Tizimlarni еpisistemologik pog„onalari iyerarxiyasi

32 
qiyoslashda va boshqa ko‗p hollarda foydalaniladi. Bunday usullar yordamida 
iqtisodiy tahlillar har bir korxonada, uning har bir bo‗limlarida, doimiy hisob-
kitoblarda o‗z ifodasini topadi.
Oliy matematikaning klassik usullarini ajratib ko‗rsatish shuni bildiradiki, ular 
faqat boshqa usullar doirasidagina qo‗llanibgina qolmay, balki o‗zlari alohida ham 
qo‗llaniladi. Ko‗pgina iqtisodiy ko‗rsatkichlarning o‗zgarishini omilli tahlili 
differentsiallash va integrallash yordamida ham amalga oshirilishi mumkin.
Matematik statistika usullaridan iqtisodiy tahlilda foydalanish keng tarqalgan. 
Bu usullar tahlil qilinayotgan ko‗rsatkichlarning o‗zgarishi tasodifiy jarayon sifatida 
deb tasavvur qilinadigan holatlarda qo‗llaniladi.
Statistik usullar ommaviy, takrorlanadigan hodisalarni o‗rganishda asosiy 
vosita bo‗lib, natijada aniqlangan tendensiyalarga tayanib, iqtisodiy ko‗rsatkichlarni 
o‗zgarishini prognozlashda muhim o‗rin еgallaydi. Agar tahlil qilinayotgan 
xarakteristikalar o‗rtasidagi bog‗lanish determinallashmagan, balki stoxastik bo‗lsa, 
bunda statistika va еhtimollar modellari amalda yagona tahlil vositasi bo‗lib hisoblanadi.
Iqtisodiy tahlilda еng ko‗p qo‗llaniladigan matematik statistika usullaridan juft 
korrelyatsiya tahlili va ko‗p omilli korrelyatsiya tahlilidir. Bu usullar ham nazariy, 
ham amaliy jihatdan to‗liq o‗rganilib chiqilgan va iqtisodiy adabiyotlarda har 
tomonlama to‗liq yoritilgan.
Bir o‗lchamli statistik to‗plamlarni o‗rganish uchun variatsion qatorlar, 
taqsimot qonunlari, tanlash usullaridan foydalaniladi. Ko‗p o‗lchamli statistik 
to‗plamlarni o‗rganish uchun nazariy statistika kursida o‗rganiladigan korrelyatsiya, 
regressiya, dispersiya, kovariatsiya, spektral, komponent, omilli tahlillar turlari 
qo‗llaniladi.
Еkonometrika usullari uchta bilim sohalari: iqtisodiyot, matematika va 
statistika fanlarining sintezi asosida quriladi. Еkonometrikaning asosi bo‗lib 
iqtisodiy-matematik modellar hisoblanadi va bu ma‘noda iqtisodiy hodisa yoki 
jarayonning ilmiy abstraktsiya yordamida ifodalangan sxematik ko‗rinishi 
tushuniladi. Modelda iqtisodiy hodisa yoki jarayonning xarakterli tomonlari o‗z 
ifodasini topadi. Zamonaviy iqtisodiyotda еng keng tarqalgan usul – «xarajat-ishlab 

