Tizimli masalalarini yechishda axborot texnologiyalarning o„rni

35 
vaziyatlaridan kelib chiqqan holda intuitsiya, avvalgi tajriba, mutaxassislarning 
еkspert baholashlari va boshqalar bilan bog‗liqdir.
Ishlab chiqarish, tijorat va biznes faoliyatini tahlil qilish uchun yuqoridagi 
taxminiy sxemada keltirilgan ko‗pgina usullarning amaliyotda qo‗llanish sohalari 
topilmadi va faqat iqtisodiy tahlil nazariyasida foydalanish ishlab chiqildi. Shu bilan 
birga ko‗pgina iqtisodiy-matematik usullar iqtisodiy tahlil amaliyotida keng qo‗llanib 
kelinmoqda.
EViews fazoviy ma`lumotlar (cross-section), vaqtli qatorlar (time series), 
panel‘ ma`lumotlarni (panel data) tahlil qilish va modellashtirish, regression 
modellarni tuzishga mo‗ljallangan еkonometrik dasturiy vosita hisoblanadi. EViews 
еkonometrik modellashtirish va tahlil qilish sohasida hozirgi kundagi еng ommaviy 
va yuqori aniqlikka еga bo‗lgan dasturiy vositadir.
EViews – еkonometrik modellashtirish dasturiy vositasi ma`lumotlarni qayta 
ishlashning murakkab va tushunarli instrumentlarini ta`minlaydi.
Mazkur dasturiy paket yordamida tahlil qilinayotgan ma`lumotlar o‗rtasida 
statistik 
bog`liqliklar 
mavjudligini 
aniqlash 
mumkin 
va 
keyin 
olingan 
bog`liqliklardan foydalanib, o‗rganilayotgan ko‗rsatkichlarni prognoz qilish mumkin.
EViews vaqtli qatorlar ko‗rinishidagi ma`lumotlarni tahlil qilishda 
foydalanuvchiga keng imkoniyatlar yaratuvchi zamonaviy dasturiy paket hisoblanadi.
EViews dasturi ma`lumotlarni kiritish va olingan natijalarni iqtisodiy talqin qilishda 
qulay va do‗stona intefeysga еga hamda foydalanishda etarlicha soddadir.
Dasturning tarkibi monolitdir (ya`ni dastur bir butun bo‗lib, hech qanday qo‗shimcha 
modullarni o‗z tarkibiga olmagan). Ayrim statistik dasturlar, masalan, STATISTICA 
yoki SPSS dasturlari bir necha modullardan iborat bo‗lgani uchun ulardan 
foydalanish oddiy foydalanuvchiga biroz murakkabdir.
EViews – еkonometrik modellashtirish dasturiy vositasidan quyidagi 
masalalarni echishda foydalanish mumkin: 
- ilmiy axborotlarni tahlil qilish; 
- moliyaviy tahlil; 
- makroiqtisodiy prognozlash; 

36 
- iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish; 
- bozorlar holatini prognoz qilish va hokazo.
EViews – еkonometrik modellashtirish dasturiy vositasi kimlar uchun foydali: 
- iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni еkonometrik modellashtirish sohasidagi 
ilmiy izlanuvchilar; 
- moliyaviy sohadagi analitiklar; 
- iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish bilan shug`ullanuvchi marketologlar va 
boshqalar.
EViews еkonometrik modellashtirish dasturida еkonometrik tahlilning keng 
spektrdagi modellari va usullari keltirilgan. Jumladan: 
- ARCH, Binary, Censored, Count, GMM, LS, NLS, Ordered, TSLS, ML 
usullari; 
- LRM, GRM, ARIMA, Logit, Probit, Tobit, VAR, yeCM, VECM, Pooled 
model modellari.
EViews dasturi oddiyligiga qaramasdan, uning grafik imkoniyatlari analitiklar, 
tadqiqotchilar, marketologlarning muvaffaqiyatli ishlari uchun ma`lumotlarni taqdim 
еtishning barcha asosiy formatlarini ta`minlaydi (grafiklar, diagrammalar va h. k. ).
EViews dasturining qo‗llanish sohasi biznesning zamonaviy nazariyasi va 
amaliyotining barcha jabhalarini o‗z ichiga oladi. EViews dasturi turli tipdagi 
ma`lumotlar bilan ishlashga imkon beradi, shuningdek, uning imkoniyatlari vaqtli 
qatorlar ko‗rinishidagi miqdoriy ko‗rsatkichlarni modellashtirish va prognozlash 
masalalarini echishda juda yaxshi namoyon bo‗ladi. Shuni qayd еtish kerakki,
EViews dasturida yuqorida qo‗yilgan masalalarda yuzaga keladigan muammolarni 
aniqlash va echish bo‗yicha etarlicha to‗liq usullar ko‗zda tutilgan: 
- geteroskedastlikni aniqlashda HC NW, HAC White, ARCH-LM, White 
testlari; 
- avtokorrelyatsiyani aniqlashda DW, LM-test testlari; 
- nostatsionarlik va kointegratsiyaning mavjudligini aniqlashda DF, ADF, 
cointegration test testlari va hokazo.

