O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
R.U. ASATOV, D.T. GAFFAROVA,
S.U. NAJMIDDINOV, S.V. PSHENICHNIKOVA
UMUMIY OVQATLANISH
KORXONALARIDA
HISOB-KITOB
VA KALKULATSIYA
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA
AKSIAYDORLIK KOMPANIYASI BOSH TAHRIRIYATI
TOSHKENT — 2007

2
Asatov R.U. va boshq.
Umumiy ovqatlanish korxonalarida hisob-kitob va
kalkulatsiya: Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma/
R.U. Asatov, D.T. Gaffarova, S.U. Najmiddinov, S.V. Pshenich-
nikova. — T.: «Sharq», 2007.— 128 b.
Ushbu o‘quv qo‘llanmada umumiy ovqatlanish korxonalarida hisob va
hisobotning predmeti, uslubi, vazifasi hamda tashkil qilish asoslari yoritiladi.
Bu qo‘llanmada turli umumiy ovqatlanish korxonalarida iqtisodiy va ishlab
chiqarish ko‘rsatkichlari bo‘yicha hisobot tuzish, moddiy javobgar shaxs-
larning material boyliklardan foydalanish va saqlashi, umumiy ovqatlanish
korxonalari mahsulotlari bahosini belgilash uslublari, kalkulatsiya tuzish,
tovar turlari bo‘yicha tayyor mahsulot va xomashyo chiqimi hisob-kitobi
uslublarining asosiy tamoyillari ko‘rsatib o‘tilgan.
O‘quv qo‘llanma iqtisodiy ixtisoslikka ega bo‘lgan kollejlar talabalari
uchun yozilgan.
© «Sharq» nashriyot-matbaa
aksiaydorlik kompaniyasi
bosh tahririyati, 2007-y.
ISBN 978-9943-00-152-7

3
SO‘ZBOSHI
Biznes sohasida ishlarni muvaffaqiyatli yuritish uchun hisob va
hisobotning asosiy qonunlarini bilish zarur. Hisobni o‘rganish to‘g‘ri
boshqaruv qarorlarini qabul qilishda bilim va mahoratga ega bo‘lish
imkonini beradi.
Hisob va hisobot juda qadimdan xo‘jalik faoliyatining zaruri-
yati va ehtiyoji sifatida yuzaga kelgan. Hisob-kitob bozor iqtisodi-
yotini shakllantirishda muhim o‘rin egallaydi. Xo‘jalik yuritishning
bozor sharoitlariga o‘tish davrida respublikamiz iqtisodiyotining
ahamiyati beqiyos ravishda oshadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
hisob-kitobni to‘g‘ri tashkil etish ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi vaqtda
mamlakatda mavjud bo‘lgan hisob-kitob va hisobot tizimini bozor
iqtisodiyoti talablariga muvofiqlashtirish iqtisodiyotning eng dolzarb
muammolaridan biri hisoblanadi. Buning uchun buxgalteriya hisobi
milliy standartlari ishlab chiqilmoqda va joriy qilinmoqda, ular esa
o‘z asosida xalqaro standartlarga tayanadi va respublikamizda hisob
tizimining xususiyatlarini e’tiborga oladi.
Ushbu o‘quv qo‘llanmaning maqsadi hisob va hisobot tuzish-
ning mohiyati va vazifalarini yoritib berishdan iboratdir.
Kitobga ilova sifatida amaliy yordam berilgan.

4
1 - m a v z u
UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIDA
HISOBNING TASHKIL ETILISHI, UNING
TURLARI VA VAZIFALARI
Reja:
1.1. Xo‘jalik hisobining turlari.
1.2. Umumiy ovqatlanish korxonalarida hisobning vazifalari.
1.3. Umumiy ovqatlanish korxonalarida hisobning tashkil etilishi.
1.1. XO‘JALIK HISOBINING TURLARI
Iqtisodiy hayotda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarni o‘z vaqtida va
to‘g‘ri hisobga olib borish murakkab jarayon hisoblanadi.
Iqtisodiyotdagi mana shu o‘zgarishlarni aks ettirishni soddalashti-
rish borasida hisobni turkumlarga ajratish maqsadga muvofiqdir.
Bugungi kunda hisobning quyidagi turlari mavjud:
— operativ hisob;
— statistik hisob;
— buxgalteriya hisobi.
Operativ hisob ishlab chiqarishning ayrim bo‘linmalarida sodir
bo‘layotgan xo‘jalik jarayonlari va xo‘jalik muomalalari haqida zarur
ma’lumotlarni tezkor holatda yetkazib berishga qaratilgan joriy
kuzatish va nazorat qilish usulidir. Xo‘jalik muomalalarini amalga
oshirishda bu hisob yordamida rejalashtirilgan ko‘rsatkichlar
haqiqatda erishilgan ko‘rsatkichlar bilan ham miqdor, ham sifat
jihatdan solishtiriladi, olingan ma’lumotlardan korxona yoki uning
bo‘linmalari faoliyatini boshqarishda foydalaniladi.
Operativ hisobning o‘ziga xos xususiyati shundaki, bunda xo‘jalik
jarayoni to‘g‘risidagi ma’lumotlar tezlik bilan qayd qilinadi va tegishli
joyga yetkaziladi. Bunday ma’lumotlardan esa muayyan korxonada
xo‘jalik jarayoniga, shuningdek, butun xalq xo‘jaligiga operativ
rahbarlik qilishda foydalaniladi. Operativ hisobda barcha o‘lchovlar —
natura, mehnat va pul o‘lchovlari ham keng qo‘llaniladi.
Statistik hisob muayyan sharoitda xalq xo‘jaligining butun
miqyosida hamda ayrim sohalarida ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini

5
miqdoriy ifodada o‘rganadi. Demak, statistik hisob ommaviy-ijtimoiy
hodisalarni o‘rganish va nazorat qilish tizimidan iboratdir.
Statistik hisob tegishli usullardan, masalan, statistik kuzatish,
statistik yig‘ish, statistik guruhlash, o‘rtacha miqdorlarni hisoblash
va boshqalardan foydalanib, jamiyat xo‘jalik faoliyati rivojlanishining
asosiy qonuniyatlarini aniqlaydi. Statistik ko‘rsatkichlar ijtimoiy
hayot hodisalarini miqdor va sifat jihatidan ifodalaydi. Shu bilan
birgalikda statistik hisob orqali mamlakatning makroiqtisodiy
holatini ifodalovchi ko‘rsatkichlar ham hisoblanadi. Bular jumlasiga
quyidagilar kiradi: yalpi ichki mahsulot, milliy daromad; sof milliy
mahsulot; inflatsiya darajasi; ishsizlik darajasi; aholi soni; aholi
tarkibi; aholining ish bilan bandlik darajasi va boshqalar.
Statistik hisobda o‘rganilayotgan hodisalarning xususiyatlariga
qarab pul, natura va qiymat o‘lchovlari qo‘llaniladi. Statistik hisob
xo‘jalik faoliyati haqidagi dastlabki ma’lumotlarni mustaqil tashkil
qilinadigan boshlang‘ich hujjatlar asosida oladi. Bundan tashqari,
statistik hisob xo‘jalik faoliyati hodisalarini o‘rganishda buxgalteriya
va operativ hisobning ma’lumotlaridan keng foydalanadi.
Buxgalteriya hisobi — bu kundalik va umumiy ma’lumotlar olish
maqsadida korxonalar xo‘jalik faoliyatini uzluksiz ravishda kuzatish
va nazorat qilish tizimidan iboratdir.
Buxgalteriya hisobi yagona xalq xo‘jaligi hisobi tizimining bir
turi bo‘lganligi sababli hisobga xos bo‘lgan hamma umumiy vazifalar
unga tegishlidir.
Buxgalteriya hisobining statistik va operativ hisobdan farqli
tomonlari quyidagilardir:
— korxonalar mablag‘larining joylanishi va ularning tashkil
topish manbalarida bo‘ladigan o‘zgarishlarga olib keluvchi hamma
xo‘jalik jarayoni va muomalalarini yoppasiga qayd qiladi;
— bu jarayon va o‘zgarishlar ikkiyoqlama yozish usuli bilan
muntazam, uzluksiz hamda o‘zaro bog‘langan ravishda qayd qilinadi;
— yozuv faqat hujjatlargagina asoslanadi;
— hamma xo‘jalik muomalalari buxgalteriya hisobida pul
ifodasida aks ettiriladi.
Demak, buxgalteriya hisobi korxonalarda sodir bo‘layotgan
xo‘jalik jarayoni va muomalalarini pul ifodasida yoppasiga uzluksiz,
o‘zaro bog‘langan, hujjat bilan asoslangan holda aks etishini
ta’minlaydi. Hisobning bu turi operativ hisobdan farq qilib, ayrim
xo‘jalik operatsiyalarini yoki jarayonlarini emas, balki korxona

6
xo‘jalik faoliyatining hamma tomonini qamrab olgani uchun statistik
hisob kabi mustaqil iqtisodiy fan hisoblanadi.
1.2. UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIDA BUXGALTERIYA
HISOBINING VAZIFALARI
Buxgalteriya hisobining maqsadi foydalanuvchilarni to‘liq va
ishonchli moliyaviy hamda buxgalteriya axboroti bilan o‘z vaqtida
ta’minlashdan iborat. Har qanday boshqaruv tizimi axborot bilan
ta’minlashning tegishli tizimiga ehtiyoj sezadi. Axborot to‘plash,
umumlashtirish va qayta ishlashning eng muhim vositalaridan biri
buxgalteriya hisobidir.
Bundan tashqari, korxona yangi faktlar va hodisalarni o‘z vaqtida
hamda to‘g‘ri hisobga olishi, talqin etishi va ana shu asosda barqaror
rivojlana olishi uchun u ma’lumotlar yig‘ish va qayta ishlashning
samarali tizimiga ega bo‘lishi kerak.
Buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
— korxonada sodir bo‘layotgan xo‘jalik muomalalarini hujjat-
larda o‘z vaqtida rasmiylashtirish;
— buxgalteriya hisobi hisob varaqlarida aktivlarning holati va
harakati, mulkiy huquqlar va majburiyatlarning holati to‘g‘risida
to‘liq va ishonchli ma’lumotlarni shakllantirish;
— samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisobi ma’lumot-
larini umumlashtirish;
— moliyaviy hisobotni o‘z vaqtida tuzish va tegishli organlarga
taqdim etish.
Buxgalteriya hisobining funksiyalari quyidagilardir:
— rejali;
— nazorat;
— axborot;
— tahliliy funksiya (baholash);
— hisob.
Rejali funksiya rejalashtirilayotgan ishlab chiqarish uchun pul
va moddiy vositalar ehtiyojiga asosan hisoblash, taxmin qilinayotgan
daromad (foyda), mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini rejalashtirish,
shuningdek, qo‘yilgan maqsadga erishish yo‘llarini izlashdan iborat.
Nazorat funksiyasi ishlab chiqarish jarayoni va iqtisodiy ko‘rsat-
kichlarning haqiqatda bajarilishi va biznes-rejalarda mo‘ljallanganini

7
kuzatish, ya’ni xatti-harakatlar mo‘ljallangan rejaga qanchalik
muvofiqligini belgilash jarayonidir.
Axborot funksiyasi ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun korxona
haqida to‘liq va ishonchli axborot bilan ta’minlashni bildiradi. Bu
funksiya qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirish uchun korxona
rahbari, tashqi investorlar va foydalanuvchilarga tegishli moliyaviy
axborotga asoslanadigan samarali axborot tizimi zarurligi natijasida
kelib chiqadi.
Tahliliy funksiya korxonaning moliyaviy-iqtisodiy holatini
yaxshilash maqsadida qaror qabul qilish uchun ilgari qabul qilingan
strategiya va taktikasini baholash va tahlil qilish jarayonidir. Tahlil
natijasida korxonada boy berilgan imkoniyatlarni hisoblab chiqish,
mavjud rezervlar hajmini belgilash, uskunalar, mehnat va xomashyo
resurslaridan foydalanish darajasini oshirish, shuningdek, moddiy
resurslar bilan uzluksiz ta’minlashni yo‘lga qo‘yish mumkin.
Hisob funksiyasi korxona xo‘jalik faoliyatining hujjatlar asosidagi
yalpi, uzluksiz va o‘zaro bog‘langan ifodasidir.
1.3. UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIDA BUXGALTERIYA
HISOBINING TASHKIL ETILISHI
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonada buxgalteriya hisobi ish-
larini to‘g‘ri tashkil qilish g‘oyat muhim ahamiyatga ega hisobla-
nadi. Korxona va tashkilotlarda buxgalteriya hisobi sodir bo‘layot-
gan xo‘jalik jarayoni hamda muomalalarini kuzatib va qayd etib
qolmasdan, ishlab chiqarish rejasining bajarilishi ustidan nazoratni
amalga oshira borib, rejalashtirish, nazorat qilish va iqtisodiyotni
boshqarish ishida asosiy vazifalarni bajaradi. Shu boisdan ham hisob
ishlarini tashkil qilish masalalariga katta e’tibor qaratiladi.
Hozirgi kunda buxgalteriya hisobi ishlarini tashkil qilishga qo‘yil-
gan eng asosiy talab — bu uning kam xarajatli va sodda bo‘lishligidir.
Korxonada hisob ishlari ana shunday tashkil etilgandagina, buxgalte-
riya hisobi yuqori samaraga hamda yaxshi natijalarga erishishi
mumkin. Buning uchun esa, eng avvalo, har bir korxonaning o‘ziga
xos tarmoq xususiyatlarini va boshqa jihatlarini chuqur o‘rganish
lozim.
Har bir korxonada tashkil etilgan buxgalteriya hisobi xo‘jalik
faoliyati jarayonida sodir bo‘layotgan muomalalarni uzluksiz

8
kuzatish, kuzatish natijalarini son ko‘rsatkichlarida ifodalash,
keyin ularni yoppasiga maxsus hujjatlarda aks ettirishni
ta’minlashi lozim. Shu bilan birgalikda korxona biznes-rejasini
va kelgusidagi strategik dasturlarini tuzishda kerakli ma’lumotlar
bilan ta’minlashi va ularning bajarilishi ustidan amaliy ravishda
nazorat olib borishi kerak.
Mamlakatimizda buxgalteriya hisobi bo‘yicha umumiy rahbar-
lik qilish vazifasi O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining
buxgalteriya hisobi va auditi uslubiyati boshqarmasi zimmasiga
yuklatilgan. Boshqarma dastlabki hisob masalalari bo‘yicha xalq
xo‘jaligi tarmoqlariga umumiy rahbarlik qilib, buxgalteriya hisobi
bo‘yicha kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish borasida
ish olib boradi hamda dastlabki hisobning tipik shakllarini yaratib
nashr qildiradi, barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun maj-
buriy bo‘lgan hisob va hisobot masalalari bo‘yicha yo‘riqnoma, us-
lubiy ko‘rsatmalarni ishlab chiqadi. Buxgalteriya hisobini to‘g‘ri
tashkil qilish bo‘yicha metodologik rahbarlik ham boshqarma
tomonidan amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Makroiqtisodiyot va
statistika vazirligi bilan kelishilgan holda buxgalteriya hisobi hisob-
varaqlar rejasini, buxgalteriya hisobi va hisobotining tipik shakllarini,
ulardan foydalanishga oid yo‘riqnomalarni tasdiqlaydi, buxgalteriya
hisobini yaxshilash va takomillashtirishga doir takliflarni joriy qiladi.
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq, buxgalte-
riya hisobi va hisobotini tashkil etishni xo‘jalik yurituvchi subyekt
rahbari amalga oshiradi.
Rahbar quyidagi huquqlarga ega:
— bosh buxgalter rahbarligida buxgalteriya hisobi ishlarini tashkil
qilish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalter xizmatidan
foydalanish;
— buxgalteriya hisobi ishlarini yuritishni shartnoma asosida
ixtisoslashtirilgan buxgalteriya firmasiga yoki tarkibiga buxgalteriya
subyekti ham kiradigan xo‘jalik birlashmasining markazlashtirilgan
hisobga olish bo‘limiga yuklash;
— buxgalteriya hisobini mustaqil yuritish.
Shu bilan birgalikda korxona rahbari quyidagilarni: ichki hisob
va hisobot tizimining ishlab chiqilishini, xo‘jalik muomalalarini
nazorat qilish jarayonini, buxgalteriya hisobining to‘liq va aniq
yuritilishini, hisob-kitob hujjatlarining saqlanishini, tashqi foyda-

