash texnologiyalarining paydo bo'lishi ochish mumkin emas deb hisoblangan kriptografik tizimlarning obro'siga putur yetkazdi. Kriptologiya - axborotni qayta akslantirib himoyalash muammosi bilan shug'ullanadi (kryptos - maxfiy, sirli, logos - fan). Kriptologiya ikki yo'nalishga bo'linadi - kriptografiya va kriptoanaliz. Bu ikki yo'nalishning maqsadlari qaramaqarshi. Kriptografiya - axborotni qayta akslantirishning matematik usullarini izlaydi va tadqiq qiladi. Kriptoanaliz - kalitni bilmasdan shifrlangan matnni ochish imkoniyatlarini o'rganadi. Bu kitobda asosiy e'tibor kriptografik usullarga qaratilgan. Zamonaviy kriptografiya quyidagi to'rtta bo'limlarni o'z ichiga oladi: 1. Simmetrik kriptotizimlar. 2. Ochiq kalitli kriptotizimlar. 3. Elektron imzo tizimlari. 4. Kalitlarni boshqarish. Kriptografik usullardan foydalanishning asosiy yo'nalishi - maxfiy axborotning aloqa kanalidan uzatish (masalan, elektron pochta), uzatiladigan xabarning uzunligini o'rnatish, axborotni (hujjatlarni, ma'lumotlar bazasini) shifrlangan holda raqamli vositalarda saqlash. SHunday qilib, kriptografiya axborotni shunday qayta ishlash imkonini beradiki, bunda uni qayta tiklash faqat kalitni bilgandagina mumkin. - 21 - Shifrlash va deshifrlashda qatnashadigan axborot sifatida biror alifbo asosida yozilgan matnlar qaraladi. Bu terminlar ostida quyidagilar tushuniladi. Alifbo - axborot belgilarini kodlash uchun foydalaniladigan chekli to'plam. Matn - alifbo elementlarining tartiblangan to'plami. Zamonaviy ATlarida qo'llaniladigan alifbolarga misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: * Z33 alifbosi - rus alifbosining 32 harflari va bo'sh joy belgisi; * Z256 alifbosi - ASCII va
KOI-8 standart kodlariga kiruvchi belgilar; * Binar alifbo - Z2={0, 1} * Sakkizlik yoki o'n oltilik alifbolar. SHifrlash - akslantirish jarayoni: ochiq matn deb ham nomlanadigan matn shifrmatnga almashtiriladi. Deshifrlash - shifrlashga teskari jarayon. Kalit asosida shifrmatn ochiq matnga akslantiriladi. Kalit - matnni shifrlash va shifrini ochish uchun kerakli axborot. Kriptografik tizim - ochiq matnni akslantirishning T oilasini o'zida mujassamlashtiradi. Bu oila a'zolari k bilan indekslanadi yoki belgilanadi. k parametr kalit hisoblanadi. K kalitlar fazosi - bu kalitning mumkin bo'lgan qiymatlari to'plami. Odatda kalit alifbo harflari ketma-ketligidan iborat bo'ladi. Kriptotizimlar simmetrik va ochiq kalitli tizimlarga bo'linadi. Simmetrik kriptotizimlarda shifrlash va shifrni ochish uchun bitta va aynan shu kalitdan foydalaniladi. Ochiq kalitli kriptotizimlarda bir-biriga matematik usullar bilan bog'langan ochiq va yopiq kalitlardan foydalaniladi. Axborot ochiq kalit yordamida shifrlanadi, ochiq kalit barchaga oshkor qilingan bo'ladi, shifrni ochish esa faqat yopiq kalit yordamida amalga oshiriladi, yopiq kalit faqat qabul qiluvchigagina ma'lum. Kalitlarni tarqatish va kalitlarni boshqarish terminlari axborotni akslantirish tizimlari jarayoniga tegishli. Bu iboralarning mohiyati foydalanuvchilar o'rasida kalit yaratish va tarqatishdir. Elektron raqamli imzo deb - xabar muallifi va tarkibini aniqlash maqsadida shifrmatnga qo'shilgan qo'shimchaga aytiladi (elektron xujjatdagi mazkur elektron xujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan xolda maxsus o'zgartirish natijasida xosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning ochiq kaliti yordamida elektron xujjatdagi axborotda xatolik yo'qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo). Kriptobardoshlilik deb kalitlarni bilmasdan shifrni ochishga bardoshlilikni aniqlovchi shifrlash tavsifiga aytiladi. Kriptobardoshlilikning bir necha ko'rsatkichlari bo'lib, ular: • barcha mumkin bo'lgan kalitlar soni;
• kriptoanaliz uchun zarur bo'lgan o'rtacha vaqt. Kriptografik tizim - 22 - Tk akslantirish unga mos keluvchi algoritm va k kalit qiymati bilan aniqlanadi. Axborotni himoyalash maqsadida samarali shifrlash kalitni yashirin saqlashga va shifrning kriptobardoshliligiga bog'liq. Deyarli tub son - tub bo'lish ehtimoli 1 ga yaqin. Belgi - axborotni fiksirlangan uzunlikdagi ko'rinishi SHA - Secure Hash Algorithm ma'lumotni xeshlash algoritmi vaqtinchalik shtempel - vaqtni belgilab qo'yish mexanizmi Diffi - Xellman algoritmi - ikki abonent o'rtasida o'zaro kalit almashinish algoritmi Autentifikatsiya - shaxsini haqqoniyligini tasdiqlash.
