O’z-o’zini tekshirish uchun savollar
1. Tashkilotlarda kassa va kassa operatsiyalari qaysi me’yoriy hujjat bilan tartibga
solinadi?
2. Naqd pulsiz operatsiyalar deganda nima tushunasiz?
3. Kassa kirim va chiqim hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi fanday?
4. Hisobdor shaxslarga avans to’lovlari va ularning hisoboti buxgalteriyadan
qanday rasmiylashtiriladi?
5. Bank plastik kartochkasi bilan xo’jalik operatsiyalarni o’tkazish tartibi aytib
bering?
6. Bank ko’chirmasi deganda nimani tushunasiz?
7. To’lov topshiriqnomasi va to’lov talabnomasining bir-biridan farqi nimadan
iborat?
4
Accounting Information Systems, Seventh Edition James A. Hall, 2011,South Western Cengage Learning, USA
57-64
3-BOB. BUXGALTERIYA HISOBIDA PUL MABLAG’LARI VA
HISOBDOR SHAXSLAR BILAN HISOB-KITOBLAR HISOBINI
AVTOMATLASHTIRISH
3.1.Xo’jalik
yurituvchi
subyektlarda
avtomatlashtirilgan
axborot
texnologiyalarining qo’llanilishi. Buxgalteriya o’tkazmalari jarayoni.
3.2. Pul mablag’larining analitik hisobi.
3.3. Kassa kirim va chiqim orderi, kassa kitobi.
3.4. Pul hujjatlari.
3.5. Avans hisoboti.
3.6. Kiruvchi va chiquvchi to’lov topshiriqnomasi.
3.7. To’lov talabnomasi. Bank ko’chirmasi.
3.8. Bank korporativ plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar hisobi.
3.1.Xo’jalik yurituvchi subyektlarda avtomatlashtirilgan axborot
texnologiyalarining qo’llanilishi. Buxgalteriya o’tkazmalari jarayoni
Iqtisodiyotni boshqarishdagi o’zgarishlar, bozor munosabatlariga o’tish
buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta ta’sir ko’rsatadi.
Har qanday iqtisodiy ob’ekt boshqarish faoliyatini asosini murakkab qurilishga
ega bo’lgan axborot tizimlari tashkil qiladi, ularning tarkibi,
faoliyat turi korxona, iqtisodiy ob’ekt, firmaning ko’lamiga bog’liq[29].
Boshqaruv jarayonida buxgalteriya hisobi katta rol o’ynaydi, bu erda barcha
axborotlarning 60% ga yaqini jamlangan. Buxgalteriya hisobining axborotli tizimlari
an’anaviy ravishda vazifalarning quyidagi majmualarini o’z ichiga oladi: asosiy
vositalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish haqi hisobi, tayyor
mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqarish
harajatlari hisobi, yig’ma hisob va hisobotlarni tuzish.
ShK lar bazasida avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkil qilingan,
korxonalarda mahalliy hisoblash tarmoqlarini yaratish, axborot bazasini tashkil qilish
va iqtisodiy vazifalar majmuasini shakllantirishda yangi talablarni ilgari surdi.
Ma’lumotlarni taqsimlash bazalari tizimini yaratish, turli foydalanuvchilar o’rtasida
axborotlarni
almashtirish,
kompyuterda boshlang’ich hujjatlarni avtomatik
shakllantirishning imkoniyatlari paydo bo’ldi va boshqaruv masalalarining
vazifalararo majmualari vujudga keldi.
Vazifalararo majmuasini tashkil qilish «materiallar» dasturi ham ko’rib
chiqilishi mumkin. Moddiy boyliklarning mavjudligi va harajatni hisobga olish
jarayonida uchta bo’lim:
- omborlar;
- hisobxona;
- moddiy-texnika ta’minoti bo’limi mutahassislari faoliyat yuritadi.
Dasturiy majmua o’z ichiga uch qism:
- omborchi moduli;
- hisobxona moduli;
- moddiy texnika ta’minoti bo’limi modulini oladi.
Buxgalteriya hisobi majmualari murakkab ichki va tashqi aloqalarga ega.
41
Ichki aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari, majmualari va
uchastkalarining axborotli o’zaro hamkorliklarini; Tashqi aloqalar – boshqaruvning
o’zga vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa bo’limlari hamda tashqi iqtisodiy
ob’ektlar bilan o’zaro hamkorligini aks ettiradi.