9
lanuvchilar uchun moliyaviy hisobot tayyorlanishini, soliq hisobot-
lari va boshqa moliyaviy hujjatlar tayyorlanishini, hisob-kitoblar o‘z
vaqtida amalga oshirilishini ta’minlashi shart.
Rahbar buxgalteriya hisobi to‘g‘ri yuritilishi uchun barcha zarur
sharoitlarni yaratishi, korxona, muassasaning barcha bo‘limlari va
xizmatlari, hisob-kitobga aloqasi bo‘lgan xodimlari tomonidan bosh
buxgalterning hujjatlar va ma’lumotlarni rasmiylashtirish hamda
hisob uchun taqdim etish xususidagi talablari og‘ishmay bajarilishini
ta’minlashi shart.
Bosh buxgalter korxona, muassasa amalga oshiradigan barcha
xo‘jalik operatsiyalarini nazorat qilishni va buxgalteriya hisobi hisob-
varaqlarida aks ettirilishini, tezkor axborot taqdim etilishini,
belgilangan muddatlarda buxgalteriya hisoboti tuzishni, ichki xo‘jalik
rezervlarini aniqlash va safarbar qilish maqsadida buxgalteriya hisobi
va hisoboti ma’lumotlari bo‘yicha korxonaning moliyaviy-xo‘jalik
faoliyati uchun iqtisodiy tahlilni amalga oshirishni ta’minlaydi.
Buxgalteriya ishlarida amalga oshirilgan muomalalar uchun
javobgarlik imzo bilan o‘z tasdig‘ini topadi. «Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida»gi Qonunning 8-moddasiga binoan, xo‘jalik yurituvchi
subyekt rahbari xo‘jalik muomalalarini amalga oshirish ruxsatno-
masiga va subyekt nomidan hujjatlarni imzolash huquqiga ega bo‘lgan
shaxslar ro‘yxatining mavjudligi uchun javobgar bo‘ladi. Ro‘yxatda
egallab turgan lavozimiga ko‘ra imzolash huquqi iyerarxiya shaklida
boradi: rahbarlik vazifasi bo‘yicha subyekt vakili sifatida har bir
mansabdor shaxs buxgalteriya hisobi vazifalarini amalga oshiradi.
Subyekt elektron imzolardan foydalanganida, uning xo‘jalik hujjatlari
uchun elektron imzolardan foydalanish va ularni ishlatishga aloqador
kerakli ehtiyotkorlik va nazorat choralari belgilanishi kerak.
Korxona bosh buxgalteri rahbar bilan birgalikda tovar-moddiy
boyliklar va pul mablag‘larini qabul qilish hamda berish uchun asos
bo‘ladigan hujjatlarga, shuningdek, hisob-kitob, kredit va moliyaviy
majburiyatlar hamda xo‘jalik shartnomalariga imzo chekadi. Ushbu
hujjatlarda bosh buxgalterning imzosi bo‘lmasa, u haqiqiy deb
topilmaydi. Hujjatlarga imzo chekish huquqi korxona, muassasa
rahbarining yozma ravishdagi farmoyishi bilan bunga vakolat bergan
shaxslarga berilishi mumkin.
Korxonada moddiy javobgar shaxslarni (kassir, ombor mudiri
va boshqalarni) ishga tayinlash, vazifasini o‘zgartirish va ishdan
bo‘shatish bosh buxgalter bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi.

10
Agar korxona bosh buxgalteri o‘zgartirilsa, oldingi bosh buxgalter ishlari
yangi tayinlangan bosh buxgalter zimmasiga yuklatiladi, ushbu jarayonda
buxgalteriya hisobining holati va hisobot ma’lumotlarining aniqligi
tekshirilib, korxona rahbari tasdiqlaydigan tegishli dalolatnoma tuziladi.
Korxonaning choraklik va yillik moliyaviy hisobotlariga rahbar
va bosh buxgalter imzo chekadi.
Agarda korxonaning buxgalteriya hisobi ishlari shartnoma asosida
ixtisoslashtirilgan tashkilot yoki mutaxassis tomonidan yuritilsa,
moliyaviy hisobotga korxona rahbari va buxgalteriya hisobini
yuritadigan mutaxassis imzo chekadi.
Birlamchi hujjatlar, hisob registrlari, buxgalteriya hisoboti
belgilangan tartibga muvofiq majburiy tarzda saqlanishi kerak. Ular
bilan ishlash davrida saqlashni ta’minlash va ularni arxivga o‘z
vaqtida topshirish uchun bosh buxgalter mas’uldir.
Buxgalteriya bo‘limi hujjatlarni ishlab chiqishi, buxgalteriya
registrlarida hisob yozuvlarini oqilona olib borishi va ular asosida
boshqaruv va moliyaviy hisobotlarni hamda soliq hisob-kitoblarini
tuzishni ta’minlashi zarur.
Buxgalteriya apparati, odatda, quyidagi bo‘limlardan tashkil
topadi:
Material bo‘limi. Bu yerda sotib olingan moddiy qiymatliklarni,
mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarni, materiallarni saqlash
va foydalanish joylari bo‘yicha kirimi va sarflanishi hisobi yuritiladi.
Hisoblashish bo‘limi. Bu yerda dastlabki hujjatlarga asosan ish
haqini hisoblash va undan ushlanmalar bo‘yicha barcha hisoblar
olib boriladi, mehnat haqi jamg‘armasi va iste’mol jamg‘armasidan
foydalanish bo‘yicha nazorat amalga oshiriladi, ijtimoiy sug‘urtaga
ajratmalar bo‘yicha hisoblar yuritiladi.
Ishlab chiqarish-kalkulatsiya bo‘limi. Bu bo‘limda barcha turda-
gi ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar hisobi yuritiladi,
mahsulotlarning haqiqiy tannarxi aniqlanadi va hisobot tuziladi.
Umumiy bo‘lim. Bu bo‘limda yuqorida sanab o‘tilgan bo‘lim-
larda hisobga olinmaydigan muomalalar hisobi yuritiladi, bosh daftar
olib boriladi va buxgalteriya hisoboti tuziladi.
Buxgalteriya hisobi bo‘limlarida hisob-kitob jarayonining sifati
va samaradorligini oshirish hisobchi xodimlar mehnatini ilmiy
tashkil etishni taqozo etadi. Mehnatni ilmiy tashkil etish chora-
tadbirlari tizimida ish joylarini fan va texnika yutuqlari asosida
maqsadga muvofiq tashkil etish muhim o‘rin tutadi.

11
Buxgalteriya xodimlari ish joylarini barpo etish hisob jarayoni-
ning oqilona asoslangan texnologiyasidan ajralmasdir. Shu
munosabat bilan ish joylarini belgilashdan oldin hisob jarayonining
mazmuni chuqur tahlil qilinishi kerak. Ko‘p hollarda bir xildagi
birlamchi hisob hujjatlari bilan ishlaydigan buxgalterlarning ish
stollari nafaqat xonaning qarama-qarshi burchaklarida, balki turli
xonalarda bo‘lishi kerak.
Korxona bosh buxgalteri, uning o‘rinbosari, shuningdek, boshqa
buxgalterlar alohida xonalarda joylashtirilishi kerak. Xonaga
eshitiladigan, shuningdek, xona ichida hosil etiladigan shovqinlar
buxgalteriya xodimlarining mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir qiladi.
Shuning uchun ham shovqin kuchini pasaytirishga, ya’ni xona
devorlariga tovushni yutadigan materiallarni qoplashga jiddiy e’tibor
berish lozim. Hisob ishlarini zamonaviy tashkil etish uchun, eng
avvalo, buxgalteriya bo‘limini texnika vositalari (kompyuter, printer,
faks, modem, telefon va boshqalar) bilan to‘liq jihozlash lozim.
Bu buxgalteriya hisobi ishlari samaradorligini oshirishga xizmat
qiladi.
Tayanch iboralar:
Operativ hisob. Statistik hisob. Buxgalteriya hisobi. Hisobning
funksiyalari. Buxgalteriya apparati. Hisobni tashkil etish.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Hisobning qanday turlari mavjud?
2. Operativ, statistik va buxgalteriya hisobining o‘xshash hamda farqli
tomonlari nimalardan iborat?
3. Buxgalteriya hisobining qanday maktab va yo‘nalishlari mavjud?
4. Buxgalteriya hisobining maqsadi nimadan iborat?
5. Buxgalteriya hisobi qanday vazifa va funksiyalarni bajaradi?
6. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya hisobi ishlarini tashkil qilishga
umumiy rahbarlik kim tomonidan amalga oshiriladi?
7. Korxonada rahbarning huquqlari va burchlari nimalardan iborat?
8. Bosh buxgalter qanday vazifalarni amalga oshiradi?

12
2 - m a v z u
UMUMIY OVQATLANISH
KORXONALARINING HISOBOTLARI
R e j a :
2.1. Hisobot shakllari va mohiyati. Hisobotlarga qo‘yiladigan
talablar.
2.2. Hisobotlarni tuzish bo‘yicha ishlarni tashkil qilish.
2.3. Balans, uning mazmuni va tuzilish tartibi.
2.4. Asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha hisobot tayyorlash.
2.1. HISOBOT SHAKLLARI VA MOHIYATI.
HISOBOTLARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR
Hisobot — hisobni umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar yig‘indisi bo‘lib,
xo‘jalik faoliyatini, ma’lum davrga belgilangan vazifalarning bajarilishini,
umumiy ovqatlanish korxonasining belgilangan muddatdagi moliyaviy
ahvolini tasniflaydi. U boshqarish, nazorat qilish va rejalashtirish uchun
muhimdir. Hisobot ko‘rsatkichlari korxonani to‘g‘ri va samarali
boshqarish maqsadida, uning ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatini
o‘rganishda qo‘llaniladi. Hisobot ko‘rsatkichlari bo‘yicha korxonalar,
tarmoqlar, viloyatlarda ishlab chiqarish dasturlarining bajarilishi nazorat
qilinadi va davlat miqyosida makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ishlab chiqiladi.
Buxgalteriya hisobotlari har bir korxonani iqtisodiy tahlil qilish uchun
manba bo‘lib hisoblanadi. Bu ko‘rsatkichlarsiz korxonaning ma’lum
davrdagi faoliyatiga haqiqiy baho berib bo‘lmaydi va kelajakni oldindan
rejalashtirish imkoni bo‘lmay qoladi.
Hisobotlar yordamida korxonalarning bir yillik ishlab chiqarish-
xo‘jalik faoliyati yakunlanadi. Masalan, aksioner jamiyatlarda hisobot
ko‘rsatkichlari aksiyadorlarning umumiy majlislarida muhokama
qilinadi. Bu aksiyadorlarni korxonani boshqarishga va faoliyatini
nazorat qilishga yanada ko‘proq, o‘z lavozim vazifalarini faolroq amalga
oshirishga, korxona daromadini ko‘paytirishga harakat qilishga undaydi.
Oxirgi paytlarda boshqaruvni amalga oshirish uchun asosiy
axborotlar manbayi bo‘lib hisobotlar xizmat qilmoqda. Shunga
asosan, hisobotga ma’lum talablar qo‘yiladi.

13
Hisobotlar rejalashtirilgan ko‘rsatkichlar tushunarli shakllarda
hisobot ko‘rsatkichlari bilan solishtirilishi kerak. Hisobotlar o‘z
vaqtida va minimal xarajatlar bilan tuzilishi lozim.
Korxona va tashkilotlarda sodir bo‘lgan xo‘jalik muomalalari-
ni, shuningdek, mavjud bo‘lgan moddiy boyliklarni hamda boshqa
yuridik va jismoniy shaxslar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni
hisobga olish va nazorat qilishni ta’minlash uchun buxgalteriya
hujjatlaridan foydalaniladi.
Buxgalteriya hisobi ishlarini tashkil qilish va yuritishda hujjatlardan
foydalanish muhim hisoblanadi. Chunki korxonada sodir bo‘lgan har
bir xo‘jalik muomalasi hujjatlashtirilgan taqdirdagina uning uzluksiz
hisobga olinishi ta’minlanadi. Shu bilan birga hujjatlardagi ma’lu-
motlar korxonada sodir bo‘ladigan xo‘jalik muomalalarining ishonch-
liligini ta’minlaydi.
Xo‘jalik muomalalarini hujjatlashtirish korxonani operativ
boshqarishga samarali ta’sir ko‘rsatadi, boshqaruv xodimlarining o‘z
vazifalarini suiiste’mol qilmasdan, vijdonan bajarishlarini ta’min-
laydi.
Korxonada hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi shunday olib borilishi
kerakki, u soxtalashtirish imkoniyatiga chek qo‘yishi, axborotlar o‘z
vaqtida kelib tushmasligiga va ularni buxgalteriya hisobida kechikib
rasmiylashtirilishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Mazkur masalada korxona
rahbarlari tomonidan tegishli nazoratning yo‘qligi noxush
oqibatlarga — pul va tovar-moddiy boyliklarning talon-taroj qilini-
shiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun o‘tkazilayotgan xo‘jalik
muomalalariga doir hujjatlar harakati ustidan korxona rahbari va bosh
buxgalter tomonidan o‘zaro ikki tomonlama nazorat yo‘lga qo‘yili-
shi lozim. Buning uchun korxonada hujjatlarning aniq aylanishini
yo‘lga qo‘yish va mas’ul ijrochilarni ko‘rsatgan holda hujjatlar
aylanishining turli bosqichlarini chizmalar ko‘rinishida grafiklarini
yoki ishlar ro‘yxatini tuzish kerak bo‘ladi. Hujjatlar aylanishi grafigi
ustidan nazoratni bosh buxgalter amalga oshirishi kerak.
Buxgalteriya hisobida hujjat amalga oshirilgan xo‘jalik muomalasi
to‘g‘risida yozma guvohlik bo‘lib, buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga
yuridik kuch bag‘ishlaydi.
Buxgalteriya hisobida hamma xo‘jalik muomalalarini hujjatlashti-
rish joriy buxgalteriya hisobi ma’lumotlari va moliyaviy hisobot
ko‘rsatkichlariga isbotlovchi kuch beradi. Ba’zi hollarda xo‘jalik
tortishuvlarini xo‘jalik sudi tomonidan to‘g‘ri hal qilish imkonini beradi.