17-mavzu:Elektron pochta xabarlarini o'qish va ,kiruvchi xabarlar va papakalarni boshqarish pochta xabarlarining vazifalari uchun javob
yaratish.
Simsiz tarmoqlar odamlarga simli ulanishsiz o'zaro bog'lanishlariga imkon beradi. Bu siljish erkinligini va uy, shahar qismlaridagi yoki dunyoning olis burchaklaridagi ilovalardan foydalanish imkonini ta'minlaydi. Simsiz tarmoqlar odamlarga o'zlariga qulay va xoxlagan joylarida elektron pochtani olishlariga yoki Web-sahifalarni ko'zdan kechirishlariga imkon beradi. Simsiz tarmoqlarning turli xillari mavjud, ammo ularning eng muhim xususiyati bog'lanishning kompyuter qurilmalari orasida amalga oshirilishidir. Kompyuter qurilmalariga shaxsiy raqamli yordamchilar (Personal digital assistance, PDA), noutbuklar, shaxsiy kompyuterlar, serverlar va printerlar taalluqli. Odatda uyali telefonlarni kompyuter qurilmalari qatoriga kiritishmaydi, ammo eng yangi telefonlar va hatto naushniklar ma'lum hisoblash imkoniyatlariga va tarmoq adapterlariga ega. Yaqin orada elektron qurilmalarning aksariyati simsiz tarmoqlarga ulanish imkoniyatini ta'minlaydi. Bog'lanish ta'minlanadigan fizik xudud o'lchamlariga bog'liq holda simsiz tarmoqlarning quyidagi kategoriyalari farqlanadi: - simsiz shaxsiy tarmoq (Wireless personal-area network, PAN); - simsiz lokal tarmoq (Wireless local-area network, LAN); - simsiz regional tarmoq (Wireless metropolitan-area network, MAN): - simsiz global tarmoq (Wireless Wide-area network, WAN). Simsiz shaxsiy tarmoqlari uzatishning katta bo'lmagan masofasi bilan (17 metrgacha) ajralib turadi va katta bo'lmagan binoda ishlatiladi. Bunday tarmoqlarning xarakteristikalari o'rtacha bo'lib, uzatish tezligi odatda 2Mb/s dan oshmaydi. Bunday tarmoq, masalan, foydalanuvchi PDA sida va uning shaxsiy kompyuterida yoki noutbukida ma'lumotlarni simsiz sinxronlashni ta'minlashi mumkin. Xuddi shu tariqa printer bilan simsiz ulanish ta'minlanadi. Kompyuterni tashqi qurilmalar bilan ulovchi simlar chigalliklarining yo'qolishi yetarlicha jiddiy afzallik bo'lib, buning evaziga tashqi qurilmalarning boshlang'ich o'rnatilishi va keyingi, zaruriyat tug'ilganda, joyining o'zgartirilishi anchagina osonlashadi. - 43 - Simsiz lokal tarmoqlar ofislarning ichida va tashqarisida, ishlab chiqarish binolarida uzatishlarning yuqori xarakteristikalarini ta'minlaydi. Bunday tarmoqlardan foydalanuvchilar odatda noutbuklarni, shaxsiy kompyuterlarni va katta resurslarni talab etuvchi ilovalarni bajarishga qodir protsessorli va katta ekranli PDA larni ishlatishadi. Xizmatchi tarmoq xizmatlaridan majlislar zalida yoki binoning boshqa xonalarida bo'la turib foydalanashi mumkin. Bu xizmatchiga o'z vazifalarini samarali bajarishga imkon beradi. Simsiz lokal tarmoqlar uzatishning 54Mbit/sgacha tezligida barcha ofis yoki maishiy ilovalar talablarini qondirish imkoniga ega. Xarakteristikalari, komponentlari, narxi va bajaradigan amallari bo'yicha bunday tarmoqlar Ethernet xilidagi an'anaviy simli lokal tarmoqlariga o'xshash. Simsiz regional tarmoqlar yuzasi bo'yicha shaxarga teng bo'lgan xududga xizmat qiladi. Aksariyat xollarda ilovalarni bajarishda belgilangan ulanish talab etiladi, ba'zida esa mobillik zarur bo'ladi. Masalan, kasalxonada bunday tarmoq asosiy bino va masofadagi klinikalar orasida ma'lumotlarni uzatishni ta'minlaydi. Yoki energetik kompaniya bunday tarmoqdan shaxar masshtabida foydalanib, turli tumanlardan beriladigan ish naryadlaridan foydalanishini ta'minlaydi. Natijada, simsiz regional tarmoqlar mavjud tarmoq infratuzilmalarini bir yerga to'playdi yoki mobil foydalanuvchilarga mavjud tarmoq infratuzilmalari bilan ulanishni o'rnatishga imkon beradi. Simsiz regional tarmoqlarning xarakteristikalari turlicha. Ulanishlarda infraqizil texnologiyaning ishlatilishi ma'lumotlarni uzatish tezligining 100 Gbit/s va undan katta bo'lishini ta'minlaydi. Simsiz global tarmoqlar mobil ilovalarning, ulardan mamlakat yoki xatto kontinent masshtabida foydalanishni ta'minlash bilan ishlanishini ta'minlaydi. Iqtisodiy mulohazalarga tayangan holda, telekommunikatsiya kompaniyalari ko'pgina foydalanuvchilar uchun uzoq masofadan ulanishni ta'minlov chi simsiz global tarmoqning nisbatan qimmat infratuzilmasini yaratadilar. Bunday yechimning xarajati barcha foydalanuvchilar o'rtasida taqsimlanadi, natijada abonent to'lovi unchalik yuqori bo'lmaydi. Simsiz global tarmoq xarakteristikalari nisbatan yuqori emas, ma'lumotlarni uzatishning tezligi 56 Kbit/s ni, ba'zida 170 Kbit/s ni tashkil etadi. Simsiz global tarmoqlarga xos ilovalar Internetdan foydalanishni, elektron pochta xabarlarini uzatish va qabul qilishni, foydalanuvchi uydan yoki ofisdan tashqarida bo'lganida korporativ ilovalardan foydalanishni ta'minlovchi ilovalardir. Abonentlar, masalan, taksida ketayotganlarida yoki shahar bo'yicha sayr qilinayotganlarida ulanishni o'rnatishlari mumkin. Umuman, simsiz global tarmoqdan foydalanuvchilar xududiy chegaralanmaganlar. Simsiz tarmoq tuzilmasi. Simsiz tarmoqlarda simli tarmoqda ishlatiladigan komponentlar ishlatiladi. Ammo, simsiz tarmoqlarda axborot xavo muhiti (medium) orqali uzatishga yaroqli ko'rinishga o'zgartirilishi lozim.
