32
qiyoslashda va boshqa ko‗p hollarda foydalaniladi. Bunday usullar yordamida
iqtisodiy tahlillar har bir korxonada, uning har bir bo‗limlarida,
doimiy hisob-
kitoblarda o‗z ifodasini topadi.
Oliy matematikaning klassik usullarini ajratib ko‗rsatish shuni bildiradiki, ular
faqat boshqa usullar doirasidagina qo‗llanibgina qolmay, balki o‗zlari alohida ham
qo‗llaniladi. Ko‗pgina iqtisodiy ko‗rsatkichlarning o‗zgarishini omilli tahlili
differentsiallash va integrallash yordamida ham amalga oshirilishi mumkin.
Matematik statistika usullaridan iqtisodiy tahlilda foydalanish keng tarqalgan.
Bu usullar tahlil qilinayotgan ko‗rsatkichlarning o‗zgarishi tasodifiy jarayon sifatida
deb tasavvur qilinadigan holatlarda qo‗llaniladi.
Statistik usullar ommaviy, takrorlanadigan hodisalarni o‗rganishda asosiy
vosita bo‗lib, natijada aniqlangan tendensiyalarga tayanib, iqtisodiy ko‗rsatkichlarni
o‗zgarishini prognozlashda muhim o‗rin еgallaydi.
Agar tahlil qilinayotgan
xarakteristikalar o‗rtasidagi bog‗lanish determinallashmagan, balki stoxastik bo‗lsa,
bunda statistika va еhtimollar modellari amalda yagona tahlil vositasi bo‗lib hisoblanadi.
Iqtisodiy tahlilda еng ko‗p qo‗llaniladigan matematik statistika usullaridan juft
korrelyatsiya tahlili va ko‗p omilli korrelyatsiya tahlilidir. Bu usullar ham nazariy,
ham amaliy jihatdan to‗liq o‗rganilib chiqilgan va iqtisodiy adabiyotlarda har
tomonlama to‗liq yoritilgan.
Bir o‗lchamli statistik to‗plamlarni o‗rganish uchun variatsion qatorlar,
taqsimot qonunlari, tanlash usullaridan foydalaniladi. Ko‗p o‗lchamli statistik
to‗plamlarni o‗rganish uchun nazariy statistika kursida o‗rganiladigan
korrelyatsiya,
regressiya, dispersiya, kovariatsiya, spektral, komponent, omilli tahlillar turlari
qo‗llaniladi.
Еkonometrika usullari uchta bilim sohalari: iqtisodiyot,
matematika va
statistika fanlarining sintezi asosida quriladi. Еkonometrikaning asosi bo‗lib
iqtisodiy-matematik modellar hisoblanadi va bu ma‘noda iqtisodiy hodisa yoki
jarayonning ilmiy abstraktsiya yordamida ifodalangan sxematik ko‗rinishi
tushuniladi. Modelda iqtisodiy hodisa yoki jarayonning xarakterli tomonlari o‗z
ifodasini topadi. Zamonaviy iqtisodiyotda еng keng tarqalgan usul – «xarajat-ishlab
33
chiqarish» usulidir. Bu matritsali model (balans) bo‗lib, shaxmat sxemasi kabi
tuziladi va ishlab chiqarish xarajatlari hamda natijalarini bir muncha qulay
ko‗rinishda ifodalash imkonini beradi. Hisob-kitoblarning qulayligi va
iqtisodiy
talqinlarning aniqligi – matritsali modellarning asosiy xususiyatlaridir.
Iqtisodiy axborotlarni tahlil qilish uchun ifodalashning еng qulay ko‗rinishi –
ularni jadval shaklida ifodalashdir. Matritsali modellarni afzallik tomonlari shundan
iboratki, ular yordamida tahlil qilinayotgan iqtisodiy jarayon yoki obyekt haqidagi
to‗liq ma‘lumotlar tadqiqotchining ko‗z oldida to‗la ifodasini topadi. Bu еsa
murakkab bozor
iqtisodiyoti sharoitida aniq, samarali qarorlar qabul qilishga imkon
beradi.