14
Hujjatlashtirish yordamida xo‘jalik mablag‘lari harakatini o‘z
vaqtida to‘g‘ri hisobga olish, shuningdek, bir moddiy javobgar
shaxsdan ikkinchisiga o‘tkazishda moddiy boyliklarning butligi
ta’minlanadi. Shuning uchun ham xo‘jalik muomalalarini hujjatlash-
tirish natijasida korxona mol-mulkining butligi ta’minlanadi.
Korxona va tashkilotlarda hisob-kitoblarni amalga oshirish,
moliyaviy natijalarni aniqlash, xullas, barcha jarayonlar hujjatlarda aks
ettiriladi. Bu esa, korxonada amalga oshirilgan xo‘jalik muomalalari
ustidan nazorat o‘rnatish bilan birga, ish yuritishda muayyan tartib-
intizomni yo‘lga qo‘yadi va oqibat natijada hisobni mustahkamlaydi.
Hisob ishlarini umumlashtirishga faqat to‘g‘ri rasmiylashtirilgan
hujjatlar, ya’ni belgilangan texnik andozalarda ko‘zda tutilgan barcha
rekvizitlari to‘ldirilgan hujjatlar qabul qilinadi. Buxgalteriya hisobi
hujjatlarining rekvizitlari quyidagilardir:
— korxonaning nomi;
— hujjatning nomi;
— uning raqami va sanasi;
— xo‘jalik muomalasining qisqacha mazmuni;
— uning miqdoriy puldagi ifodasi;
— mazkur xo‘jalik muomalasi uchun javobgar shaxslarning ism-
sharifi;
— mazkur xo‘jalik muomalasi uchun javobgar shaxslarning
shaxsiy imzolari;
— xo‘jalik muomalalarining xarakteri va hisob axborotiga ishlov
berish texnologiyasiga bog‘liq holda birlamchi hujjatlarga boshqa
zarur rekvizitlar ham kiritilishi mumkin.
Hujjatlarga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardir:
— o‘z vaqtida tuzish;
— to‘liq va ishonchli bo‘lishi;
— xo‘jalik faoliyati ustidan dastlabki va joriy nazoratni olib
borish.
Buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan hujjatlar bir nechta belgilari
bo‘yicha tavsiflanadi:
— tuzilgan joyi bo‘yicha;
— aks ettirilgan xo‘jalik muomalalarining hajmiga ko‘ra;
— qamrab olish usuliga ko‘ra;
— maqsadiga ko‘ra.
Tuzilgan joyiga ko‘ra hujjatlar ichki va tashqi hujjatlarga bo‘li-
nadi. Tashqi hujjatlarga mol yetkazib beruvchilar, buyurtmachilar,

15
soliq idoralari hamda boshqa yuridik shaxslardan kelib tushadigan
hujjatlar (yukxatlar, hisobvaraq-fakturalar, bank ko‘chirmalari, in-
kassa topshiriqnomalari va boshqalar) kiradi.
Ichki hujjatlarga korxonaning o‘zida rasmiylashtirilgan va korxo-
na doirasidan chetga chiqmaydigan hujjatlar (korxona rahbarining
buyruqlari, moddiy boyliklarni ichki ko‘chirish yukxatlari va
boshqalar) kiradi.
Aks ettirilgan xo‘jalik muomalalarining hajmiga ko‘ra hujjatlar
birlamchi va yig‘ma hujjatlarga bo‘linadi.
Birlamchi hujjatlar — sodir etilgan paytida bitta xo‘jalik
muomalasiga rasmiylashtiriladigan hujjatlar.
Yig‘ma hujjatlar muayyan bir hisob obyektiga tegishli bo‘lgan
birlamchi hujjatlar bo‘yicha tegishli guruh va tizimlarga ajratish yo‘li
bilan tuziladi.
Qamrab olish usuliga ko‘ra hujjatlar bir martalik va jamg‘aruv
hujjatlariga bo‘linadi.
Xo‘jalik muomalasi bir qabulda amalga oshirilganda va mazkur
muomala ana shu bilan yakunlanganida bir martalik hujjatlar tuziladi.
Jamg‘aruv hujjatlari ma’lum bir davr mobaynida bir hisob
obyektiga tegishli bo‘lgan xo‘jalik muomalalariga doir hujjatlarni
jamg‘arish yo‘li bilan tuziladi.
Maqsadiga ko‘ra hujjatlar quyidagi turlarga bo‘linadi:
— farmoyish hujjatlari;
— tasdiqlovchi hujjatlar;
— kombinatsiyalashtirilgan hujjatlar;
— buxgalteriya rasmiylashtirish hujjatlari;
— axborot hujjatlari.
Farmoyish hujjatlari biror-bir xo‘jalik muomalasini amalga oshirish
uchun buyruq yoki ko‘rsatma beradigan hujjatlardir. Ushbu turdagi
hujjatlarga xodimni ishga olish yoki uni ishdan bo‘shatish to‘g‘risidagi
buyruq va boshqa shu kabi hujjatlar kiradi. Farmoyish hujjatlarida
berilayotgan topshiriqning mazmuni, bajarilish muddati va tartibi, shu-
ningdek bajaruvchi shaxs ko‘rsatiladi. Bunday hujjatlar aslida
buxgalteriya hisobvaraqlarida qayd qilinmaydi, korxona rahbarining
xodimlar faoliyati yuzasidan nazorat o‘rnatishini ta’minlaydi.
Tasdiqlovchi hujjatlar korxonada muayyan bir xo‘jalik
muomalasining sodir bo‘lganligini isbotlovchi hujjatlardir. Bunday
turdagi hujjatlarga yukxatlar, dalolatnomalar, kvitansiyalar, hisob-
varaq-fakturalar va boshqa shu kabi hujjatlar misol bo‘ladi.

16
Tasdiqlovchi hujjatlar xo‘jalik muomalasi sodir bo‘lgan paytda
tuziladi, shuning uchun ham bo‘lib o‘tgan xo‘jalik muomalasini
hisobda aks ettirishda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Kombinatsiyalashtirilgan hujjatlar farmoyish va tasdiqlovchi
hujjatlarning xususiyatlarini o‘zida mujassam qiladi. Ushbu turdagi
hujjatlarda xo‘jalik muomalasini amalga oshirish uchun berilgan
farmon va shu muomala bajarilganligini aks ettiruvchi hisobotning
bo‘lishi juda qulaydir. Kombinatsiyalashtirilgan hujjatlarga kassa chi-
qim orderi kiradi. Bu hujjatda pulning kassir tomonidan
berilganligini isbotlovchi ma’lumot bilan birga pulning to‘lanishi
zarur ekanligini ko‘rsatuvchi farmoyish ham mavjuddir.
Buxgalteriya rasmiylashtirish hujjatlari buxgalteriya hisobi
xodimlari tomonidan hisob ishlarini tezlashtirish va ixchamlashtirish
uchun tuziladi. Bunday hujjatlarga buxgalteriya ma’lumotnomalari,
amortizatsiya, hisoblash jadvallari, foydani taqsimlash bo‘yicha
hisob-kitoblar va boshqa hujjatlar kiradi.
Axborot hujjatlari korxona rahbarlariga va tegishli yuqori
organlarga zarur axborot ma’lumotlarini berish uchun xizmat qiladi.
Bunday hujjatlarga moddiy boyliklarni sotib olish uchun tuzilgan
shartnomalar, moddiy qiymatliklarning normativlari va boshqa shu
kabi hujjatlar kiradi.
Hozirgi vaqtda hisob ishlarini avtomatlashtirish keng yo‘lga
qo‘yilmoqda. Bu, o‘z navbatida, xo‘jalik muomalalarini hujjatlashtirishni
yangi bosqichga ko‘tarmoqda. Xo‘jalik muomalalarini hujjatlashtirishning
va dastlabki hujjat ma’lumotlarini hisoblash mashinalariga kiritishning
yaxshilanishini har xil zamonaviy ma’lumot tashuvchi vositalardan
foydalanish orqali amalga oshirish istiqbolli yo‘llardan biri hisoblanadi.
2.2. HISOBOTLARNI TUZISH BO‘YICHA
ISHLARNI TASHKIL QILISH
Hisobotlar operativ joriy hisob ko‘rsatkichlari asosida tuzilib,
uning yakuniy bosqichidir. Hisobotlarni tuzish uchun quyidagi
tayyorlov ishlari amalga oshirilishi kerak:
— hisobot davrida barcha xo‘jalik jarayonlarini o‘z ichiga olgan
hujjatlarning to‘laligicha buxgalteriyaga kelib tushganini aniqlash;
— pul vositalari, tovar-moddiy boyliklar va asosiy vositalarning
inventarizatsiyasini belgilangan muddatlarda o‘tkazish va natijalarini
ro‘yxatga olish;

17
— ish haqini hisoblash, hisobot davri barcha harakatlarini
chiqimga kiritish;
— tatbiq etilgan ustamalar hisob-kitobini chiqarish, qoldiq
mahsulotlarni qayta narxlash, ularni hisobda aks ettirish, xulosalash
va xarajatlar schyotlarini yopish;
— barcha daromad va xarajatlarning hisobga olinganini tekshirib,
foyda yoki zararni aniqlash;
— maxsus jamg‘armalarga ajratmalarni amalga oshirish;
— asosiy hisob-kitob schyotlari saldosi va aylanmalarining, ana-
litik schyotlardagi aylanma va qoldiqlarining bir-biriga to‘g‘ri
kelishini solishtirish va bir xilligini ta’minlash.
Bundan tashqari, yillik hisobotlar tuzishni boshlashdan oldin,
yillik moddiy boyliklarni inventarizatsiya qilishni amalga oshirish
kerak. Bu ishlarning barchasi moliyaviy hisobotlarning haqiqiyligini
ta’minlaydi.
Buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy maqsadi ma’lum bir
xo‘jalik subyektining barcha xo‘jalik muomalalarini rasmiy ravishda
hisobda aks ettirish va ma’lum bir davrlarda foydalanuvchilarga
zaruriy ma’lumotlarni berish hisoblanadi.
Moliyaviy hisobot alohida mustaqil korxona bo‘lishi yoki xo‘jalik
yurituvchi korxonalarning uyushgan guruhiga kirishidan qat’i nazar,
bajaradigan va subyektga ta’sir ko‘rsatuvchi moliyaviy voqealarni
va muomalalarni ko‘rsatish usuli hisoblanadi.
Moliyaviy hisobotlarning maqsadi korxonaning moliyaviy
ahvolidan, uning faoliyatidan va pul mablag‘lari harakati bo‘yicha
ma’lumot berishdan iborat bo‘lib, u foydalanuvchilarning keng
guruhi uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilishda zarurdir.
Moliyaviy hisobot xo‘jalik muomalalari xususiyati va mohiyati
jihatidan ularni guruhlarga tuzilmaviy birlashtirish natijasi
hisoblanadi. Umumlashtirish va tasnif qilish jarayonining yakuniy
bosqichi — bu turkumlarga ajratilgan juda qisqa axborotni taqdim
etishdir, chunki moliyaviy hisobotlar band sifatida va izohlarda
berilgan bo‘ladi. Moliyaviy hisobotlar, shuningdek, korxona
imkoniyatlarini rahbariyat tomonidan boshqarilishini amalga oshirish
natijalarini ham ko‘rsatadi.
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonunning 16-moddasiga
binoan moliyaviy hisobotda quyidagi axborotlar bo‘lishi kerak:
— investitsiya qarorlari va kreditlar berish to‘g‘risida qarorlar
qabul qilishda kerak bo‘ladigan axborot;
2 — R. Asatov va boshq.

18
— subyektning bo‘lajak pul oqimlarini baholashda foydali
axborot;
— subyektga berilgan resurslar, majburiyatlar va ulardagi
o‘zgarishlar to‘g‘risida axborot.
Yuqorida aytib o‘tilgan axborotlardan tashqari, moliyaviy hisobotda
batafsilroq ma’lumotlar ham beriladi. 1-BHMAga asosan, moliyaviy
hisobotlar foydalanuvchilarga pul mablag‘lari harakati oqimini taxmin
qilishga yordam beradigan korxonaning mulki va ixtiyoridagi resurslari
to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi lozim:
— korxonaning nazorati ostida bo‘lgan aktivlar;
— korxonaning passivlari;
— korxonaning taqsimlanmagan daromadi, bir davrdan boshqa
davrga o‘tishdagi iqtisodiy imkoniyatlari va majburiyatlaridagi
o‘zgarishlar haqida;
— pul mablag‘larining harakati haqida.
Ushbu ma’lumot moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun
korxonaning dividendlarni va foizlarni to‘lash, shuningdek, majburiyatlari
bo‘yicha muddati kelgan to‘lovlarni to‘lash imkoniyatini baholashda
foydali bo‘ladi.
Moliyaviy hisobotning shakllanishi qisqa vaqtda, hisobot davri
muomalalari tugagandan so‘ng ro‘y beradi va korxonadan
professional buxgalteriya bilimlari va ko‘nikmalaridan tashqari,
qo‘shimcha ma’lumotlar tuzish (izohlar, tushuntirishlar) ketma-
ketligiga rioya qilishni talab qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»-
gi Qonuniga muvofiq, yillik moliyaviy hisobot quyidagi shakllardan
iborat bo‘lishi shart:
— buxgalteriya balansi — 1-shakl;
— moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot — 2-shakl;
— asosiy vositalar harakati to‘g‘risida hisobot — 3-shakl;
— pul oqimi to‘g‘risida hisobot — 4-shakl;
— xususiy kapital to‘g‘risida hisobot — 5-shakl;
— eslatmalar, hisoblar va izohlar.
Moliyaviy hisobotlarning izohlari tushuntirish xati ko‘rinishida
muntazam ravishda tartibga solinadi. Izohlardagi ma’lumotlar
taqdim etilgan moliyaviy hisobotning har bir tegishli bandi
ko‘rsatilgan holda berilishi kerak.
Moliyaviy hisobotlar tayyorlash va buxgalteriya hisobining o‘ziga
xos siyosati asoslari to‘g‘risidagi ma’lumot moliyaviy hisobot

19
izohlaridan oldin alohida hisob ko‘rinishida berilishi kerak. Moliyaviy
hisobotga beriladigan tushuntirish yozuvida eng kamida lozim bo‘lgan
zaruriy ma’lumotlar buxgalteriya hisobining har bir aniq andozasining
«Ochib berish» bo‘limida keltiriladi.
Moliyaviy hisobotlar tuzish uchun foydalaniladigan o‘ziga xos
hisob yuritish siyosatiga qo‘shimchalarda foydalanuvchilar uchun
moliyaviy hisobotlarda foydalaniladigan baholarning asosi (dastlabki
qiymat, joriy qiymat, sotish qiymati, diskont qiymati va boshqalar)ni
bilish juda muhim hisoblanadi. Bu tamoyillar ko‘p hollarda
uzluksizlik va hisoblash tamoyillari bilan o‘xshashdir, ular moliyaviy
hisobotni tuzish asosini tashkil qiladi. Ular bu tamoyillardan ba’zi
holatlarda baholashlarning asoslari o‘rtasida tanlov mavjudligi bilan
farq qiladi.
Moliyaviy hisobotda korxona hisob yuritish siyosatini aks ettirish
paytida quyidagilarga alohida e’tiborni qaratishi lozim:
— daromadning aks ettirilishi;
— konsolidatsiya tamoyillari;
— faoliyat turlarining uyg‘unligi;
— qo‘shma faoliyat;
— moddiy va nomoddiy aktivlarni va ularning eskirishini aks
ettirish;
— jalb qilingan mablag‘lar qiymatini kapitalizatsiya qilish;
— kapital qo‘yilmalar;
— investitsion mulk;
— moliyaviy investitsiyalar hamda moliyaviy aktivlar;
— ijara;
— tadqiqotlar va rivojlanish bilan bog‘liq xarajatlar;
— tovar-moddiy zaxiralar;
— soliqlar hamda muddati kechiktirilgan soliqlar;
— zaxiralar;
— ishchi va xizmatchilarni asrab turish xarajatlari;
— chet el valutasini o‘tkazish;
— inflatsiya hisobi;
— hukumat subsidiyalari.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotining izohlarida,
hisoblarida va tushuntirishlarida daromadlar, xarajatlar va faoliyat
turlari tahlilini guruhlashtirib ko‘rsatishi kerak.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy hisobotlarining izohlari,
hisoblari va tushuntirishlarida quyidagi ma’lumotlarni ko‘rsatishi lozim:

20
— xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti va hisob
siyosati asoslari uchun turli asosiy muomalalar va hodisalarni
tanlagani va qo‘llanilgani to‘g‘risida ma’lumot taqdim etish;
— BHMA talab qilgan, hech bir moliyaviy hisobotda aks
ettirilmagan axborotni yoritish;
— moliyaviy hisobotlarda aks ettirilmagan, lekin moliyaviy
hisobotni aniq va haqqoniy ko‘rsatish uchun qo‘shimcha tahlil ax-
borotlarini taqdim etish.
Amaliyotda ko‘pgina korxonalarning faoliyati ko‘p qirrali bo‘ladi
hamda bu moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun iqtisodiy
qarorlar qabul qilishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Yillik
moliyaviy hisobotlar qo‘shimcha ravishda tuziladigan moliyaviy
sharhni o‘z ichiga olishi kerak, chunki u korxonaning moliyaviy
faoliyatini, moliyaviy ahvolini va duch kelgan asosiy noaniqliklarni
bartaraf etadi.
Moliyaviy sharh korxona ma’muriyati tomonidan tuziladi. Bu
sharh korxonaning moliyaviy ahvoli va moliyaviy faoliyatining asosiy
belgisini, shuningdek, foydalanuvchi hisobot bilan tanishish
jarayonida duch kelishi mumkin bo‘lgan moliyaviy hisobotdagi
noaniqliklarni izohlab va tushuntirib berishi lozim.
Qo‘shimcha ma’lumotlar: izohlar, eslatmalar va hisoblar korxona
tomonidan maxsus shakllarda ham, shuningdek, ixtiyoriy
ko‘rinishda ham taqdim etiladi.
Ehtiyoj tug‘ilganida statistik hisobotning shakllari moliyaviy hisobotga
beriladigan qo‘shimcha ma’lumotlar orqali zaruriy foydalanuvchilarga
taqdim etilishi mumkin. Bundan tashqari, korxona rahbariyati
qo‘shimcha ma’lumotlar sifatida subyekt doirasida ma’lumotlarni taqdim
etish shakli hisoblanuvchi jadvallar va ma’lumotnomalarni tavsiya qilishi
mumkin.
Moliyaviy hisobotlar quyidagi asosiy identifikatsion rekvizitlarni
o‘z ichiga oladi:
— korxonaning nomi, mulkchilik shakli, yuridik manzili,
bo‘ysunishi, identifikatsion raqami va korxonani bilish uchun kerak
bo‘lgan boshqa rekvizitlar;
— alohida korxonalarni yoki korxonalar guruhining moliyaviy
hisobotlarini qamrab olishi, ya’ni bu hisobot jamlangan yoki yagona
bo‘lishi kerak. Agar hisobot jamlangan bo‘lsa, u holda barcha
shakllarda «Jamlanma» yoki «Subyektlar bo‘yicha yakuniy»