Hisob vazifalari majmuasining axborotli aloqasi mashina dasturining asosida
kiritilgan ishlab chiqishning uch pallasini farqlashga imkon beradi.
Birinchi pallada – birlamchi hisob, birlamchi hujjatlarni tuzish, ularni ishlab
chiqish va hisobning har bir uchastkasi bo’yicha tahliliy hisobning qaydnomalari
tuzilishi bajariladi.
Ishlab chiqishning ikkinchi pallasi provodkalarini tuzish, ularni tahliliy va
sintetik hisobning turli registrlari, schetlarning tartib raqamlari bo’yicha qayd daftari
ordenlariga joylashtirishdan iborat bo’ladi.
Ishlab chiqarishning uchinchi pallasi yig’ma sintetik hisobini: asosiy kitobning
schyotlari bo’yicha hisobot, saldo qaydnomalari va moliyaviy hisobotning shakllarini
tuzishdan iborat bo’ladi.
Namunaviy buxgalteriya hujjatlari sohalararo va sohaviyga bo’linadi.
Sohalararo hujjatlar barcha korxona iqtisodiy ob’ektlarda qo’llash uchun yagona
bo’ladi. Sohaviy shakllar tavsiyanomaviy harakterga ega.
Barcha birlamchi buxgalteriya hujjatlari GOST, hujjatlarning bir shaklga
keltirilgan tizimlari talablarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi.
Buxgalteriya hisobining hujjatlari turli belgilari bo’yicha tasniflanadi:
- belgilanishi bo’yicha – farmoyish beradigan, ijroiya (oqlaydigan), hisobli
rasmiylashtiruvchi, murakkab;
- xo’jalik operatsiyalari mazmuni bo’yicha moddiy, pulli hisoblash;
- aks ettirgan operatsiyalarning hajmi bo’yicha yagona (birlamchi) yoki yig’ma;
- foydalanish usuli bo’yicha: bir martali va jamlovchi;
- hisobga oladigan o’rinlarining soni bo’yicha: bir qatorli va ko’p qatorli;
- tuzilish joyi bo’yicha: ichki va tashqi;
- to’ldirish usuli bo’yicha: qo’ldi, hisobni avtomatlashtirish vositalari
yordamida.
Buxgalteriya hisobining dasturiy ta’minlanishiga to’liq asosda bir qator
axborotli ma’lumotli dasturlar: «Maslahatchi hisobchi», «Maslahatchi-plyus»,
«Kafolat», «O’zbekiston soliqlari», «Yuridik ma’lumotnoma»ni kiritish mumkin.
Axborotlarni to’ldirish huquqiy axborotlarni tarqatishning umumdavlat tarmog’i
bo’yicha bajariladi.
Buxgalteriya vazifalarini echishni AAT lar asosida tashkil qilish: birlamchi
buxgalteriya hujjatlarini tuzish paytidan boshlab yakuniy moliyaviy hisobotni tuzish
bilan yakunlanuvchi operatsiyalarning yig’indisidir.
Hozirgi bosqichda buxgalteriya vazifalarini axborot texnologiyasi asosida
markazlashtirilgan holda ishlab chiqish asosiy rol o’ynaydi:
- foydalanuvchining ish joyida o’rnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu erda
vazifalarni echish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi;
- korxonaning turli xildagi bo’linmalari iqtisodiy vazifalarini integratsiyalangan
holda ishlab chiqilishini ta’minlovchi mahalliy va ko’p bosqichli hisoblash
tarmoqlarini shakllantirish;
- hisoblash texnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblar tarkibini ancha
ko’paytirish;
- har xil hisoblash bo’linmalari uchun korxonaning yagona taqsimlangan
ma’lumotlar bazasini yaratish;
- birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish imkoniyatlari, bu
qog’ozsiz texnologiyalarga o’tishni ta’minlaydi va hujjatlarni yig’ish va ro’yxatga
olish bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini kamaytiradi;
- buxgalteriya vazifalari majmualarini echishni integratsiyalash;
- dialogli usulda amalga oshirish yo’li bilan axborot xizmat ko’rsatishni tashkil
qilish imkoniyati.
Texnologik jarayonning barcha operatsiyalari ShK da bitta ish joyida va uning
tuzilishiga ko’ra izchillik bilan bajariladi.
ShK da bajariladigan texnologik jarayonida quyidagi uchta jarayoni:
- tayyorlov;
- boshlang’ich;
- asosiyni ajratish mumkin.
|