18-mavzu:Tahdidlarning turlari ,tahdidlarga qarshi turish yo'llari.Kompyuter viruslari
Bu nima va unga qarshi qanday kurashish kerak? Bu mavzuga o'nlab kitoblar va yuzlab maqolalar yozilgan. Kompyuter viruslariga qarshi minglab professional mutaxassislar ko'plab kompaniyalarda ish olib borishmoqda. Bu mavzu o'ta qiyin va muhimki ko'p e'tiborni talab qilmoqda. Kompyuter virusi ma'lumotni yo'qotish sabablaridan biri va asosiysi bo'lib qolmoqda. Viruslar ko'plab tashkilot va kompaniyalarni ishlarini buzishga olib kelganligi ma'lum. Shunday ma'lumotlar mavjudki, Niderlandiya gospitallaridan birida bemorga kompyuter qo'ygan tashxis bo'yicha iste'mol qilingan dori oqibatida bemor olamdan o'tgan. Bu kompyuter virusining ishi bo'lgan. E'tiborsizlik bilan qilingan ishdan kompyuter tezda virus bilan zararlanadi. Inson kasallik virusi bilan zararlansa issiqligi o'zgarishi, vazni o'zgarishi, xolsizlanish va og'riqning paydo bo'lishi ko'zda tutiladi. Kompyuter virusi bilan zararlangan kompyuterlarda quyidagilar kuzatiladi: dasturlarning ishlashining sekinlashishi, fayllarni hajmi o'zgaradi, g'ayritabiiy va ba'zi bir noma'lum xatoliklar, ma'lumotlar va sistema fayllari yo'qotilishi. Ba'zi viruslar zararsiz ko'payadi, lekin qo'rqinchli emas. Bu viruslar ekranga xato ma'lumot chiqaradi. Ammo, bir turdagi viruslar hujum qiluvchi, ya'ni, yomon asoratlar qoldiruvchi hisoblanadi. Masalan, viruslar qattik diskdagi ma'lumotlarni o'chirib tashlaydi. Virus nima? Virus(Virus) inglizcha —yuqumli boshlanish||, —yomon boshlanish - buzuvchi boshlanish||, —yuqumli kasal|| degan ma'nolarni anglatadi. Mashxur «doktor» lardan biri D.N.Lozinskiy virusni kotibaga o'xshatadi. Tartibli kotibani faraz qilsak, u ishga keladi va stolidagi bir kunda qilishi kerak bo'lgan ishlarni - qog'ozlar qatlamini ko'radi. U bir varog'ni ko'paytirib bir nusxasini o'ziga ikkinchisini keyingi qo'shni stolga qo'yadi. Keyingi stoldagi kotiba ham kamida ikki nusxada ko'paytirib, yana bir kotibaga o'tkazadi. Natijada kontoradagi birinchi nusxa bir necha nusxalarga aylanadi. Ba'zi nusxalar yana ko'payib boshqa stollarga ham o'tishi mumkin. Kompyuter viruslari taxminan shunday ishlaydi, Faqat qog'ozlar o'rnida endi dasturlar, kotiba bu - kompyuter. Birinchi buyruq «ko'chirish-nusxa olish» bo'lsa, kompyuter buni bajaradi va virus boshqa dasturlarga o'tib oladi. Agar kompyuter biror zararlangan dasturni ishga tushirsa virus boshqa dasturlarga tarqalib borib butun kompyuterni egallashi mumkin. Agar bir dona virusning ko'payishiga 30 sekund vaqt ketsa, bir soatdan keyin bu 1000000000 dan ortib ketishi mumkin. Aniqrog'i kompyuter xotirasidagi bo'sh joylarni band qilishi mumkin. - 33 - Xuddi shunday voqea 1988 yili Amerikada sodir bo'lgan. Global tarmoq orqali uzatilayotgan ma'lumot orqali virus bir kompyuterdan boshqasiga o'tib yurgan. Bu virus Morris virusi deb atalgan. Ma'lumotlarni virus qanday yo'q qilishi mumkin degan savolga shunday javob berish mumkin: Virus nusxalari boshqa dasturlarga tez ko'payib o'tib oladi; Kalendar bo'yicha 13-sana juma kunga to'g'ri kelsa hamma xujjatlarni yo'q qiladi. Buni hammaga ma'lum «Jerusalem» («Time» virusi ham deb ataladi) virusi juda «yaxshi» amalga oshiradi. Ko'p xollarda bilib bo'lmaydi, virus qayerdan paydo bo'ldi. Virusni aniqlanishi shundaki, u kompyuter sistemasida joylashib va ko'payib borishiga bog'lik. Misol uchun, nazariy jihatdan operatsion sistemada virus davolab bo'lmaydi. Bajaruvchi kodning sohasini tuzish va o'zgartirish ta'qiqlangan