21
subyektlar soni ko‘rsatiladi. Tushuntirish yozuvida jamlangan
yakuniy hisobotga kiritilgan hisobotlarning soni ko‘rsatilishi zarur;
— moliyaviy hisobot tomonidan qamrab olingan hisobot kuni
yoki davri.
2.3. BALANS, UNING MAZMUNI VA TUZILISH TARTIBI
Avval ta’kidlanganidek, buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi
foydalanuvchilarni korxona faoliyati to‘g‘risidagi axborot bilan
ta’minlash hisoblanadi. Korxonani samarali boshqarish uchun avvalo
mol-mulk, uning turlari va manbalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar
zarurdir. Bunday ma’lumotlar odatda muayyan sanaga (oy yoki
chorakning birinchi kuniga) pul bahosida, umumlashtirilgan guruhiy
ko‘rinishda taqdim etiladi. Ushbu ma’lumotlar buxgalteriya balansini
taqqoslash yo‘li bilan olinadi.
Buxgalteriya balansi — pul bahosida ifodalangan va muayyan
sanaga tuzilgan mol-mulkning tarkibi va joylashtirilishi, shuningdek
uni shakllantirish manbalari bo‘yicha iqtisodiy jihatdan guruh-
lashtirish va umumlashtirish usulidir.
Balans o‘z tuzilishiga ko‘ra ikki tomonli jadvaldan iborat. Mol-
mulkning tarkibi va joylashtirilishi keltiriladigan chap qism «aktiv»
deb nomlanadi, o‘ng qism mol-mulkni shakllantirish manbalarini
aks ettiradi va «passiv» deyiladi. Binobarin, balansning chap va o‘ng
qismlarida bir narsa, ya’ni korxonaning mol-mulki aks ettiriladi,
faqat turli guruhlarda. Mol-mulkning har bir turi korxonaga biror-
bir manba hisobiga kelib tushadi. Shuning uchun aktivning umu-
miy summasi passivning umumiy summasiga teng bo‘lishi kerak
(balans valutasi). Balans (fransuzcha balance — tarozi) tenglik,
muvozanat alomatini anglatadi.
Balans umumlashtiruvi obyektlarni aks ettirishning ikkiyoqlama
xususiyati bilan tavsiflanadi, uning ma’nosi shundan iboratki,
obyektlar balansda ikki marotaba ko‘rsatiladi va ikki jihatdan
qaraladi.
Balansni korxona moliyaviy holatining keng qamrovli tasviri
bilan taqqoslash mumkin.
Buxgalteriya balansi korxonaning hisobot davri uchun moliya-
viy ahvoli to‘g‘risidagi axborotning eng muhim manbayi hisoblanadi.
Uning yordamida mol-mulkning tarkibi va tuzilishi, korxonaning

22
foyda olishi va joriy aylanma mablag‘larining aylanuvchanligi,
debitorlik va kreditorlik qarzlarining holati va dinamikasi belgilanadi.
Manfaatdor shaxslar buxgalteriya balansi holatini o‘rganib, korxo-
na nimalarga egaligidan, uning salohiyati va mulkdorlardan olin-
gan mol-mulkdan qanday foydalanayotganligidan xabardor bo‘la-
dilar.
Buxgalteriya balansidan korxonaning to‘lov qobiliyati, ya’ni u
o‘zining joriy (likvid) mablag‘lari bilan majburiyatlarni qoplay olishi
yoki unga moliyaviy qiyinchiliklar xavf solayotgani aniqlanadi.
Balans tengligini quyidagi tenglama ko‘rinishida tasavvur etish
mumkin:
Aktivlar = Majburiyatlar + Xususiy kapital
(zayom kapitali)
Ushbu tenglama buxgalteriya hisobining asosi hisoblanadi. Bu
yerda aktivlar korxona mol-mulkining umumiyligini ko‘rsatadi.
Majburiyatlar (zayom kapitali) aktivlar kamayishini taqozo etadi,
chunki ular o‘z muddatida yuridik yoki jismoniy shaxslarga
qaytarilishi kerak bo‘lgan kreditorlik qarzi miqdorini ko‘rsatadi.
Xususiy kapital korxonaga uning mulkdorlari qo‘ygan qo‘yilmalar
qiymatini tavsiflaydi va agar u o‘zining kreditorlari bilan hisob-kitob
qilsa, mulkdorga qoladigan mablag‘lardan iborat bo‘ladi. Shuning
uchun ushbu tenglamani quyidagi ko‘rinishda ko‘rsatish mumkin:
Xususiy kapital = Aktivlar - Majburiyatlar
Ushbu tenglama kapitalga nisbatan qoldiq tamoyilini aks ettiradi,
ya’ni kreditorlar mol-mulkka birinchi navbatda da’vo qilish
huquqiga egalar. Agar kreditorlarga nisbatan korxonaning qarz
majburiyatlari bajarilmasa, ular qarzlarni sud orqali undirish
huquqiga ega bo‘ladilar. Investorlar qoldiq da’vo huquqigagina
egalar. Ayni vaqtda tenglama korxona aktivlari soni va kreditor
hamda mulkdorlarining uning kapitalini shakllantirishda ishtirok
etish darajasini ko‘rsatadi. Korxonaning moliyaviy barqarorligi ana
shu nisbatga bog‘liq.
Balanslarning turli xillari mavjud:
— davriy balans, u har bir oy yoki chorakda tuziladi;
— yillik balans, bir yillik ish yakunlarini tavsiflaydi;

23
— kirish balans, yangi korxona bunyod etilayotganida yoki ishlab
turgani o‘zgartirilayotganida tuziladi;
— yig‘ma balans, vazirliklar, korporatsiyalar, konsernlar tomo-
nidan ayrim yakuniy balanslarni birlashtirish yo‘li bilan tuziladi;
— konsolidatsiyalangan balans, o‘zaro iqtisodiy jihatdan
bog‘langan, yuridik jihatdan mustaqil korxonalar balanslarini birlashtirish
yo‘li bilan tuziladi. Bunday balanslarni xolding kompaniyalari (boshqa
kompaniyalar aksiyalarining nazorat to‘plamlariga ega bo‘lgan), shu’ba
va qaram tashkilotlari bilan birga asosiy korxonalar tuzadilar;
— brutto-balans (italyancha brutto — qo‘pol, kir) o‘z ichiga
«Asosiy vositalarning eskirishi», «Nomoddiy aktivlarning amortiza-
tsiyasi», «Sotib olingan xususiy aksiyalar» singari tartibga soluvchi
moddalarni oladi;
— netto-balans (italyancha netto — toza), unda yuqorida
ko‘rsatilgan moddalar bo‘lmaydi.
Chunonchi, «brutto» balansida asosiy vositalar, mol-mulk turi
sifatida aktivda, ularning eskirishi esa passivda ko‘rsatiladi. «Netto»
balansida ikkala modda aktivda aks ettiriladi, lekin bunda asosiy
vositalarning qoldiq qiymati dastlabki qiymatdan eskirish chiqarib
tashlangan holda ko‘rsatiladi, shuning uchun umumiy yakunda,
ya’ni balans vositasida ushbu summa aks ettirilmaydi. «Brutto»
balansida passivda korxona foydasi, aktivda esa undan foydalanish
ko‘rsatiladi, ayni vaqtda «Netto» balansida passivda foyda summasi
bilan undan foydalanish o‘rtasidagi farq sifatida taqsimlanmagan
foydagina ko‘rsatiladi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi korxonalarida netto-
balans tuziladi, u buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga muvofiq
keladi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 7-
fevraldagi 31-son buyrug‘iga muvofiq mulkchilik shaklidan qat’i
nazar tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan va yuridik shaxs
hisoblangan, bank va sug‘urta tashkilotlaridan tashqari barcha
korxona va tashkilotlar yagona shakl bo‘yicha balans tuzadilar.
Balansning aktiv va passivi bo‘limlarga, bo‘limlar alohida
guruhlarga, guruhlar esa balans moddalariga bo‘linadi. Mol-mulkning
ayrim turlarini, uni shakllantirish manbalarini, korxona majburiyatlarini
tavsiflaydigan, balans aktivi va passivining ko‘rsatkichi (satri)
buxgalteriya balans moddasi deb ataladi.

24
Balans aktivi ikki bo‘limga bo‘linadi: uzoq muddatli aktivlar va
aylanma aktivlar.
Aktivning birinchi bo‘limi uzoq muddatli aktivlarni aks ettiradi.
«Asosiy vositalar» moddasi bo‘yicha korxonada mavjud bo‘lgan
asosiy vositalarning dastlabki qiymati, ularning eskirish summasi,
shuningdek qoldiq qiymati ko‘rsatiladi.
«Nomoddiy aktivlar» moddasi korxona tasarrufida bo‘lgan, sezil-
maydigan obyektlar qiymatini dastlabki qiymati bo‘yicha tavsiflaydi.
Keyingi «Eskirish» moddasi ushbu aktivlarning qoplangan
qiymati summasini ko‘rsatadi. «Qoldiq qiymat» moddasining
summasi eskirish chiqarib tashlangan holda dastlabki qiymat sifatida
hisob-kitob qilinadi.
Birinchi bo‘limning keyingi moddalarida korxona tomonidan
shu’ba korxonalarga asosiy vositalar qo‘yilishi va xarid qilinishiga,
qimmatli qog‘ozlarni sotib olishga investitsiyalangan summalar aks
ettiriladi.
Aktivning ikkinchi bo‘limi aylanma aktivlarni aks ettiradi.
Ushbu bo‘lim moddalari korxonada mavjud bo‘lgan moddiy
boyliklar, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot sifatida
sotish uchun mo‘ljallangan tovarlar, kassadagi, bankdagi hisob-kitob,
valuta va boshqa hisobvaraqlardagi pul mablag‘lari summasi, qisqa
muddatli qo‘yilmalar summasi va debitorlik qarzini aks ettiradi.
Buxgalteriya balansining passivi ham ikki bo‘limga bo‘linadi: o‘z
mablag‘lari manbalari va majburiyatlar. Passiv moddalarining
mazmunini yaxshi anglash uchun passivda nimalar aks etganligini
tushunish lozim. Agar aktivda mol-mulkning aniq turlari aks
ettirilsa, passivda ana shu mol-mulkning manbalari ko‘rsatiladi.
Passivning birinchi bo‘limida ustav, qo‘shilgan va rezerv
kapitallar, taqsimlanmagan foyda, maqsadli tushumlar va rezervlar
aks ettiriladi.
Passivning ikkinchi bo‘limida korxonaning bankdan olingan
ssudalar bo‘yicha, boshqa korxonalardan, budjetdan, xodimlardan
ish haqi bo‘yicha, ijtimoiy sug‘urta idoralari va boshqa kreditor-
lardan qarzi aks ettiriladi.
Buxgalteriya balansining tuzilishi jadvalda keltirilgan.

25
BUXGALTERIYA BALANSI — 1-SONLI SHAKL
Ko‘rsatkichlar nomi 
Sa
tr
k
od
i 
hi
so
bot
d
av
ri
bo
sh
ig
a 
hi
so
bot
d
av
ri
ox
ir
ig
a 
1 
2 
3 
4 
Aktiv 
I. Uzoq muddatli aktivlar 
Asosiy vositalar: 
Boshlang‘ich (qayta tiklash) qiymati (0100, 0300) 
010
Eskirish summasi (0200) 
011
Qoldiq (balans) qiymati (satr. 010—011) 
012
Nomoddiy aktivlar: 
Boshlang‘ich qiymati (0400) 
020
Amortizatsiya summasi (0500) 
021
Qoldiq (balans) qiymati (satr. 020—021) 
022
Uzoq muddatli investitsiyalar, jami (satr. 
040+050+060+070-080), shu jumladan: 
030 
Qimmatli qog‘ozlar (0610) 
040
Shu’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0620) 
050
Qaram xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0630) 
060
Chet el kapitali mavjud bo‘lgan korxonalarga investitsiyalar 
(0640) 
070
Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar (0690) 
080
O‘rnatiladigan asbob-uskunalar (0700) 
090
Kapital qo‘yilmalar (0800) 
100
Uzoq muddatli debitorlik qarzlari (0910, 0920, 0930, 0940), 110
shundan: muddati o‘tgan 
111
Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar (0950, 0960, 0990) 
120
I bo‘lim bo‘yicha jami 
(satr. 012-022-09930+090+100+110+120) 
130 

26
davomi
1 
2 
3 
4 
II. Joriy aktivlar 
Tovar-moddiy zaxiralar jami (satr. 150+160+170+180), shu 
jumladan: 
140
Ishlab chiqarish zaxiralari (1000, POO. 1500, 1600) 
150
Tugallanmagan ishlab chiqarish (2000, 2100, 2300, 2700) 
160
Tayyor mahsulot (2800) 
170
Tovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi) 
180
Kelgusi davr xarajatlari (3100) 
190
Kechiktirilgan xarajatlar (3200) 
200
Debitorlar, jami 
(satr.220+230+240+250+260+270+280+290+300+310), 
210
shundan: muddati o‘tgan 
211
Xaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning 
ayirmasi) 
220
Ajratilgan bo‘linmalarning qarzi (4110) 
230
Shu’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarining qarzi (4120) 
240
Xodimlarga berilgan bo‘naklar (4200) 
250
Mol yetkazib beruvchilar pa pudratchilarga berilgan 
bo‘naklar (4300) 
260 
Budjetga soliq va yig‘imlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4400) 270
Maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urtalar bo‘yicha bo‘nak 
to‘lovlari 14500) 
280 
Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo‘yicha qarzi 
(4600) 
290
Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo‘yicha qarzi (4700) 
300
Boshqa debitorlik qarzlari (4800) 
310
Pul mablag‘lari, jami 
(satr. 330 +340+ 350+360), shu jumladan: 
320 
Kassadagi pul mablag‘lari (5000) 
330
Hisob-kitob hisobvarag‘idagi pul mablag‘lari (5100) 
340
Chet el valutasidagi pul mablag‘lari (5200) 
350

27
davomi
1 
2 
3 
4 
Boshqa pul mablag‘lari va ekvivalentlari (5500, 5600, 5700) 360
Qisqa muddatli investitsiyalar (5800) 
370
Boshqa joriy aktivlar (5900) 
380
II bo‘lim bo‘yicha jami 
(satr. 140+ 190+200+2 1 0+3 2 0+370 +380) 
390 
Balans aktivi bo‘yicha jami (satr. 1 30+390) 
400
Passiv 
1. O‘z mablag‘lari manbalari 
Ustav kapitali (KZOO) 
410
Qo‘shilgan kapital (8400) 
420
Rezerv kapitali (8500) 
430
Sotib olingan xususiy aksiyalar (8600) 
440
Taqsimlangan foyda (qoplanmagan zarar) (K700) 
450
Maqsadli tushumlar (8800) 
460
Kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari uchun zaxiralar (K900) 470
I bo‘lim bo‘yicha jami (satr.410+420+430-
40+450+460+470) 
480
II. Majburiyatlar 
Uzoq muddatli majburiyatlar, jami 
(satr. 500+ 510+520+530+540+550+560+570+580+590) 
490 
shu jumladan: uzoq muddatli kreditorlik qarzlari 
(satr.500+520+540+560+590) 
491 
shundan: muddati o‘tgan uzoq muddatli kreditorlik qarzlari 
492
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli 
qarz (7000) 
500
Ajratilgan bo‘linmalarga uzoq muddatli qarz (7110) 
510
Shu’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarga uzoq muddatli qarz 
(7120) 
520 
Uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar (7210, 7220, 7230) 530
Soliq va majburiy to‘lovlar bo‘yicha uzoq muddatli 
kechiktirilgan majburiyatlar (7240) 
540