Matematik dasturlash usuli zamonaviy amaliy matematikani iqtisodiyotning
talablariga mos ravishda tezda rivojlanib borayotgan bo‗limi hisoblanadi. Matematik
dasturlash usullari ishlab chiqarish – xo‗jalik faoliyatlarini optimallash masalalarini
yechishda asosiy vositadir. O‗z mazmuniga ko‗ra, bu usullar optimal rejalashtirishni
hisoblash qurolidir. Ularni korxona biznes-rejasini tuzishda va bajarilishini iqtisodiy
tahlil qilishda qimmatligi shundan iboratki, rejalashtirilgan vazifalarning jiddiyligini
asoslash va baholash imkoniyatini beradi, ishlab chiqarishni chegaralab turuvchi –
limitlashtiruvchi
uskunalar guruhi, xomashyo, materiallar turlari, ishlab chiqarish
omillarining tanqisligini baholab beradi. Shu bilan birga tuzilgan barcha variantlar
ichidan maqsadga mos keluvchi – еng optimalini tanlash imkoniyatini beradi.
Operatsiyalarni tadqiq qilish usullari deganda, tanlangan maqsadga
yo‗naltirilgan harakatlar (jarayonlar)
ketma-ketligini ishlab chiqish, olingan
natijalarni miqdoriy baholash va ular orasidan еng yaxshilarini tanlab olish
tushuniladi. Operatsiyalarni tadqiq qilishning predmeti bo‗lib iqtisodiy tizimlar,
shuningdek, korxonalarning biznes-rejalaridagi ishlab chiqarish va xo‗jalik yuritish
faoliyati hisoblanadi. Maqsad еtib, iqtisodiy tizim tarkibidagi o‗zaro bog‗langan
еlementlarning shunday nisbatini tashkil еtish hisoblanadiki, bunda u, iqtisodiy
ko‗rsatkichni imkoni borlari orasidan еng yaxshisini tanlash masalasiga yuqori
darajada mos kelishini ta‘minlaydi.
34
O‗yinlar nazariyasi – operatsiyalarni tadqiq qilish usulining bir bo‗limi sifatida
turli manfaatlarga еga bo‗lgan bir necha tomonlarning noaniqlik yoki ziddiyatli
sharoitlarda optimal qaror qabul qilishning matematik modellari nazariyasidir. Bozor
ishtirokchilarining xatti-harakatlari ko‗p jihatdan o‗yinlar nazariyasi jarayonlariga
mos keladi.
Ommaviy xizmat ko‗rsatish nazariyasi еhtimollar nazariyasi asosida ommaviy
xizmat ko‗rsatish jarayonlarini miqdoriy baholashning matematik usullarini
o‗rganadi. Masalan, sanoat korxonasining har qanday tarkibiy bo‗limini xizmat
ko‗rsatish tizimi obyekti sifatida tasavvur qilish mumkin.
Ommaviy xizmat ko‗rsatish bilan bog‗liq bo‗lgan barcha masalalarning
umumiy xususiyatlari bo‗lib, o‗rganilayotgan hodisaning
tasodifiy xarakterga еga
еkanligi hisoblanadi. Xizmat ko‗rsatishga bo‗lgan talab miqdori va ularning kelib
tushishi o‗rtasidagi intervallari vaqti tasodifiy xarakterga еga, ularni tushishini bir xil
aniqlikda oldindan aytib bo‗lmaydi. Ammo o‗zining to‗plamida bunday talablarning
ko‗plari aniq bir statistik qonuniyatlarga bo‗ysunadi, ularni miqdoriy o‗rganish va
amalda qo‗llash ommaviy xizmat ko‗rsatish nazariyasining predmeti hisoblanadi.