sistema misol bo'lishi mumkin. Virus hosil bo'lishi uchun bajariluvchi kodlar ketma-ketligi ma'lum bir sharoitda shakllanishi kerak. Kompyuter virusining xossalaridan biri o'z nusxalarini kompyuter tarmoqlari orqali bajariluvchi obyektlarga ko'chiradi. Bu nusxalar ham o'z-o'zidan ko'payish imkoniyatiga ega. Kompyuter viruslari qanday hosil bo'ladi? Biologik viruslardan farqli o'laroq, kompyuter viruslarini inson tomonidan tuziladi. Viruslar kompyuter foydalanuvchilariga katta zarar yetkazadi. Ular kompyuter ishini to'xtatadi yoki qattiq diskdagi ma'lumotlarni o'chiradi. Virus sistemaga bir necha yo'llar bilan tushishi mumkin: ma'lumot tashuvchi qurilmalar, dasturiy ta'minot yuklangan CD-ROM, tarmoq interfeysi yoki modemli bog'lanish, global Internet; tarmog'idagi elektron pochta. Ma'lumot tashuvchi qurilma virusdan zararlanishi oson. Zararlangan kompyuterga ma'lumot tashuvchi qurilmani solib o'qitilganda diskning bosh sektoriga virus tushadi. Internet ma'lumotlar almashinishiga katta imkoniyat yaratadi. Lekin, kompyuter viruslari va zararli dasturlar tarqalishi uchun yaxshi muhit yaratadi. Albatta Internetdan olingan barcha ma'lumotlarda virus bor deb bo'lmaydi. Kompyuterda ishlovchi ko'pchilik mutaxassislar va operatorlar qabul qilinadigan ma'lumotlarni viruslardan tekshirishni doimo bajaradi. Internet da ishlayotgan har bir kishi uchun yaxshi antivirus himoya zarur. «Kasperskiy laboratoriyasi» texnik ta'minot xizmati statistikasiga ko'ra, viruslardan zararlangan xolatlarning 85% i elektron pochta orqali sodir bo'lgan. 1999 yilga nisbatan xozirgi kunda bu ko'rsatkich 70 % tashkil etadi. «Kasperskiy laboratoriyasi» elektron pochtalarga yaxshi antivirus himoyasi kerakligini ta'kidlaydi. Virus tuzuvchilarga elektron pochta juda qulay. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, ommabop dasturlar, operatsion sistemalar, ma'lumotlarni uzatish texnologiyalari uchun viruslar ko'plab tuzilmoqda. Xozirda elektron pochta biznes va boshqa sohalarda muloqot uchun asosiy vosita bo'lib qolmoqda. Shuning uchun virus tuzuvchilari elektron pochtaga diqqatini qaratmoqda. - 34 - Kompyuter virusining ko'p ta'riflari mavjud. Birinchi ta'rifni 1984 yili Fred Koen bergan: "Kompyuter virusi - boshqa dasturlarni, ularga o'zini yoki o'zgartirilgan nusxasini kiritish orqali, ularni modifikatsiyalash bilan zaharlovchi dastur. Bunda kiritilgan dastur keyingi ko'payish qobiliyatini saqlaydi". Virusning o'z-o'zidan ko'payishi va hisoblash jarayonini modifikatsiyalash qobiliyati bu ta'rifdagi tayanch tushunchalar hisoblanadi. Kompyuter virusining ushbu xususiyatlari tirik tabiat organizmlarida biologik viruslarning parazitlanishiga o'hshash. Hozirda kompyuter virusi deganda quyidagi xususiyatlarga ega bo'lgan dasturiy kod tushuniladi: - asliga mos kelishi shart bo'lmagan, ammo aslining xususiyatlariga (o'z-o'zini tiklash) ega bo'lgan nusxalarni yaratish qobiliyati; - hisoblash tizimining bajariluvchi ob'ektlariga yaratiluvchi nusxalarning kiritilishini ta'minlovchi mexanizmlarning mavjudligi. Ta'kidlash lozimki, bu xususiyatlar zaruriy, ammo yetarli emas. Ko'rsatilgan xususiyatlarni hisoblash muhitidagi zarar keltiruvchi dastur ta'sirining destruktivlik va sir boy bermaslik xususiyatlari bilan to'ldirish lozim. Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari bo'yicha turkumlash mumkin: - yashash makoni; - operatsion tizim; - ishlash algoritmi xususiyati; - destruktiv imkoniyatlari. Kompyuter viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda viruslar kiritiluvchi kompyuter tizimi obyektlarining xili bo'yicha turkumlash asosiy va keng tarqalgan turkumlash hisoblanadi. Yashash makoni bo'yicha kompyuter viruslarining turkumlanishi. - 35 - Fayl viruslari bajariluvchi fayllarga turli usullar bilan kiritiladi (eng ko'p tarqalgan viruslar xili), yoki fayl - yo'ldoshlarni (kompanon viruslar) yaratadi yoki faylli tizimlarni (link- viruslar) tashkil etish xususiyatidan foydalanadi. Yuklama viruslar o'zini diskning yuklama sektoriga (boot - sektoriga) yoki vinchesterning tizimli yuklovchisi (Master Boot Record) bo'lgan sektorga yozadi. Yuklama viruslar tizim yuklanishida boshqarishni oluvchi dastur kodi vazifasini bajaradi. Makroviruslar axborotni ishlovchi zamonaviy tizimlarning makrodasturlarini va fayllarini, xususan MicroSoft Word, MicroSoft Excel va h. kabi ommaviy muharrirlarning fayl-xujjatlarini va elektron jadvallarini zaharlaydi. Tarmoq viruslari o'zini tarqatishda kompyuter tarmoqlari va elektron pochta protokollari va komandalaridan foydalanadi. Ba'zida tarmoq viruslarini "qurt" xilidagi dasturlar deb yuritishadi. Tarmoq viruslari Internet-qurtlarga (Internet bo'yicha tarqaladi), IRC-qurtlarga (chatlar, Internet Relay Chat) bo'linadi. Kompyuter viruslarining bajarilish davri, odatda, beshta bosqichni o'z ichiga oladi: 1. Virusni xotiraga yuklash. 2. Qurbonni qidirish. 3. Topilgan qurbonni zaharlash. 4. Destruktiv funktsiyalarni bajarish. 5. Boshqarishni virus dastur-eltuvchisiga o'tkazish. Virusni xotiraga yuklash. Virusni xotiraga yuklash operatsion tizim yordamida virus kiritilgan bajariluvchi ob'ekt bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Qurbonni qidirish. Qurbonni qidirish usuli bo'yicha viruslar ikkita sinfga bo'linadi. Birinchi sinfga operatsion tizim funktsiyalaridan foydalanib faol qidirishni amalga oshiruvchi viruslar kiradi. Ikkinchi sinfga qidirishning passiv mexanizmlarini amalga oshiruvchi, ya'ni dasturiy fayllarga tuzoq qo'yuvchi viruslar taalluqli. Topilgan qurbonni zaharlash. Oddiy holda zaharlash deganda qurbon sifatida tanlangan ob'ektda virus kodining o'z-o'zini nusxalashi tushuniladi. Destruktiv funktsiyalarni bajarish. Destruktiv imkoniyatlari bo'yicha beziyon, xavfsiz, xavfli va juda xavfli viruslar farqlanadi. Beziyon viruslar - o'z-o'zidan tarqalish mexanizmi amalga oshiriluvchi viruslar. Ular tizimga zarar keltirmaydi, faqat diskdagi bo'sh xotirani sarflaydi xolos. Xavfsiz viruslar - tizimda mavjudligi turli taassurot (ovoz, video) bilan bog'liq viruslar, bo'sh xotirani kamaytirsada, dastur va ma'lumotlarga ziyon yetkazmaydi. Xavfli viruslar - kompyuter ishlashida jiddiy nuqsonlarga sabab bo'luvchi viruslar. Natijada dastur va ma'lumotlar buzilishi mumkin. Juda xavfli viruslar - dastur va ma'lumotlarni buzilishiga hamda kompyuter ishlashiga zarur axborotni o'chirilishiga bevosita olib keluvchi, muolajalari oldindan ishlash algoritmlariga joylangan viruslar. Boshqarishni virus dastur — eltuvchisiga o'tkazish. Ta'kidlash lozimki, viruslar buzuvchilar va buzmaydiganlarga bo'linadi. Buzuvchi viruslar dasturlar zaharlanganida ularning ishga layoqatligini saqlash xususida qayg'urmaydilar, shu sababli ularga ushbu bosqichning ma'nosi yo'q. - 36 - Buzmaydigan viruslar uchun ushbu bosqich xotirada dasturni korrekt ishlanishi shart bo'lgan ko'rinishda tiklash va boshqarishni virus dastur-eltuvchisiga o'tqazish bilan bog'liq.
19-mavzu: Elektron pochta va Internet xavsziligi.Tarmoqlararo himoya
ekrani.