28
davomi
Rahbar ___________________________________________________
Bosh buxgalter______________________________________________
1 
2 
3 
4 
Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar (7250, 7290) 550
Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar (7300) 
560
Uzoq muddatli bank kreditlari (7810) 
570
Uzoq muddatli qarzlar (7820, 7830, 7840) 
580
Boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlari (7900) 
590
Joriy majburiyatlar, jami (satr. 610+630+640+650+660+ 
+670+680+ 690+700+710+720+730+740+7504760) 
600 
shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlari 
(satr.610 +630+650+670+Y80+690+700+710+720+760) 
601 
shundan: muddati o‘tgan joriy kreditorlik qarzlari 
602
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz (6000) 
610
Ajratilgan bo‘linmalarga qarz (6110) 
620
Shu’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarga qarz (6120) 
630
Kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230) 
640
Soliq va majburiy to‘lovlar bo‘yicha kechiktirilgan 
majburiyatlar (6240) 
650
Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar (6250, 6230) 
660
— 1
Olingan bo‘naklar (6300) 
670
Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (6400) 
680
Sug‘urtalar bo‘yicha qarz (6510) 
690
Maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarz 
(6520) 
700
Ta’sischilarga bo‘lgan qarzlar (6600) 
710
Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarz (6700) 
720
Qisqa muddatli bank kreditlari (6810) 
730
Qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840) 
740
Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi (6950) 
750
Boshqa kreditorlik qarzlar (6950 dan tashqari 6900) 
760
II bo‘lim bo‘yicha jami (satr. 490+600) 
770
Balans passiv bo‘yicha jami (satr. 480 +770) 
780

29
2.4. ASOSIY IQTISODIY KO‘RSATKICHLAR BO‘YICHA
HISOBOT TAYYORLASH
Umumiy ovqatlanish korxonasining mulk shakliga qarab
balansdan tashqari statistik hisobotlarning boshqa shakllari ham
tuziladi. Hisobotlar quyidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Tovar
aylanish hajmi va yalpi daromad — bu ma’lumotlar har bir chorak
uchun to‘planadi; tovar aylanishining umumiy hajmidan hisobot davri
uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi ajratib olinadi. Bundan
tashqari, ulgurji va chakana tovar aylanmalari ko‘rsatkichlari ajratiladi.
Undan keyin yalpi daromad ko‘rsatkichlari, uning hisob-kitobi
ko‘rsatiladi. Bu ko‘rsatkich soliqlar to‘lash uchun asos bo‘ladi.
Xarajatlar smetasi — bu yerda xarajatlar turiga qarab ularning
summasi, xarajatlarning rejaviy va haqiqiy ko‘rsatkichlari ko‘r-
satiladi.
Foyda va zararlar haqida hisobot — hisobot davrida korxonaning
moliyaviy ahvoli haqida ma’lumotlar ko‘rsatiladi. Bu hisobot maxsus
shaklda tuzilib, unda korxonaning barcha kirim-chiqimlari ko‘rsatiladi,
korxonaning o‘tgan davrdagi shu ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi.
Bulardan tashqari, korxonalar xodimlar soni, tarkibi, ish haqi
xarajatlari, asosiy vositalarning tarkibi va harakati, pul oqimining
harakati, xususiy kapital, soliqlar qiymatini hisob-kitob qilish
bo‘yicha ham hisobotlar topshiradilar.
Hisobotlarning turi, shakli, hajmi korxona mulk shakliga qarab
belgilanadi.
Tayanch iboralar:
Hisobot. Hujjatlashtirish. Hujjatlar. Yillik moliyaviy hisobot.
Buxgalteriya balansi. Balanslarning turlari. Balansning strukturasi.
Aktiv. Passiv.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Hisobning qanday turlari mavjud?
2. Operativ, statistik va buxgalteriya hisobining o‘xshash hamda farqli
tomonlari nimalardan iborat?
3. Buxgalteriya hisobining maqsadi nimadan iborat?
4. Buxgalteriya hisobi qanday vazifa va funksiyalarni bajaradi?
5. Buxgalteriya balansi deb nimaga aytiladi?
6. Xo‘jalik muomalasi tufayli balansda ro‘y beradigan o‘zgarishlar.
7. Hisobvaraqlar rejasi haqida tushuncha.

30
3 - m a v z u
UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIDA
MODDIY JAVOBGARLIK
Reja:
3.1. Umumiy ovqatlanish korxonalarida moddiy javobgarlikni
tashkil qilish.
3.2. Moddiy javobgarlik shakllari.
3.3. Moddiy javobgarlik shartnomasi.
3.1. UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIDA
MODDIY JAVOBGARLIKNI TASHKIL QILISH
Umumiy ovqatlanish korxonalarida asosan moddiy zaxiralar va
idishlar hisoboti olib boriladi. Ularning qiymati korxona muomala
aktivlarining kattagina qismini tashkil qiladi. Mahsulotlar va idishlar
hisobotini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish hisobni olib boruvchi xodimlarning
asosiy vazifasi bo‘lib hisoblanadi.
«Bosh buxgalterlar haqida»gi Nizomda ta’kidlanishicha, bosh
buxgalter tovar-moddiy boyliklarining kelib tushishini va ular
harakati bilan bog‘liq hisobotni ko‘rsatilgan qoidalarga to‘liq rioya
qilgan holda olib borishi kerak. Bosh buxgalter va bo‘limlar
rahbarlari birgalikda tovar-moddiy boyliklarining qabul qilinishi,
chiqarilishi va ro‘yxatdan o‘tkazilishini qoidalarga asosan olib
borilishini nazorat qilishlari lozim. Korxonada kamomad kelib
chiqmaslikka, tovar-moddiy boyliklaridan samarasiz foydalanishga,
xo‘jalik va moliyaviy qonunbuzarliklarga yo‘l qo‘ymaslikka qara-
tilgan faoliyat olib borilishi kerak.
Hisobni olib borilishi quyidagilarni ta’minlashi kerak:
— to‘lov qaydnomalarida to‘liq to‘lab qo‘yilgan yoki aksept-
langan mahsulotlar va idishlarning mahsulot yetkazib beruvchilar
tomonidan vaqtida yetkazib berilishini;
— moddiy javobgar shaxslar tomonidan kelib tushgan mahsu-
lotlar va idishlarnining to‘g‘ri kirim qilinishini;
— chiqarilgan va realizatsiya qilingan mahsulotlarning o‘z
vaqtida to‘g‘ri ro‘yxatdan chiqarilishi;

31
— tovar-moddiy boyliklarining saqlanishini.
Barcha korxonalar uchun hisobni moddiy-javobgar shaxslar
bo‘yicha boyliklarning saqlanish joylariga qarab olib borish qoidalari
umumiydir. Shuning uchun xodimlarning moddiy javobgarligini,
mahsulotlarni qabul qilish, saqlash va jo‘natish bilan bog‘liq
faoliyatlarini to‘g‘ri tashkil etish muhim ahamiyatga ega.
Moddiy javobgarlikning to‘g‘ri tashkil qilinishi korxonalarda
mahsulotlar va idishlarning to‘liq saqlanishi kamomad, zarar
yetkazish va isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslikning asosiy omili bo‘ladi.
Moddiy javobgarlikni to‘g‘ri tashkil qilish korxona rahbarlari,
xodimlar bo‘yicha ish yurituvchilar, bosh buxgalterlar zimmasiga
yuklatiladi.
Moddiy-javobgar shaxsni ishga qabul qilish arafasida u shaxs
bilan o‘z vaqtida moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnoma
imzolanishi kerak.
3.2. MODDIY JAVOBGARLIK SHAKLLARI
Mahsulotlar va idishlarni hisobga olishning asosiy qoidalari
moddiy javobgarlikda o‘z aksini topadi.
Moddiy javobgarlik yakka va jamoa tartibida amalga oshiriladi.
Jamoa tartibida moddiy javobgarlikni tashkil qilish qulayroq deb
hisoblanadi. Bu holda jamoaning barcha a’zolari moddiy boyliklarga
nisbatan teng huquqqa ega bo‘lib, ular bilan bo‘ladigan jarayonlarda
birgalikda faoliyat ko‘rsatib, buxgalteriya bo‘limlariga hisobot
beradilar.
Jamoa moddiy javobgarligi jamoa a’zolarining roziligi bilan joriy
qilinadi.
Jamoa rahbarligi tomonidan maxsus ma’lumotga ega bo‘lgan,
umumiy ovqatlanish korxonasi ishi bilan tanish, tashkilotchilik
qobiliyati bor, rahbariyat ishonchini qozongan xodimga brigada
boshlig‘i vazifasi yuklatiladi.
Agar brigada boshlig‘i bir vaqtning o‘zida korxona rahbari va
brigada boshlig‘ining o‘rinbosari korxona rahbari o‘rinbosari
lavozimini egallasa, korxona rahbarligi lavozimiga jamoa
xodimlarining roziligi asosida saylanadilar.
Agar brigada rahbarlari va ularning o‘rinbosarlari savdo
korxonasining moddiy bo‘linma rahbarlari lavozimlarini egallab

32
tursalar, ularni jamoa a’zolari saylaydilar, korxona rahbari esa jamoa
qarorini tasdiqlaydi. Jamoa brigadirlari va ularning o‘rinbosarlariga
nomzodlar soni chegaralanmaydi.
Korxona ma’muriyati nomzodlarni ko‘rsatish huquqini jamoa
a’zolariga yuklaydi. Brigada rahbari va uning o‘rinbosari to‘g‘ri
yashirincha ovoz berish yo‘li bilan saylanadi. Brigada boshlig‘i
vaqtincha ishga kelmagan davr (ta’til, xizmat safari) da uning
vazifasini bajarish ma’muriyat tomonidan uning o‘rinbosariga
yuklatiladi.
Moddiy javobgarllik to‘g‘risidagi shartnoma korxona ma’muri-
yati va xodimlar orasida tuziladi va saqlash uchun buxgalteriya bo‘li-
miga topshiriladi.
Jamoa a’zolari safiga ombor mudirlari, ularning o‘rinbosarlari,
omborning boshqa xodimlari, mahsulotlarni qabul qilish, saqlash,
ombordan chiqarish jarayonlarida ishtirok etuvchi barcha xodimlar
kiradi.
3.3. MODDIY JAVOBGARLIK SHARTNOMASI
Yuqorida aytib o‘tilganiga asosan xodimlar orasida moddiy
javobgarlik shartnomasi tuzilishi kerak.
Moddiy javobgarlik shartnomasi 2 nusxada tuzilib, birinchi
nusxasi korxona ma’muriyati qo‘lida, ikkinchisi esa moddiy javobgar
shaxs yoki brigada boshlig‘i qo‘lida bo‘ladi.
Moddiy javobgarlik shartnomasi jamoaning barcha a’zolari va
ma’muriyat vakili tomonidan imzolanadi.
Jamoa tarkibi o‘zgargan davrda shartnomaga o‘zgartishlar
kiritiladi.
Jamoa tarkibidan ba’zi a’zolarning ketib qolishi (brigada
boshlig‘idan tashqari) yoki yangi a’zolarning ishga qabul qilinishi
munosabati bilan yangi shartnoma tuzilmaydi. Shartnomada ketib
qolgan xodim imzosi to‘g‘risida ishdan ketgan vaqti ko‘rsatiladi.
Ishga yangi qabul qilingan xodim esa shu shartnomani imzolab,
moddiy javobgarlikni qabul qiladi. Brigada boshlig‘i yoki jamoa
a’zolarining 50 foizi ishdan bo‘shab ketsa, shartnoma yangidan tu-
ziladi.
Qoidaga binoan jamoa xodimlari orasida o‘zgarish bo‘lsa, tovar
moddiy boyliklar yo‘qlamasi o‘tkazilishi kerak. Agar jamoaning

33
qolgan xodimlari yo‘qlama o‘tkazish shart emas, deb hisoblasa, u
shartnomada qayd qilingan bo‘lishi kerak. Jamoaning yangi a’zosi
moddiy javobgarlikni yo‘qlama o‘tkazmasdan qabul qilishi haqida
yozma rozilik berishi lozim.
Jamoa rahbari — brigada boshlig‘i o‘z lavozimidan bo‘shagan-
da yoki navbatdagi ta’tilga ketganda moddiy boyliklar yo‘qlamasi
o‘tkazilishi shart. Brigada boshlig‘i ishga qaytib kelganda
ma’muriyat, brigada boshlig‘ining o‘zi yoki jamoa a’zolarining talabi
bilan moddiy boyliklar yo‘qlamasi o‘tkaziladi.
Umumiy ovqatlanish korxonalarida jamoalar-brigadalar, ishlab
chiqarish mudirlari (bosh oshpazlar, ularning o‘rinbosarlari), taom
tarqatuvchilardan iborat bo‘ladi. Jamoa-brigada o‘z zimmasiga
topshirilgan barcha tovar-moddiy boyliklarining saqlanishi bo‘yicha
to‘la moddiy javobgar hisoblanadi. Shuning uchun jamoa-brigada
a’zolari brigada boshlig‘i bilan birgalikda mahsulotlarni son va sifat
bo‘yicha qabul qilishda, narxlar va hujjatlarni tekshirishda, moddiy
hisobotlarni tuzishda ishtirok etishlari kerak.
Tayanch iboralar:
Moddiy javobgarlik. Javobgarlikni tashkil qilish. Moddiy
javobgarlik shakllari. Moddiy javobgarlik shartnomasi.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Umumiy ovqatlanish korxonalarida hisobning asosiy obyekti nima?
2. Bosh buxgalterning asosiy vazifalari nimadan iborat?
3. Moddiy boyliklarni hisobga olishning asosiy qoidalari.
4. Moddiy javobgarlikning qanday ko‘rinishlari mavjud?
5. Moddiy javobgarlik qanday hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi?
6. Moddiy javobgarlik shartnomasi tuzishning qoidalari nimalardan iborat?
3 — R. Asatov va boshq.

34
4 - m a v z u
KULINAR MAHSULOTLAR VA TAOMLAR
RETSEPTLARINING TO‘PLAMI
R e j a :
4.1. Retseptlar to‘plamining tuzilishi va qo‘llanilishi.
4.2. Retseptlar to‘plamidagi jadval va hisob-kitoblardan
foydalanish.
4.1. RETSEPTLAR TO‘PLAMINING TUZILISHI VA QO‘LLANILISHI
Taomlar va kulinar mahsulotlar retseptlarining to‘plami joriy
hujjat bo‘lib, unda xomashyo sarfi, yarimfabrikatlar va tayyor
taomlar chiqishi va ularni tayyorlash jarayonlari aks ettiriladi.
To‘plamda retseptlar ikki-uch ko‘rinishda beriladi. Ular bir-biridan
xomashyo turi, sarflash me’yori va tayyor taomlar chiqishi bilan
farqlanadi. Birinchi ko‘rinishi — xomashyoni ishlatish me’yori yuqori
bo‘lib, luks, oliy va I tabaqali korxonalarda, ikkinchi ko‘rinish — II
tabaqali korxonalarda va uchinchisi — oliygohlar, maktablar,
korxonalar qoshidagi oshxonalarda qo‘llaniladi. Shu bilan birgalikda,
xomashyo zaxiralaridan unumli foydalanish maqsadida retseptlarning
boshqa ko‘rinishlaridan foydalanishga ham ruxsat beriladi. Ammo
retseptlarning bir necha ko‘rinishidan bir vaqtning o‘zida foydalanish,
ya’ni mahsulotlar sarfini o‘zgartirish mumkin emas.
Mijozlar talabini yanada ko‘proq qondirish uchun yuqori
malakali oshpazlar taomlarning yangi retseptlarini ishlab chiqadilar.
Yangi retseptlar kulinar kengash tomonidan ko‘rib chiqiladi va
korxona rahbariyati tomonidan tasdiqlanadi. To‘plamning har bir
retseptida xomashyoning brutto va netto og‘irligi bo‘yicha ishlatilishi
(gramm hisobida), tayyor taom tarkibiy qismlarining alohida
(qiyma, yarimfabrikat, makaron va boshqa) hamda taomning
umumiy vazni (grammda) ko‘rsatiladi.
To‘plamning har bir bo‘limi kirish qismiga ega bo‘lib, unda
talabga ko‘ra mijozlarga yetkazib beriladigan taomlarning ratsional
me’yorlari ko‘rsatiladi.