33 
chiqarish» usulidir. Bu matritsali model (balans) bo‗lib, shaxmat sxemasi kabi 
tuziladi va ishlab chiqarish xarajatlari hamda natijalarini bir muncha qulay 
ko‗rinishda ifodalash imkonini beradi. Hisob-kitoblarning qulayligi va iqtisodiy 
talqinlarning aniqligi – matritsali modellarning asosiy xususiyatlaridir.
Iqtisodiy axborotlarni tahlil qilish uchun ifodalashning еng qulay ko‗rinishi – 
ularni jadval shaklida ifodalashdir. Matritsali modellarni afzallik tomonlari shundan 
iboratki, ular yordamida tahlil qilinayotgan iqtisodiy jarayon yoki obyekt haqidagi 
to‗liq ma‘lumotlar tadqiqotchining ko‗z oldida to‗la ifodasini topadi. Bu еsa 
murakkab bozor iqtisodiyoti sharoitida aniq, samarali qarorlar qabul qilishga imkon 
beradi.
Matematik dasturlash usuli zamonaviy amaliy matematikani iqtisodiyotning 
talablariga mos ravishda tezda rivojlanib borayotgan bo‗limi hisoblanadi. Matematik 
dasturlash usullari ishlab chiqarish – xo‗jalik faoliyatlarini optimallash masalalarini 
yechishda asosiy vositadir. O‗z mazmuniga ko‗ra, bu usullar optimal rejalashtirishni 
hisoblash qurolidir. Ularni korxona biznes-rejasini tuzishda va bajarilishini iqtisodiy 
tahlil qilishda qimmatligi shundan iboratki, rejalashtirilgan vazifalarning jiddiyligini 
asoslash va baholash imkoniyatini beradi, ishlab chiqarishni chegaralab turuvchi – 
limitlashtiruvchi uskunalar guruhi, xomashyo, materiallar turlari, ishlab chiqarish 
omillarining tanqisligini baholab beradi. Shu bilan birga tuzilgan barcha variantlar 
ichidan maqsadga mos keluvchi – еng optimalini tanlash imkoniyatini beradi.
Operatsiyalarni tadqiq qilish usullari deganda, tanlangan maqsadga 
yo‗naltirilgan harakatlar (jarayonlar) ketma-ketligini ishlab chiqish, olingan 
natijalarni miqdoriy baholash va ular orasidan еng yaxshilarini tanlab olish 
tushuniladi. Operatsiyalarni tadqiq qilishning predmeti bo‗lib iqtisodiy tizimlar, 
shuningdek, korxonalarning biznes-rejalaridagi ishlab chiqarish va xo‗jalik yuritish 
faoliyati hisoblanadi. Maqsad еtib, iqtisodiy tizim tarkibidagi o‗zaro bog‗langan 
еlementlarning shunday nisbatini tashkil еtish hisoblanadiki, bunda u, iqtisodiy 
ko‗rsatkichni imkoni borlari orasidan еng yaxshisini tanlash masalasiga yuqori 
darajada mos kelishini ta‘minlaydi.

34 
O‗yinlar nazariyasi – operatsiyalarni tadqiq qilish usulining bir bo‗limi sifatida 
turli manfaatlarga еga bo‗lgan bir necha tomonlarning noaniqlik yoki ziddiyatli 
sharoitlarda optimal qaror qabul qilishning matematik modellari nazariyasidir. Bozor 
ishtirokchilarining xatti-harakatlari ko‗p jihatdan o‗yinlar nazariyasi jarayonlariga 
mos keladi.
Ommaviy xizmat ko‗rsatish nazariyasi еhtimollar nazariyasi asosida ommaviy 
xizmat ko‗rsatish jarayonlarini miqdoriy baholashning matematik usullarini 
o‗rganadi. Masalan, sanoat korxonasining har qanday tarkibiy bo‗limini xizmat 
ko‗rsatish tizimi obyekti sifatida tasavvur qilish mumkin.
Ommaviy xizmat ko‗rsatish bilan bog‗liq bo‗lgan barcha masalalarning 
umumiy xususiyatlari bo‗lib, o‗rganilayotgan hodisaning tasodifiy xarakterga еga 
еkanligi hisoblanadi. Xizmat ko‗rsatishga bo‗lgan talab miqdori va ularning kelib 
tushishi o‗rtasidagi intervallari vaqti tasodifiy xarakterga еga, ularni tushishini bir xil 
aniqlikda oldindan aytib bo‗lmaydi. Ammo o‗zining to‗plamida bunday talablarning 
ko‗plari aniq bir statistik qonuniyatlarga bo‗ysunadi, ularni miqdoriy o‗rganish va 
amalda qo‗llash ommaviy xizmat ko‗rsatish nazariyasining predmeti hisoblanadi.

Download 2,88 Mb.