Internet ning gurillab rivojlanishi natijasida dunyoda axborotni tarqatish va foydalanishda sifatiy o'zgarish sodir bo'ldi. Internet foydalanuvchilari arzon va qulay kommunikatsiyaga ega bo'ldilar. Korxonalar Internet kanallaridan jiddiy tijorat va boshqaruv axborotlarini uzatish imkoniyatlariga qiziqib qoldilar. Ammo Internetning qurilishi printsipi niyati buzuq odamlarga axborotni o'g'irlash yoki atayin buzish imkoniyatini yaratdi. Odatda TCP/IP protokollar va standart Internet- ilovalar (e-mail, Web, FTP) asosida qurilgan korporativ va idora tarmoqlari suqilib kirishdan kafolatlanmaganlar. Internetning hamma yerda tarqalishidan manfaat ko'rish maqsadida tarmoq xujumlariga samarali qarshilik ko'rsatuvchi va biznesda ochiq tarmoqlardan faol va xavfsiz foydalanishga imkon beruvchi virtual xususiy tarmoq VPN yaratish ustida ishlar olib borildi. Natijada 1990 yilning boshida virtual xususiy tarmoq VPN kontseptsiyasi yaratildi. "Virtual" iborasi VPN atamasiga ikkita uzel o'rtasidagi ulanishni vaqtincha deb ko'rilishini ta'kidlash maqsadida kiritilgan. Haqiqatan, bu ulanish doimiy, qat'iy bo'lmay, faqat ochiq tarmoq bo'yicha trafik o'tganida mavjud bo'ladi. Virtual tarmoq VPNlarni qurish kontseptsiyasi asosida yetarlicha oddiy g'oya yotadi: agal global tarmoqda axborot almashinuvchi ikkita uzel bo'lsa, bu uzellar orasida ochiq tarmoq orqali uzatilayotgan axborotning konfidentsialligini va yaxlitligini ta'minlovchi virtual himoyalangan tunnel qurish zarur va bu virtual tunneldan barcha mumkin bo'lgan tashqi faol va passiv kuzatuvchilarning foydalanishi xaddan tashqari qiyin bo'lishi lozim. SHunday qilib, VPN tunneli ochiq tarmoq orqali o'tkazilgan ulanish bo'lib, u orqali virtual tarmoqning kriptografik himoyalangan axborot paketlari uzatiladi. Axborotni VPN tunneli bo'yicha uzatilishi jarayonidagi himoyalash quyidagi vazifalarni bajarishga asoslangan: - o'zaro aloqadagi taraflarni autentifikatsiyalash; - uzatiluvchi ma'lumotlarni kriptografik berkitish (shifrlash); - etkaziladigan axborotning haqiqiyligini va yaxlitligini tekshirish. Bu vazifalar bir biriga bog'liq bo'lib, ularni amalga oshirishda axborotni kriptografik himoyalash usullaridan foydalaniladi. Bunday himoyalashning samaradorligi simmetrik va asimmetrik kriptografik tizimlarning birgalikda ishlatilishi evaziga ta'minlanadi. VPN qurilmalari tomonidan shakllantiriluvchi VPN tunneli himoyalangan ajratilgan liniya xususiyatlariga ega bo'lib, bu himoyalangan ajratilgan liniyalar umumfoydalanuvchi tarmoq, masalan Internet doirasida, saflanadi. VPN qurilmalari virtual xususiy tarmoqlarda VPN-mijoz, VPN-server yoki VPN xavfsizligi shlyuzi vazifasini o'tashi mumkin. VPN-mijoz odatda shaxsiy kompyuter asosidagi dasturiy yoki dasturiy-apparat kompleksi bo'lib, uning tarmoq dasturiy ta'minoti u boshqa VPN-mijoz, VPN-server yoki VPN xavfsizligi shlyuzlari bilan almashinadigan trafikni shifrlash va autentifikatsiyalash uchun modifikatsiyalanadi. - 41 - VPN-server server vazifasini o'tovchi, kompyuterga o'rnatiluvchi dasturiy yoki dasturiy- apparat kompleksidan iborat. VPN-server tashqi tarmoqlarning ruxsatsiz foydalanishidan serverlarni himoyalashni hamda alohida kompyuterlar va mos VPNmahsulotlari orqali himoyalangan lokal tarmoq segmentlaridagi kompyuterlar bilan himoyalangan ulanishlarni tashkil etishni ta'minlaydi. VPN-server VPN-mijozning server platformalari uchun funktsional analog hisoblanadi. U avvalo VPN-mijozlar bilan ko'pgina ulanishlarni madadlovchi kengaytirilgan resurslari bilan ajralib turadi. VPN-server mobil foydalanuvchilar bilan ulanishlarni ham madadlashi mumkin. VPN xavfsizlik shlyuzi. (Security gateway) ikkita tarmoqqa ulanuvchi tarmoq qurilmasi bo'lib, o'zidan keyin joylashgan ko'p sonli xostlar uchun shifrlash va autentifikatsiyalash vazifalarini bajaradi. VPN xavfsizligi shlyuzi shunday joylashtiriladiki, ichki korporativ tarmoqqa atalgan barcha trafik u orqali o'tadi. VPN xavfsizligi shlyuzining adresi kiruvchi tunnellanuvchi paketning tashqi adresi sifatida ko'rsatiladi, paketning ichki adresi esa shlyuz orqasidagi muayyan xost adresi hisoblanadi. VPN xavfsizligi shlyuzi alohida dasturiy yechim, alohida apparat qurilmasi, hamda VPN vazifalari bilan to'ldirilgan marshrutizatorlar yoki tarmoqlararo ekran ko'rinishida amalga oshirilishi mumkin. Axborot uzatishning ochiq tashqi muhiti ma'lumot uzatishning tezkor kanallarini (Internet muhiti) va aloqaning sekin ishlaydigan umumfoydalanuvchi kanallarini (masalan, telefon tarmog'i kanallarini) o'z ichiga oladi. Virtual xususiy tarmoq VPNning samaradorligi aloqaning ochiq kanallari bo'yicha aylanuvchi