35
Gazaklar, sho‘rvalar, garnirlar, ko‘pgina shirin taomlarning
hisob-kitoblari to‘plamda tayyor holda 1 kg yoki 1 litr chiqishga
hisoblangan.
Brutto vazniga qarab mahsulot sarfi me’yorlari quyidagi
mahsulotlarga belgilangan: I tabaqali mol va qo‘y go‘shti, cho‘chqa
go‘shti, muzlatilgan ichki mahsulotlar, II tabaqali yarim tozalan-
gan parranda go‘shti, muzlatilgan baliq.
Kartoshka uchun chiqit me’yorlari 31-oktabrgacha, sabzavotlar
uchun esa 1-yanvargacha belgilangan. Retseptlarda 12 % quruq
moddalarga ega tomat qaylasidan va II tabaqali tovuq tuxumidan
foydalanish ko‘zda tutilgan.
Boshqa yo‘l bilan ishlab chiqarilgan yoki boshqa ko‘rinishga ega
mahsulotlardan foydalanilganda ularning me’yori, ularga ishlov
berilganda chiqit me’yorlarini hisobga olgan holda o‘zgaradi.
Bunday holatda xomashyo sarfi to‘plam jadvallariga asosan
aniqlanadi.
Yangi xomashyo sarfi me’yorlari korxonada har bir kelib
tushgan yangi xomashyo uchun nazorat ishlov berish yo‘li bilan
aniqlanadi. Nazorat ishlov berish maxsus dalolatnomalar bilan
rasmiylashtiriladi.
Taomlar retseptlarida asosiy mahsulotlar aks ettirilgan bo‘lib,
ularning xilma-xilligi to‘plamga ilova qilingan jadvallar asosida
kengaytirilishi mumkin.
Agarda retseptda ko‘rsatilgan xomashyo bo‘lmay qolsa, o‘rnini
o‘zgartirish mumkin bo‘lgan mahsulotlar bilan almashtirish mumkin.
Ziravorlar, tuz, ko‘katlar sarfi retseptlarda ko‘rsatilmagan. Bu
mahsulotlar sarfi to‘plamning har bir bo‘limiga kirish qismida
ko‘rsatiladi. To‘plamda mahsulotlar tayyor ko‘rinishi bo‘yicha
tavsiyalar berilgan.
4.2. RETSEPTLAR TO‘PLAMIDAGI
JADVAL VA HISOB-KITOBLARDAN FOYDALANISH
To‘plam 16 bo‘limdan iborat bo‘lib, unda taomlar tayyorlash
jarayonlari, me’yoriy hujjatlar, xomashyo sarfi va tayyor taom
chiqish me’yorlari, issiq ishlov berilganda kamayish me’yorlari,
mahsulotlar o‘rindoshligi jadvallari, ishlov berish muddatlari
ko‘rsatilgan. Ba’zi bir bo‘limlardan milliy taomlar retseptlari ham
o‘rin olgan.

36
Ko‘pgina taomlarning retseptlari uch ustunda (ko‘rinishlarda)
ko‘rsatilgan bo‘lib, xomashyo sarfi, tayyor taom chiqishi bilan
farqlanadi.
Retseptlarning birinchi ko‘rinishi (ustuni) luks, oliy va birinchi
tabaqali restoranlar, kafelar, barlar uchun mo‘ljallangan bo‘lsa,
ikkinchi ko‘rinishi II darajali ishlab chiqarish uchun, uchinchi
ko‘rinishi korxonalar, o‘quv bilim yurtlari qoshidagi umumiy
ovqatlanish korxonalari uchun mo‘ljallangan.
Birinchi ko‘rinishdagi retseptlar xomashyoning xilma-xilligi,
xomashyo sarfi yuqoriligi, taomlarning ko‘rkamligi bilan qolgan
ikkala ko‘rinishdan farq qiladi. To‘plamdan foydalanganda quyidagi
qoidalarga rioya qilish kerak:
1. Yuqori sifatli yarimfabrikatlar, taomlar, kulinar mahsulotlar
ishlab chiqarish uchun umumiy ovqatlanish korxonalari yuqori
sifatli, standart talablariga javob beradigan xomashyo bilan
ta’minlangan bo‘lishi kerak.
Boshqa ko‘rinishdagi standart mahsulotlardan foydalanganda sarf
me’yori to‘plamdagi ilova qilingan jadvallar asosida aniqlanadi.
2. Sanoatda ishlab chiqarilgan yangi xomashyo turlarining chiqit
va kamayish me’yorlari, xomashyoning ishlatilish sarfi korxonaning
o‘zida belgilanadi.
3. Kerak bo‘lgan hollarda taom retseptlari «Ovqatlar tayyorlashda
mahsulotlar o‘rindoshligi» jadvaliga asosan almashtirilishi mumkin.
4. Ba’zi bir ovqatlarni tayyorlash jarayonida xomashyoning
qaysidir ko‘rinishini ko‘paytirish yoki kamaytirish mumkin. Buning
natijasida tayyor ovqat hajmi o‘zgaradi.
5. Zaruriy hollarda biror-bir asosiy bo‘lmagan xomashyoning
yo‘qligi natijasida, uning o‘rni boshqa o‘rindosh mahsulot bilan
almashtirilishi mumkin.
6. Iste’molchilar talabini qondirish niyatida, yuqori malakali
oshpazlar yangi retseptlar, ya’ni to‘plamda bo‘lmagan taomlar
retseptlarini ishlab chiqaradilar. Bu retseptlar pishirish jarayonining
o‘zgachaligi, yuqori ta’mi, ko‘rkam ko‘rinishi, mahsulotlarning bir-
biriga to‘g‘ri kelishi bilan mavjud retseptlardan farq qiladi. Yangi
taomlarga texnologik xaritalar ishlab chiqariladi. Ularda xomashyo
me’yori, tayyor taom chiqishi me’yori ko‘rsatiladi.
7. Taomlar, yarimfabrikatlar va kulinar mahsulotlar ishlab
chiqarishda, saqlashda, sotishda, sifatini baholashda sanitariya
qoidalariga rioya qilish kerak.

37
8. Talabga va xizmat ko‘rsatish usuliga qarab ba’zi bir taomlar
kamaytirilgan porsiyalar bo‘yicha sotilishi mumkin.
9. Korxonaning ishlash sharoitining o‘zgarishi munosabati bilan
taomlarni bezash va sotish usullarining o‘zgarishi bo‘yicha taomlar
to‘plamida tavsiyalar mavjud.
Taomlar to‘plamidan foydalanish bo‘yicha misollarni ko‘rib
chiqamiz.
«Sho‘rvalar» bo‘limi.
«Issiq sho‘rvalar» bo‘limi.
Jadvalda porsiyasi 500 gr bo‘lgan sho‘rva uchun mahsulotlar sarfi
ko‘rsatilgan.
Suyak bulyoni retsepti
I 
II 
III 
74 suyak bulyoni 
Brutto Netto Brutto 
Netto 
Brutto Netto 
Suyak 
400 
400 
300 
300 
250 
250 
Sabzi
13 
10 
10 
8 
10 
8 
Petrushka ildizi 
11 
8 
8 
6 
7 
5 
Bosh piyoz 
12 
10 
10 
8 
10 
8 
Suv
1220 
1220 
1250 
1250 
1250 
1250 
Chiqishi: 
- 
1000 
- 
1000 
- 
1000 
Shundan so‘ng suyaklardan bulyon pishirish jarayoni ko‘rsatiladi.
Tayanch iboralar:
Retseptlar to‘plami. Retseptlar to‘plamining tuzilishi. Retseptlar
to‘plami ma’lumotlaridan foydalanuvchilar. To‘plamdan foydalanish
yo‘riqnomasi.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Retseptlar to‘plami nima uchun kerak?
2. Bu to‘plamdan kimlar foydalanadi?
3. To‘plamni qanday qilib tushunish mumkin?
4. To‘plamdagi retseptlarni o‘zgartirish mumkinmi?
5. Erkin holda tanlangan taom retseptini tahlil qilib bering.

38
5 - m a v z u
RETSEPTLAR TO‘PLAMI BO‘YICHA
XOMASHYO VA YARIM FABRIKATLAR SARFI
HISOB-KITOBINI TASHKIL QILISH
Reja:
5.1. Go‘sht, ich mahsulotlari, kolbasa mahsulotlaridan tayyor-
langan yarimfabrikatlar, tayyor mahsulotlar chiqitlarini
hisoblash.
5.2. Parrandadan chiqadigan tanalari, xomashyo chiqitlari va
yarimfabrikatlar chiqish me’yorlarini hisoblash.
5.3. Baliq va dengiz mahsulotlari sarfini va ulardan chiqadigan
tayyor mahsulotning chiqishini hisoblash.
5.4. Sabzavot, qo‘ziqorin, meva, yong‘oqlar sarfini va ulardan
chiqadigan yarimfabrikatlar chiqishini hisoblash.
5.5. Gastronomik mahsulotlar sarfini va chiqishini hisoblash.
5.1. GO‘SHT, ICH MAHSULOTLARI, KOLBASA MAHSULOTLARIDAN
TAYYORLANGAN YARIMFABRIKATLAR, TAYYOR
MAHSULOTLAR CHIQITLARINI HISOBLASH
Retseptlar to‘plamining «Ilovalar» qismida xomashyoning asosiy
turlariga qarab, ularning sarfi, chiqitga chiqishi, tayyor mahsulotning
chiqishini hisoblash usullari ko‘rsatilgan.
Bu usullarni go‘sht va kolbasa mahsulotlari misolida o‘rgana-
miz.
Mol, qo‘y go‘shti, buzoq go‘shti va cho‘chqa go‘shtlari korxo-
nalarga toza so‘yilgan, sovutilgan va muzlatilgan holda kelib tushadi.
Mol go‘shti ikkiga yoki to‘rtga taqsimlangan holda, qo‘y va buzoq
go‘shti butunligicha, cho‘chqa go‘shti ikkiga taqsimlangan yoki
butunligicha kelib tushadi. Bundan tashqari, umumiy ovqatlanish
korxonalariga katta bo‘lakli, porsiyali va boshqa go‘sht yarim-
fabrikatlari holida kelib tushishi ham mumkin.
Muzlatilgan go‘sht oldin osib qo‘yilib eritiladi. Eritishning tez yoki
sekin usulidan foydalaniladi. Eritish shart-sharoitlari retseptlar
to‘plamida ko‘rsatiladi. Eritilgach mol tanalari tozalanadi, yuviladi

39
va quritiladi. Keyin esa, mol tanalarini bo‘laklash amalga oshiriladi.
Retseptlar to‘plamida mol, qo‘y va cho‘chqa tanalarini bo‘laklash
usullari ko‘rsatilgan. Bo‘laklash usullari ta’rifidan so‘ng, quyidagi ma’-
lumotlarni aks ettirgan jadvallar keltirilgan:
10-jadval. Katta bo‘lakli yarimfabrikatlarni ishlatish.
11-jadval. Xomashyo bilan ishlaydigan korxonalarda go‘shtga
ishlov berishda o‘rtacha chiqitlar me’yori.
12-jadval. Xomashyo bilan ishlaydigan korxonalarda katta bo‘lakli
yarimfabrikatlar va kotlet go‘shtlari chiqishining me’yori.
13-jadval. Ba’zi yarimfabrikatlarda suyakning ulushi.
14-jadval. Mol tanalari skeletida turli oziqa qimmatiga ega bo‘lgan
suyaklarning ulushi.
15-jadval. Go‘sht sarfini, yarimfabrikatlar va tayyor mahsulotlar
chiqishini hisoblash.
16-jadval. Mol, qo‘y, cho‘chqa, buzoq, parranda go‘shtlaridan
yarimfabrikatlar, xomashyo sarfi va tayyor mahsulotlar chiqishini
hisoblash.
Har bir jadvaldan keyin jadvaldan foydalanish yo‘llari ko‘rsatilgan.
Ich mahsulotlari oziqaviy qimmati va ishlov berilishiga qarab ikki
guruhga bo‘linadi.
Birinchi guruh ich mahsulotlariga: mol, qo‘y va cho‘chqaning
jigari, buyragi, tili, miyasi, yuragi, mol yelini va dumi kiradi.
Ikkinchi guruh ich mahsulotlariga: mol, qo‘y va cho‘chqaning
kallasi, o‘pkasi, mol va cho‘chqaning oyoqlari, quloqlari, lablari kiradi.
Ich mahsulotlari tez buziluvchan mahsulotlar guruhiga kiradi.
Shuning uchun ularning sifati chuqur o‘rganiladi.
Ich mahsulotlari haqidagi bo‘limda quyidagi ma’lumotlar mavjud:
17-jadval. Ich mahsulotlariga qo‘yiladigan talablar.
18-jadval. Ich mahsulotlari, kolbasa mahsulotlari va dudlangan
mahsulotlar sarfi va yarimfabrikatlar, tayyor mahsulotlar chiqishini
hisoblash.
19-jadval. Eritilgan yog‘larning chiqish me’yorlari.
5.2. PARRANDADAN CHIQADIGAN TANALARI, XOMASHYO
CHIQITLARI VA YARIMFABRIKATLAR CHIQISH
ME’YORLARINI HISOBLASH
Parranda umumiy ovqatlanish korxonalariga so‘yilgan, patsiz,
sovitilgan va muzlatilgan holda kelib tushadi.

40
Sanoat parrandani tozalangan yoki yarim tozalangan holda ishlab
chiqaradi. Semizligiga qarab va sifati bo‘yicha parranda I, II
guruhlarga bo‘linadi.
Sovitilgan parranda go‘shti korxonada to‘g‘ridan to‘g‘ri, muzla-
tilgan parranda go‘shti esa eritilib ishlatiladi.
Parrandaga ishlov berish to‘plamda ko‘rsatilgan. Shu bilan
birgalikda parranda go‘shtining sarfi, ovqatbop chiqitlar va
yo‘qotishlar sarfi ham ko‘rsatilgan. Bu ko‘rsatkichlar quyidagi
jadvallarda aks ettirilgan:
20-jadval. Tovuq tanalari, chiqitlari, yarimfabrikatlar chiqishining
sovuq ishlov berishda chiqish normalari.
21-jadval. Parranda go‘shtiga sovuq ishlov berishda lahm go‘sht
chiqishi me’yori.
22-jadval. Yarim tozalangan parranda tanalari ich mahsulotlari-
ning tuzilishi.
23-jadval. Parrandadan chiqadigan yarimfabrikatlar, tayyor
mahsulotlar chiqishi va xomashyo sarfi.
Xonakilashtirilmagan parranda umumiy ovqatlanish korxonala-
riga patli holda kelib tushadi. Pati yulingach va kuydirilgach ularga
ishlov beriladi.
24-jadval. Xonakilashtirilmagan parranda go‘shtining xomashyo
sarfi va yarimfabrikatlar, tayyor mahsulotlar chiqish me’yorlari
hujjatda ko‘rsatilgan.
Korxonalarga quyon go‘shti ham kelib tushishi mumkin. Ular-
ning barcha ichki organlari tozalangan bo‘lishi kerak. Buyragi o‘zida,
kallasi umurtqa pog‘onasining birinchi bo‘g‘imidan chopilgan, oldingi
oyoqlari boldirdan, orqa oyog‘i sakrash bo‘g‘imidan ajratilgan, tanasi
qon uyumlarisiz, teri qoldiqlarisiz toza bo‘lishi kerak.
Selidligi va ishlov sifatiga qarab quyon tanalari I va II guruhlarga
bo‘linadi. 25-jadvalda quyon tanasining chiqishi, chiqitlari, lahmi va
suyaklarining sovuq ishlov berishda chiqish me’yorlari ko‘rsatilgan.
26-jadvalda esa quyon tanalaridan chiqadigan xomashyo, yarim-
fabrikatlar va tayyor mahsulotlar chiqish me’yorlari ko‘rsatilgan.
5.3. BALIQ VA DENGIZ MAHSULOTLARI SARFINI VA ULARDAN
CHIQADIGAN TAYYOR MAHSULOTNING CHIQISHINI HISOBLASH
Baliq umumiy ovqatlanish korxonasiga tirik, sovitilgan va
muzlatilgan holda keladi.