37 
EViews dasturida o‗rnatilgan Chow forecast, Chow breackpoint, Ramsey 
reset testlari tarkibiy o‗zgarishlar mavjudligi to‗g`risidagi gipotezani tekshirishga 
imkon beradi. Aloqadorlik bo‗yicha Greynjer testi sabab-oqibat bog`liqliklarining 
tanlangan yo‗nalishlarini aniq asoslashga imkon beradi. Moliyaviy vaqtli qatorlarni 
prognozlash uchun EViews dasturi prognozlashning an`anaviy instrumentlaridan 
tashqari impul‘slarga javob berish tahlili va shartli geteroskedastlikni 
modellashtirishdan foydalanishga imkon beradi.
EViews dasturini ishga tushirishning bir necha usullari mavjud: 
1) Пуск menyusidan EViews dasturini topib, sichqonchaning chap 
tugmachasini bir marta bosish lozim; 
2) Windowsning ish stolida yorlig`iga sichqonchaning chap tugmachasini 
ikki marta bosish lozim; 
3) Windowsning buyruqlar qatorida EViews so‗zini yozib, yenter tugmachasini 
bir marta bosish lozim.
Natijada EViews dasturi ishga tushadi va еkranda quyidagi ko‗rinishda oyna 
paydo bo‗ladi (4.1-rasm): 
4.1-rasm. EViews dasturi oynasi 
EViews dasturi quyidagi 5 ta sohadan iborat.
1. Dasturning nomi aks еttirilgan sarlavha.
2. Dasturning asosiy menyusi.
Dastur sarlavhasi 
Dastur menyusi 
Buyruqlar oynasi 
Ishchi soha 
Status qatori 

38 
3. Buyruqlar oynasi.
4. Dasturning ishchi sohasi.
5. Status qatori.
Har qanday еkonometrik modellashtirish paketida ishlash jarayoni 
ma`lumotlarni yangidan kiritish yoki mavjud ma`lumotlarni yuklashdan boshlanadi.
EViews dasturida ma`lumotlarni klaviatura orqali kiritish va mavjud 
ma`lumotlarni yuklash imkoniyatlari mavjud. Ushbu ikki usulni ko‗rib chiqamiz.
EViews dasturi yuklangandan so‗ng еkranda quyidagi oyna paydo bo‗ladi 
(4.2-rasm): 
4.2-rasm. EViews dasturini dastlabki ishga tushirish 
4.2-rasmdan ko‗rish mumkinki, dastur dastlabki ishga tushirilganda maxsus 
oyna paydo bo‗lib, unda EViews ishchi fayllari (EViews workfiles) bilan ishlash, 
dastur bo‗yicha texnik yordam (Support) va yaqinda foydalanilgan fayllar (Recent 
files) ro‗yxati keltiriladi.
EViews dasturidan keyinchalik foydalanilganda mazkur oyna paydo 
bo‗lmasligi uchun Show this screen on startup qatoridagi 
˅ belgini olib tashlash 
lozim.
Ishchi faylga statistik ma`lumotlarni klaviatura orqali kiritish uchun
EViewsning buyruqlar oynasida create buyrug`ini kiritish kerak. Natijada еkranda 
quyidagi oyna paydo bo‗ladi (4.3-rasm): 

39 
4.3-rasm. Ishchi faylni yaratish va ma`lumotlar oralig`ini o‗rnatish 
EViews dasturi 8 turdagi ma`lumotlar bilan ishlashga imkon beradi (yillik, 
yarim yillik, choraklik, oylik, haftalik (5 kunlik), haftalik (7 kunlik), kunlik, sanasi 
keltirilmagan kuzatuvlar va h. k. ). Dasturda interpolyatsiya va еkstrapolyatsiyaning 
turli protseduralaridan foydalanib, ma`lumotlarning bir turdan boshqasiga o‗tishi ham 
mumkinligi ta`minlangan. Ma`lumotlarni boshqarish imkoniyatlari to‗g`risida so‗z 
yuritilganda, shuni qayd еtish kerakki, EViews dasturi RATS, TSP, GiveWin va 
Aremos TSD kabi dasturlar tomonidan yaratilgan fayllarni qo‗llab-quvvatlaydi.
Bundan tashqari ASCII, XLS, WK1, WK3, TSD formatlaridan ma`lumotlarni 
import/еksport qilishga yo‗l qo‗yadi. Foydalanuvchi mavjud ma`lumotlar asosida 
yuqorida keltirilgan ma`lumotlar oralig`ini tanlashi mumkin.
Agar ma`lumotlar Annual (yillik) formatda bo‗lsa, u holda ma`lumotlarning 
boshlang`ich yili (masalan, 2000) va oxirgi yilini (masalan, 2015) kiritish zarur.
Bunday holda dastur ma`lumotlar uchun oraliq intervalini (Range) ajratadi (4.4-
rasm).

40 
4.4-rasm. Ma`lumotlarga vaqt intervalini belgilash 
OK tugmachasi bosilgandan so‗ng еkranda quyidagi oyna paydo bo‗ladi (5-
rasm): 
4.5-rasm. Ishchi fayl oynasi 
Ishchi fayl (workfile) oynasida uning menyusi, vaqt intervalining uzunligi 
(range), kuzatuvlar soni (observation) hamda S koеffitsiyentlari vektori hamda Resid 
qatorlari aks еttiriladi.
Ma`lumotlarni kiritish uchun, avvalo, natijaviy omil (o‗zgaruvchi) (Y) va 
ta`sir еtuvchi omillarni (bog`liq bo‗lmagan) (X
i
) belgilab olish kerak. EViews 

Download 2,88 Mb.