axborotning himoyalanish darajasiga bog'liq. Ochiq tarmoq orqali ma'lumotlarni xavfsiz uzatish uchun inkapsulyatsiyalash va tunnellash keng ishlatiladi. Tunnellash usuli bo'yicha ma'lumotlar paketi umumfoydalanuvchi tarmoq orqali xuddi oddiy ikki nuqtali ulanish bo'yicha uzatilganidek uzatiladi. Har bir "jo'natuvchi-qabul qiluvchi" juftligi orasiga bir protokol ma'lumotlarini boshqasining paketiga inkapsulyatsiyalashga imkon beruvchi o'ziga xos tunnel-mantiqiy ulanish o'rnatiladi. Tunnellashga binoan, uzatiluvchi ma'lumotlar portsiyasi xizmatchi hoshiyalar bilan birga yangi "konvert"ga "joylash" amalga oshiriladi. Bunda pastroq sath protokoli paketi yuqoriroq yoki xudi shunday sath protokoli paketi ma'lumotlari maydoniga joylashtiriladi. Ta'kidlash lozimki, tunnelashning o'zi ma'lumotlarni ruxsatsiz foydalanishdan yoki buzishdan himoyalamaydi, ammo tunnellash tufayli inkapsulyatsiyalanuvchi dastlabki paketlarni to'la kriptografik himoyalash imkoniyati paydo bo'ladi. Uzatiluvchi ma'lumotlar konfidentsialligini ta'minlash maqsadida jo'natuvchi dastlabki paketlarni shifrlaydi, ularni, yangi IP- sarlavha bilan tashqi paketga joylaydi va tranzit tarmoq bo'yicha jo'natadi - 42 - Simsiz aloqa tizimlarida axborot himoyasi. Simsiz qurilmalar xavfsizligi muammolari Simsiz tarmoqlar odamlarga simli ulanishsiz o'zaro bog'lanishlariga imkon beradi. Bu siljish erkinligini va uy, shahar qismlaridagi yoki dunyoning olis burchaklaridagi ilovalardan foydalanish imkonini ta'minlaydi. Simsiz tarmoqlar odamlarga o'zlariga qulay va xoxlagan joylarida elektron pochtani olishlariga yoki Web-sahifalarni ko'zdan kechirishlariga imkon beradi. Simsiz tarmoqlarning turli xillari mavjud, ammo ularning eng muhim xususiyati bog'lanishning kompyuter qurilmalari orasida amalga oshirilishidir. Kompyuter qurilmalariga shaxsiy raqamli yordamchilar (Personal digital assistance, PDA), noutbuklar, shaxsiy kompyuterlar, serverlar va printerlar taalluqli. Odatda uyali telefonlarni kompyuter qurilmalari qatoriga kiritishmaydi, ammo eng yangi telefonlar va hatto naushniklar ma'lum hisoblash imkoniyatlariga va tarmoq adapterlariga ega. Yaqin orada elektron qurilmalarning aksariyati simsiz tarmoqlarga ulanish imkoniyatini ta'minlaydi. Bog'lanish ta'minlanadigan fizik xudud o'lchamlariga bog'liq holda simsiz tarmoqlarning quyidagi kategoriyalari farqlanadi: - simsiz shaxsiy tarmoq (Wireless personal-area network, PAN); - simsiz lokal tarmoq (Wireless local-area network, LAN); - simsiz regional tarmoq (Wireless metropolitan-area network, MAN): - simsiz global tarmoq (Wireless Wide-area network, WAN). Simsiz shaxsiy tarmoqlari uzatishning katta bo'lmagan masofasi bilan (17 metrgacha) ajralib turadi va katta bo'lmagan binoda ishlatiladi. Bunday tarmoqlarning xarakteristikalari o'rtacha bo'lib, uzatish tezligi odatda 2Mb/s dan oshmaydi. Bunday tarmoq, masalan, foydalanuvchi PDA sida va uning shaxsiy kompyuterida yoki noutbukida ma'lumotlarni simsiz sinxronlashni ta'minlashi mumkin. Xuddi shu tariqa printer bilan simsiz ulanish ta'minlanadi. Kompyuterni tashqi qurilmalar bilan ulovchi simlar chigalliklarining yo'qolishi yetarlicha jiddiy afzallik bo'lib, buning evaziga tashqi qurilmalarning boshlang'ich o'rnatilishi va keyingi, zaruriyat tug'ilganda, joyining o'zgartirilishi anchagina osonlashadi.Simsiz tarmoqlarda simli tarmoqda ishlatiladigan komponentlar ishlatiladi. Ammo, simsiz tarmoqlarda axborot xavo muhiti (medium) orqali uzatishga yaroqli ko'rinishga o'zgartirilishi lozim. - 44 - Foydalanuvchilar. Simsiz tarmoq foydalanuvchiga xizmat qilishligi sababali, foydalanuvchiga simsiz tarmoqning muhim qismi sifatida qarash mumkin. Foydalanuvchi simsiz tarmoqdan foydalanish jarayonini boshlaydi va uning o'zi tugallaydi. SHu sababli unga "oxirgi foydalanuvchi" atamasi joiz hisoblanadi. Odatda, foydalanuvchi simsiz tarmoq bilan o'zaro aloqani ta'minlash bilan bir qatorda, muayyan ilovalar bilan bog'liq boshqa vazifalarni bajaruvchi kompyuter qurilmalari (computer device) bilan ish ko'radi. Mobillik - simsiz tarmoqning eng sezilarli afzalliklaridan biridir. Masalan, mobillik xususiyatidan qandaydir bino bo'yicha xarakatlanuvchi va o'zining
PDAsi yordamida elektron pochtani oluvchi yoki jo'natuvchi odam foydalanadi. Bu holda PDA simsiz tarmoq infratuzilmasiga uzluksiz yoki tez-tez tiklanuvchi ulanishni ta'minlashi lozim. Kompyuter qurilmalari. Kompyuter qurilmalarining (ba'zida ularni mijozlar deb atashadi) ko'pgina xillari simsiz tarmoq bilan ishlayoladi. Ba'zi kompyuter qurilmalari foydalanuvchilar uchun atayin qurilgan bo'lsa, boshqalari oxirgi tizim hisoblanadi.