41
Sanoat korxonalari baliqni butun, tozalangan kallasi bilan, toza-
langan kallasiz va maxsus bo‘laklangan (yarimfabrikatlar) ko‘ri-
nishida ishlab chiqaradi. Teri tasnifiga asosan tangachali, tangacha-
siz va suyak tangachalari bilan qoplangan baliq guruhlariga bo‘li-
nadi.
To‘plamda baliq va baliq mahsulotlari haqida ma’lumot maxsus
jadvallarda aks ettirilgan.
Jadvallarda sanoat va kulinar bo‘laklash va issiq ishlov berish
(pishirish, qovurish, ko‘p yog‘da pishirish) jarayonida baliq sarfi,
yarim fabrikatlar va tayyor mahsulotlar chiqish me’yorlari
ko‘rsatilgan.
27-jadvalning 2-, 3-, 4-, 5-, 6-, 7-ustunlarida katta, o‘rta va
kichik suyakli skeletli baliqlar uchun xomashyo sarfi, yarimfabri-
katlar va tayyor mahsulotlar chiqishi me’yorlari ko‘rsatilgan.
30-jadvalning 2-, 3-, 4-, 5-ustunlarida mo‘rt skeletli katta va
o‘rta razmerli baliqlar uchun xomashyo sarfi va tayyor mahsulot-
lar chiqishi me’yorlari ko‘rsatilgan.
Bo‘yi va vazni bo‘yicha guruhlanmaydigan baliqlar uchun xom-
ashyo sarfi, chiqitlari 27-jadvalning 8-, 9-ustunlarida, mo‘rt skeletli
yarimfabrikat baliqlar ishlatilgandagi me’yorlar esa 30-jadvalning
7-, 8-ustunlarida ko‘rsatilgan.
Baliqning oziq chiqitlariga 28-jadvalga asosan ikra, baliq kallasi,
yelka suyagi, suzgichlar, umurtqa pog‘onasi, qovurg‘a suyaklari,
po‘sti kiradi.
Suyak skeletli baliqlarda chiqit me’yorida — ikra 3% gacha, qol-
gan baliqlarda 4% gacha bo‘ladi.
Muzlatilgan baliqlar uchun chiqitlar me’yori erishiga qarab
belgilanadi.
Umumiy ovqatlanish korxonalariga kelib tushadigan dengiz
mahsulotlari kalmarlar, krevetkalar, qisqichbaqalar, dengiz karam-
laridan iborat.
Dengiz mahsulotlari tirik, muzlatilgan, xom, pishirilgan, quritil-
gan, konservalangan ko‘rinishda keladi.
Dengiz mahsulotlariga umumiy ovqatlanish korxonalarida ishlov
berish xomashyo turi, termik holati va sanoatda bo‘laklanishiga
qarab tanlanadi.
31-jadvalda dengiz mahsulotlari xomashyosining sarfi, yarim-
fabrikatlar va tayyor mahsulotlar chiqishi me’yorlari ko‘rsatilgan.

42
5.4. SABZAVOT, QO‘ZIQORIN, MEVA, YONG‘OQLAR
SARFINI VA ULARDAN CHIQADIGAN
YARIMFABRIKATLAR CHIQISHINI HISOBLASH
Umumiy ovqatlanish korxonalariga kartoshka, sabzavotlar,
qo‘ziqorin, rezavor mevalar, mevalar, yong‘oqlar ishlov berilma-
gan holda keladi. Shu bilan birga sabzavotlar yarimfabrikatlar
ko‘rinishida ham keladi.
Umumiy ovqatlanish korxonalariga kelib tushadigan sabzavot-
lar sifati standart talablariga javob bermasa sovuq ishlov berish
davrida isrofgarchilikka yo‘l qo‘yiladi, taomlar sifati buziladi.
Shu yerning o‘zida kartoshka, karam, bodring, pomidor, shol-
g‘om, ko‘kat, sarimsoqqa ishlov berish ko‘rsatiladi.
Qo‘ziqorinlar ko‘rinishiga qarab guruhlanadi, pastki qismi kesib
tashlanadi, tozalanadi va yuviladi. Tuzlangan yoki marinadlangan
qo‘ziqorinlar ajratiladi, yuviladi va kesiladi.
Sovuq ishlov berish berilgandan keyin sabzavotlarga issiq ishlov
beriladi: pishiriladi, dimlanadi, qovuriladi.
Korxonalarga yong‘oqlar po‘chog‘i bilan yoki po‘sti bilan kelib
tushadi. Sovuq ishlov berish davrida ular olib tashlanadi.
Meva va rezavor mevalar ishlatishdan oldin yuviladi, danagi-
dan ayriladi.
To‘plamning 32-jadvalida 100 gr tayyor mahsulot uchun hisob-
kitoblar ko‘rsatilgan.
32-jadval. Xomashyo sarfi, yarimfabrikatlar va tayyor mahsu-
lotlar chiqishi hisob-kitobi.
Bu jadval ilovasida meva va sabzavotlarning mavsumiy, sovuq
ishlov berish, issiq ishlov berish, tozalash, saralash jarayonlaridagi
chiqitlar me’yori ko‘rsatilgan.
5.5. GASTRONOMIK MAHSULOTLAR SARFINI
VA CHIQISHINI HISOBLASH
Umumiy ovqatlanish korxonalarida gastronomik mahsulotlar-
ning baliq mahsulotlari, kolbasa va dudlangan mahsulotlar turlari
ishlatiladi.
Gastronomik tovarlarga ishlov berish mahsulot turi va sanoatda
ishlov berilishiga bog‘liqdir.
To‘plamda tuzlangan, marinadlangan, ziravorlar bilan tuzlan-
gan baliq mahsulotlariga keyingi ishlov berish, sovuq yo‘l bilan,

43
issiq yo‘l bilan dudlangan baliqlarga, kolbasa mahsulotlariga,
dudlangan boshqa mahsulotlarga, pishloqlarga ishlov berish yo‘llari
ko‘rsatilgan.
Gastronomik mahsulotlarga ishlov berishning keng tarqalgan
usullarida ishlov berish chiqitlari, tayyor taom ishlab chiqarish
uchun mahsulot sarfi ko‘rsatilgan. Agar baliq gastronomiya
mahsulotlari uchun bir birlik chiqitlar me’yori berilgan bo‘lsa, bu
me’yor barcha baliq mahsulotlariga taalluqli bo‘ladi. To‘plamning
33-jadvalida gastronomik mahsulotlar sarfi va tayyor mahsulotlar
chiqish me’yorlari ko‘rsatilgan. 34-jadvalda xamirli mahsulotlarga
issiq ishlov berilgandagi kamayishlar chegarasi, 35-jadvalda esa
go‘sht, ich mahsulotlar, dudlangan go‘sht mahsulotlari, kolbasa
mahsulotlari, parranda, baliq, dengiz mahsulotlari, sabzavotlarga,
qo‘ziqorinlarga issiqlik ishlov berishning davomiyligi ko‘rsatilgan.
Tayanch iboralar:
Xomashyo sarfi. Chiqitlar chiqishi. Turli xil xomashyo hisob-
kitoblarining xususiyatlari. Yarimfabrikatlar sarfini hisoblash.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Korxonaga go‘sht qanday ko‘rinishda kelib tushadi?
2. Go‘shtga ishlov berish chiqitlar me’yorining ma’lumotlarini qayerdan olish
mumkin?
3. Ich mahsulotlar nima?
4. Ich mahsulotlarning ishlatilishi haqidagi qanday ma’lumotlar to‘plamda
mavjud?
5. Parrandaga ishlov berish yo‘llarini aytib bering. Parrandadan taomlar ishlab
chiqarish uchun xomashyo sarfi, chiqish me’yorlarini hisoblash usullarini
qayerdan topish mumkin?
6. Taomlar ishlab chiqarish uchun qanday baliqlardan foydalaniladi?
7. Taomlar ishlab chiqarish uchun qanday dengiz mahsulotlari ishlatiladi?
8. Dengiz mahsulotlaridan chiqadigan tayyor mahsulotlar chiqish me’yorla-
ri qayerdan olinadi?
9. Sabzavotlar, mevalar, yong‘oqlar sarf me’yorini hisoblash xususiyatlari
nimadan iborat?
10. Gastronomik mahsulotlarga qanday mahsulotlar kiradi va ular bo‘yicha
sarf va chiqish me’yorlari qanday hisoblanadi?

44
6 - m a v z u
REJA-TAOMNOMA VA XOMASHYO
HISOB-KITOBI
R e j a :
6.1. Reja-taomnoma va uni tuzish qoidalari.
6.2. Ishlab chiqarishda reja-taomnoma asosida xomashyo hisob-
kitobi.
6.1. REJA-TAOMNOMA VA UNI TUZISH QOIDALARI
Umumiy ovqatlanish korxonalarining xo‘jalik faoliyati
korxonaning bir yillik savdo-moliyaviy dasturlari ko‘rsatkichlari
asosida belgilanadi.
Korxonaning to‘g‘ri, to‘xtamay faoliyat ko‘rsatishi uchun kor-
xonaning har kunlik ish rejasi, ya’ni taomlar ishlab chiqish rejasi
mavjud bo‘lishi kerak. Kundalik taomlar ishlab chiqish rejasi
korxonaning reja-taomnomasi deb nomlanadi.
Reja-taomnomada tayyorlash ko‘zda tutilgan taomlar ro‘yxati,
ularning hajmi, qisqa tavsifnomasi ko‘rsatiladi. Reja-taomnoma taom
tayyorlanish ko‘zda tutilgan kundan bir kun oldin ishlab chiqarish
mudiri tomonidan tuziladi. Tuzish davrida mahsulot ishlab chiqarish
bo‘yicha bir kunlik tovar aylanmasi hajmi, taomlar xilma-xilligi,
omborda xomashyoning mavjudligi, xaridorlar talabi, mavsumiylik,
ishlab chiqarish quvvati, iste’molchilarni qabul qila olish ko‘rsatkich-
lari inobatga olinadi. Shu bilan birga ishlab chiqarish mudiri omborga
kerakli mahsulotlar uchun talabnomani rasmiylashtiradi.
Reja-taomnoma va mahsulotlar uchun talabnoma bir nusxadan
tuziladi, ishlab chiqarish mudiri tomonidan imzolanadi, korxona
rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
Hujjatlar tasdiqlangandan so‘ng korxona buxgalteriya bo‘limiga
topshiriladi. Reja-taomnomaga asosan amaldagi narxnomalarga
tayanib taomlar va kulinar mahsulotlarning sotuv narxi belgilana-
di. Korxonalar bo‘lmagan taqdirda, taomlar narxi kalkulatsiya
yordamida aniqlanadi. Talabnoma asosida esa ombordan mahsulot
chiqarish uchun yukxati rasmiylashtiriladi.

45
REJA-TAOMNOMA NAMUNASI
Muassasa
Korxona nomi
REJA-TAOMNOMA
«
»
2007-yil uchun.
Taomlar nomi 
Taomlar 
to‘plamida 
taom 
raqami 
Hajmi 
Taomning 
qisqacha tavsifi 
Yaxna gazaklar 
Sabzavotlardan gazak 
63 
200 
Gazakka bulg‘or qalampiri 
qo‘shsa bo‘ladi 
Piyozli seld balig‘i va hokazo 
134 50 
Mayonez surkaladi 
Birinchi taomlar 
Sibir borshchi 
Baliqli solyanka va hokazo 
183 
255 
200 
100 
Mol go‘shti bilan sudak 
balig‘i 
Ikkinchi taomlar 
Antrekot 
Stroganovcha jigar va hokazo 
595 
619 
100 
50 
Garnir-sutli kartoshka ¹ 
758 
Garnir-pishirilgan makaron 
¹ 753 
Uchinchi taomlar 
Ho‘l mevalardan kompot 
Sutli choy va hokazo 
924 
1011 
200 
50 
Olmali 
Ishlab chiqarish mudiri:
imzo.
Tasdiqlayman. Korxona rahbari:
imzo.
Korxona turi, xizmat ko‘rsatiladigan mijozlar, xizmat ko‘rsatish
turlariga qarab taomnoma taomlarni erkin tanlash, kompleks,
kunduzgi ratsion, parhez, bayramona turlariga bo‘linadi.
6.2. ISHLAB CHIQARISHDA REJA-TAOMNOMA
ASOSIDA XOMASHYO HISOB-KITOBI
Umumiy ovqatlanish korxonalarining turli ko‘rinishlarida ishlab
chiqarish dasturining asosini ushbu korxona zallarida sotiladigan
taomlarning kundalik taomnomasi tashkil qiladi.
Hisob-kitob taomnomasi o‘z ichiga taomlarning tayyor mah-
sulot va hajmini olgan ro‘yxatdan iborat bo‘ladi. Hisob-kitob
taomnomasida mahsulotlar, ya’ni taomlar xilma-xilligini ta’minlash,

46
ishlov berish jarayonlari, mahalliy xalqning talabi ham inobatga
olinadi.
Umumiy ovqatlanish korxonalarida xomashyoning kerakli
miqdori ovqatlanishning fiziologik normalari va kunlik taomnomalar
asosida hisob-kitob qilinadi.
Hisob-kitobni amalga oshirish uslubi korxona turi va xizmat
ko‘rsatiladigan mijozlar, korxona rivojiga qarab tanlanadi. Masalan,
kollejlar, litseylar, dam olish oromgohlari qoshidagi oshxonalarda
mahsulotlar hisob-kitobi fiziologik normalar asosida, qolgan barcha
turdagi korxonalar uchun shu kun taomnomasi asosida amalga
oshiriladi.
Fiziologik normalar asosida mahsulotlar hajmini hisoblash. Bu usul
bilan hisoblash asosini mijozlarning iste’mol fiziologik normalari
tashkil qiladi.
Mahsulotlar hajmi quyidagi formula bilan hisoblanadi:
1000
N D
G
⋅
=
.
G — ma’lum mahsulot hajmi, kg;
N — bir kun davomida korxonadagi iste’molchilar soni;
D — bir iste’molchiga bir kun davomida shu mahsulotning talab
qilinadigan normasi, gramm.
Mahsulotlar hajmi hisoblangandan so‘ng bu ko‘rsatkich mah-
sulotlar turlariga qarab taqsimlanadi.
Taomnomaga asosan mahsulotlar hajmini hisoblash. Mahsu-
lotlar hajmini hisoblash asosini hisob-kitob taomnomasi tashkil
qiladi.
Mahsulotlarning bir sutkalik hajmi quyidagi formula asosida
hisoblanadi:
1000
Gp N
G
⋅
=
G — ma’lum turdagi mahsulot hajmi, kg;
Gp — taomlar to‘plami asosida bir kunlik taom uchun mahsu-
lot normasi, gramm;
N— bir kun davomida korxonada sotiladigan taom hajmi.
Konditer va kulinar mahsulotlar sexlarida kerakli mahsulot hajmi
taomnoma asosida qilingan hisob-kitob singari amalga oshiriladi.