20-mavzu: Kriptografik xavsizlik vositalari.Raqamli imzo.
Masala sharti Blowish simmetrik blokli shirlash algoritmi tadqiqiga bag'ishlangan. Bu ishni bajarish uchun, yani tahlillash ishini ikki bosqichda amalga oshirishga harakat qildim. Bunda biz dastlab blokli algoritmlarni tahlil qilamiz va tuzulishini o'rganib chiqamiz. So'ngra esa Blowfish algoritmini boshqa algaritmlar bilan solishtirgandagi natijalari bilan taqqoslaymiz. Oxirida blowfish shifrlash dasturi ishlash jarayoni bilan tanishib, olingan natijalar orqali xulosalar chiqaramiz.
«Kriptografiya» atamasi dastlab «yashirish, yozuvni berkitib qo'ymoq» ma'nosini bildirgan. Birinchi marta u yozuv paydo bo'lgan davrlardayoq aytib o'tilgan. Hozirgi vaqtda kriptografiya deganda har qanday shakldagi, ya'ni diskda saqlanadigan sonlar ko'rinishida yoki hisoblash tarmoqlarida uzatiladigan xabarlar ko'rinishidagi axborotni yashirish tushuniladi. Kriptografiyani raqamlar bilan kodlanishi mumkin bo'lgan har qanday axborotga nisbatan qo'llash mumkin. Maxfiylikni ta'minlashga qaratilgan kriptografiya kengroq qo'llanilish doirasiga ega. Aniqroq aytganda, kriptografiyada qo'llaniladigan usullarning o'zi axborotni himoyalash bilan bog'liq bo'lgan ko'p jarayonlarda ishlatilishi mumkin.
Kriptografiya axborotni ruxsatsiz kirishdan himoyalab, uning maxfiyligini ta'minlaydi. Masalan, to'lov varaqlarini elektron pochta orqali uzatishda uning o'zgartirilishi yoki soxta yozuvlarning qushilishi mumkin. Bunday hollarda axborotning yaxlitligini ta'minlash zaruriyati paydo bo'ladi. Umuman olganda kompyuter tarmog'iga ruxsatsiz kirishning mutlaqo oldini olish mumkin emas, lekin ularni aniqlash mumkin. Axborotning yaxlitligini tekshirishning bunday jarayoni, ko'p hollarda, axborotning haqiqiyligini ta'minlash deyiladi. Kriptografiyada qo'llaniladigan usullar ko'p bo'lmagan o'zgartirishlar bilan axborotlarning haqiqiyligini ta'minlashi mumkin.
Sirli (maxfiy) aloqalar sohasi kriptologiya deb aytiladi. Ushbu so'z yunoncha «kripto» — sirli va «logus» — xabar ma'nosini bildiruvchi so'zlardan iborat. Kriptologiya ikki yo'nalish, ya'ni kriptografiya va kriptotahlildan iborat.
Kriptografiyaning vazifasi xabarlarning maxfiyligini va haqiqiyligini ta'minlashdan iborat.
Kriptotahlilning vazifasi esa kriptograflar tomonidan ishlab chiqilgan himoya tizimini ochishdan iborat.
Hozirgi kunda kriptotizimni ikki sinfga ajratish mumkin:
simmetriyali bir kalitlilik (maxfiy kalitli);
asimmetriyali ikki kalitlilik (ochiq kalitli). Simmetriyali tizimlarda quyidagi ikkita muammo mavjud:
Axborot almashuvida ishtirok etuvchilar qanday yo'l bilan maxfiy kalitni bir-birlariga uzatishlari mumkin?
Jo'natilgan xabarning haqiqiyligini qanday aniqlasa bo'ladi? Ushbu muammolarning echimi ochiq kalitli tizimlarda o'z aksini topdi. Ochiq kalitli asimmetriyali tizimda ikkita kalit qo'llaniladi. Biridan
ikkinchisini hisoblash usullari bilan aniqlab bo'lmaydi.
Birinchi kalit axborot jo'natuvchi tomonidan shifrlashda ishlatilsa, ikkinchisi axborotni qabul qiluvchi tomonidan axborotni tiklashda qo'llaniladi va u sir saqlanishi lozim.
|