47
Taomnoma o‘rniga mahsulotlarning kengaytirilgan assortimenti
tuzilib, mahsulotning turlari bo‘yicha hajmi aniqlanadi va ularning
ishlab chiqarish jarayonlari tanlab olinadi. Konditer sexlari uchun
hisob-kitob quyidagicha talqin qilinadi:
G — ushbu ko‘rinishdagi mahsulot hajmi, kg;
Gp — 100 dona konditer xamir mahsulotlari va bulochkalar
ishlab chiqarish uchun xomashyo normasi, gramm;
N— ushbu ko‘rinishdagi konditer mahsulot hajmi (100 dona
hisobida).
Kulinar sexlarda hisob-kitob har bir mahsulot uchun alohida
amalga oshiriladi. Ma’lum ko‘rinishdagi mahsulotning umumiy hajmi
Gum = G1 + G2 + . . . . . . + Gn
formula bilan aniqlanadi.
Mahsulotlar hajmi hisoblangandan so‘ng doimiy hollarda
mahsulotlarning umumiy qaydnomalari tuziladi.
Yarimfabrikatlar bilan ishlaydigan korxonalarga tayyorligi turli
hollarda bo‘lgan yarimfabrikatlar kelib tushadi. Bu turdagi
korxonalar uchun mahsulot hajmi emas, balki talab qilinadigan
yarimfabrikatlar hajmi zarur hisoblanadi.
Tayyorlanishi qiyin bo‘lmagan, tayyorlov korxonalarida tayyor-
langan yarimfabrikatlarni qovurish, ba’zi qaylalarni tayyorlashda
kerakli barcha mahsulotlar uchun qo‘shimcha hisob-kitoblar amalga
oshiriladi.
M i s o l : 150 kishiga mo‘ljallangan kompleks tushlik uchun
kerakli mahsulotlar hajmini aniqlash lozim. Korxona yuqori dara-
jali tayyor yarimfabrikatlarda ishlaydi.
Kompleks tushlikning hisob-kitob taomnomasi
Taom nomi 
Porsiyalar 
soni 
Taomning 
chiqishi, gr. 
Oddiy karamdan gazak 
150 
100 
Sutli guruch sho‘rva 
150 
250 
Qovurilgan kartoshkali antrekot 
150 
50/150 
Apelsin sharbatidan jele 
150 
150 
Oshxonaga karam gazak, antrekot, tozalangan kartoshka (yarim-
fabrikat), apelsin sharbatidan jele, sutli sho‘rva uchun masalliqlar,
yog‘lar keladi.

48
Kerak bo‘lgan mahsulotlar hajmi hisob-kitobi
Taom nomi va porsiyalar soni 
Karamli 
gazak 
—150 
Sutli 
guruchli 
sho‘rva—150 
Qovurilgan
kartoshkali 
antrekot—150 
Apelsin 
sharbatidan 
jele—150 
Mahsulot 
nomi, 
yarim- 
fabrikat, 
kulinar 
mahsulotlar 
nomi 
Bi
r 
ta
om
b
ir
lig
i 
nor
m
asi
, 
gr
ha
jm
i, 
kg
Bi
r 
ta
om
b
ir
lig
i 
no
rm
asi
, 
gr.
ha
jm
i, 
kg
. 
Bi
r 
ta
om
b
ir
lig
i 
no
rm
asi
, 
gr.
ha
jm
i, 
kg
Bi
r 
ta
om
no
rm
asi
, 
gr.
Ha
jm
i k
g 
Ja
m
i k
g,
p
or
si
ya
si
Karamli gazak 
100 15 
15 
Sut 
125 18,7
5 
18,75 
Guruch yormasi 
15 2,25 
2,25 
Sariyog‘ 
2 
0,3 
0,3 
Shakar 
2,5 0,38 
0,38 
Antrekot 
80 
150 
150 
Mol yog‘i 
5+15 
3 
3 
Tozalangan 
kartoshka 
217 32,55 
32,55 
Apelsin 
sharbatidan jele 
150 150n 150 
Tayanch iboralar:
Reja-taomnoma. Reja-taomnoma tuzish qoidalari. Hisob-kitob
taomnomasi.Kerakli mahsulotlar hajmini hisoblash.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Reja-taomnoma nima uchun kerak?
2. Reja-taomnomaning tarkibi.
3. Hisob-kitob taomnomasi nima?
4. Fiziologik normalarga asosan kerakli mahsulotlar hajmi qanday aniqlanadi?
5. Hisob-kitob taomnomasiga asosan kerakli mahsulotlar hajmi qanday
aniqlanadi?
6. Topshiriq. Umumiy ovqatlanish korxonasi uchun bir kunlik hisob-kitob
taomnomasi tuzing. Taomlar to‘plamidan foydalanib kerakli mahsulotlar
hisob-kitobini amalga oshiring.

49
7 - m a v z u
UMUMIY OVQATLANISHDA NARXLARNING
SHAKLLANISHI VA KALKULATSIYA
R e j a :
7.1. Umumiy ovqatlanish korxonalari mahsulotlari narxlari
haqida tushuncha va narx turlari.
7.2. Umumiy ovqatlanish korxonalarida sotuv narxlarining
kalkulatsiyasi.
7.1. UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARI MAHSULOTLARI
NARXLARI HAQIDA TUSHUNCHA VA NARX TURLARI
Narxlar shakllanishining asosiy qoidasi, bu narxlarning moddiy
va mehnat xarajatlarini va mahsulotni sotish xarajatlaridan kelib
chiqib shakllanishidir. Narx mahsulotning pul ko‘rinishdagi
qiymatidir. Uning hajmi bozor iqtisodiyotida bozorda mavjud
mahsulotga bo‘lgan talab va taklifga bog‘liqdir.
Narx uch elementdan: mahsulot tannarxi, muomala xarajatlari
va foydadan iborat.
Mahsulot tannarxi — umumiy mehnat xarajatlari, ishlab chiqarish
xarajatlari bo‘lib, narxning asosiy elementidir.
Muomala xarajatlari — mahsulotni sotish bilan bog‘liq xarajat-
lar bo‘lib, ko‘p hollarda korxonada ishlab chiqarish me’yorlari bilan
belgilanadi.
Foyda — doimiy xarajatlarni qoplash va jamg‘arma yaratishga
qaratilgan mahsulot narxiga qo‘shilgan summadir.
Narxlarni to‘g‘ri belgilash korxona xarajatlarini tushirish,
mahsulot raqobatbardoshligini oshirish, foyda hajmini ko‘paytirishni
ta’minlaydi.
Umumiy ovqatlanish korxonalarida ulgurji, chakana, o‘rtacha,
hisob-kitob va sotish narxlari uchraydi.
Ulgurji narxlar — tannarx va foydadan iborat. Bu narxlar ishlab
chiqarish korxonalaridan sotib olinadigan mahsulotlar uchun
4 — R. Asatov va boshq.

50
qo‘llaniladi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari ulgurji narxlarining
elementlari quyidagilardir: sotib olish narxi, fermer va boshqa
xo‘jaliklarning xarajatini qoplaydigan va foyda beradigan ajratmalar.
Don va don mahsulotlariga kirmaydigan mahsulotlarning narxi
mahsulotni sotib olish, tashish va saqlash xarajatlarini o‘z ichiga
olgan haqiqiy narxiga qarab belgilanadi.
Chakana narxlar — to‘g‘ridan to‘g‘ri aholiga sotiladigan narx-
lardir. Ta’minotchi mahsulotni katta hajmda yetkazib bersa,
mahsulotga chegirmalar beradi.
M i s o l : 1 kg shakarning chakana narxi 1150 so‘m. 10 t hajmga
ega tovar to‘pi sotilmoqda. Chegirma 5 % ni tashkil qiladi, 100 t
tovar to‘piga — 10 % chegirma beriladi. Chegirma me’yorini
ta’minotchi belgilaydi.
O‘rtacha narxlar — bir guruhdagi mahsulotlarning holatiga qarab
belgilanadigan narx. Bu narxlar ishlatilgan mahsulotlarning umumiy
qiymatini ularning soniga bo‘lish bilan aniqlanadi.
M i s o l . Hisobot davrida korxona quyidagi mahsulotlarni ishlatdi:
Makaron
— 5000 kg 400 so‘mdan
Lapsha
— 3000 kg 360 so‘mdan
Vermishel — 2000 kg 420 so‘mdan
Makaron mahsulotlarining o‘rtacha narxi quyidagicha aniqla-
nadi:
(5000 400) + (3000 360) + (2000 420)
5000 + 3000 + 2000
‘ .
393 ‘ .
O rt narx
so m
⋅
⋅
⋅
=
=
Umumiy ovqatlanish korxonalarida turli holatdagi xomashyodan
foydalaniladi. Shuning uchun go‘sht, parranda, baliq, kartoshka,
sabzavotlar uchun holatni moslaydigan koeffitsientlardan
foydalaniladi. Bu ko‘rsatkich asosiy hisoblanadigan mahsulot
holatining chiqish me’yoriga nisbatan boshqa holatning chiqish
me’yori bo‘yicha hisoblanadi. Masalan, 2-kategoriya mol go‘shtidan
katta bo‘lakli yarimfabrikat chiqish me’yori go‘shtning brutto
og‘irligidan 65 % ni tashkil qiladi. 1-kategoriyali mol go‘shtidan
shu yarimfabrikatning chiqish me’yori 74 % ni tashkil qiladi.
Holatlarni moslaydigan hisob koeffitsienti 69,5 : 74 = 0,9392 ga
teng bo‘ladi.

51
Bundan 1 s mol go‘shtining o‘rtacha narxi hisobi quyidagi
ko‘rinishda bo‘ladi:
Mahsulot 
nomi 
Hajmi, 
sentner 
Chakana 
narxi, 
so‘m 
Summasi 
Holatlarni 
moslashtirish 
koeffitsienti 
Holatlarni 
moslashtirish 
koeffitsientidan 
kelib chiqqan hajmi 
Mol go‘shti: 
1-kategoriya 700 
32.000 22.401.000 
1,0000 
700 
2-kategoriya 300 
28.500 8.550.000 
0,9392 
281,76 
30.950.000 
½ 
981,76 
1 s mol go‘shtining o‘rtacha narxi:
30.950.000 : 981,76 = 31525 so‘mni tashkil qiladi yoki
go‘shtning o‘rtacha narxi 3152,5 so‘mni tashkil qiladi.
Hisob-kitob narxlari asosiy holatda bo‘lmagan mahsulotlarda
qo‘llanilib, har bir xomashyo turining o‘rtacha narxini holatlarni
moslashtirish koeffitsientiga ko‘paytirish yo‘li bilan hisoblanadi.
Mahsulot nomi 
O‘rtacha 
narxi, so‘m 
Holatlarni moslashtirish 
koeffitsienti 
Hisob-kitob 
narxi, so‘m 
Mol go‘shti 1- kategoriya 
3152,5 
1,0000 
3152,5 
Mol go‘shti 2- kategoriya 
3152,5 
0,9392 
2960,8 
Ishlab chiqarish va muomala xarajatlari va foydani ta’min-
lash uchun umumiy ovqatlanish korxonalarida ustamalar ko‘zda
tutilgan.
Korxona turiga, xizmat sifatiga, moddiy xarajatlariga qarab
umumiy ovqatlanish korxonalari ustama me’yoriga qarab oliy, 1-,
2-, 3-kategoriyalarga bo‘linadi. Har bir korxona kategoriyasiga qarab
ustama narxlar belgilanadi. Oliy kategoriyali korxonalar uchun
yuqori ustamalar belgilangan.
Sotuv narxlari o‘rtacha, chakana yoki xarid narxlariga ustama-
larni qo‘yish bilan shakllanadi.
M i s o l : 1 kg mol go‘shtining o‘rtacha narxi 3152,5 so‘mni
tashkil qiladi. Ustama me’yori 10 %.
Ustama summasi 3152,5 ½ 10 % : 100 = 315,25 so‘m.
1 kg mol go‘shtining sotuv narxi 3152,5 + 315,25 = 3467,75
so‘mni tashkil qiladi.
Umumiy ovqatlanish korxonalarida xomashyoning sotuv narx-
larini hisoblash tayyor taomlar, kulinar mahsulotlarning narxi

52
(kalkulatsiyasini) hisoblash uchun kerak bo‘ladi. Undan tashqari,
sotuv narxlari ba’zi bir sotib olinadigan tayyor mahsulotlarda ham
qo‘llaniladi. Ba’zi bir mahsulotlar chakana narxlarda sotiladi.
Hisob-kitob narxlari ishlatiladigan korxonalarda ustama shu
narxlarga qo‘shiladi va korxonaga xomashyo kirim qilinganda
amal qiladi.
7.2. UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIDA SOTUV
NARXLARINING KALKULATSIYASI
Umumiy ovqatlanish korxonalarida kalkulatsiyaga xomashyo
sotuv narxlari bo‘yicha kiritiladi. Bu narxlar korxona kategoriyasi-
ga qarab belgilangan ustamalar va xomashyoning o‘rtacha narxidan
yoki chakana narxlardan shakllanadi.
Asosiy bo‘lmagan holatdagi xomashyodan ishlab chiqarilgan
mahsulotlar kalkulatsiyasini hisoblashda o‘rtacha narxlarga
ustamalarni qo‘shish kerak. Yordamchi xo‘jaliklardan kelib tusha-
digan xomashyo, dehqon bozorlaridan sotib olinadigan donli
bo‘lmagan qishloq xo‘jalik mahsulotlariga ustamalar ularning haqiqiy
narxlariga qo‘shiladi.
Chakana narxlarda sotiladigan (non, non mahsulotlari,
sharbatlar) mahsulotlar kalkulatsiyaga ustamasiz chakana narxlarda
kiritiladi.
Ziravorlar va tuzning narxi kalkulatsiyaga sotuv narxlarida
hisoblangan xomashyo to‘plami narxiga nisbatan foizlarda hisoblanib
kiritiladi.
Kulinar mahsulotlariga sotuv narxlarining
kalkulatsiyasi
Umumiy ovqatlanish korxonalarida ishlab chiqarilgan va sotib
olingan mahsulotlarning sotuv narxlarini ishlab chiqish kalkulatsiya
deyiladi. Kalkulatsiya tuzishda taomlar xilma-xilligi, xomashyo
me’yori va xomashyo narxidan foydalaniladi. Har bir taom uchun
sotuv narxlari kalkulatsiya kartochkasida hisoblanadi. Taomning
narxini aniqroq hisoblash uchun kalkulatsiya 100 ta taom yoki 10
kg garnir uchun hisoblanadi.
120-sonli kalkulatsiya kartochkasi:

53
Taom nomi: qovurilgan jo‘ja.
Taomlar to‘plamidagi raqami: 1293
Chiqishi: 100 dona
Kalkulatsiya tartib raqami ¹ 1
Tasdiq sanasi
« 5 » 06 2007-y.
T/r 
Xomashyo nomi 
Mahsulot sarfi 
me’yori, kg 
1 kg narxi, 
so‘m 
Summa, 
so‘m 
1. Tozalangan jo‘ja (bir donasining 
o‘rtacha vazni 450 gr.) 
45,0 
825,0 
37.125,0 
2. Eritilgan yog‘ 
1,5 
2700,0 
4050,0 
3. Smetana
0,5 
1000,0 
500,0 
4. Ziravorlar va tuz
- 
- 
60,0 
To‘plamning umumiy qiymati
41.735,0 
Ustama 20 % 
8.347,0 
Bir donasining sotuv narxi
500,82 
Ishlab chiqarish mudiri:
Kalkulatsiyani tuzdi:
Tasdiqlayman:
Direktor
Kalkulatsiya hisob-kitoblari quyidagilardan iborat bo‘ladi:
— retseptlar to‘plamidan kalkulatsiya kartochkasiga retseptning
raqami va ustun raqami, taom nomi, taom tarkibiga kiradigan
xomashyo, 100 porsiyaga yetadigan xomashyo sarfi kiritiladi.
Kalkulatsiyada go‘sht me’yori, brutto me’yori bo‘yicha ikki
ko‘rsatkichda: suratda — go‘shtning brutto sarfi, maxrajda esa
go‘shtning netto sarfi ko‘rsatiladi. Go‘sht, baliq va sabzavot
yarimfabrikatlari ishlab chiqish uchun mahsulotlar sarfi netto
me’yori bo‘yicha olinadi, 1 kg mahsulotning sotuv narxi aniqlanadi
(o‘rtacha, chakana narxga ustama qo‘shish bilan);
— xomashyoning har bir turi uchun har birining narxini xom-
ashyoning hajmiga ko‘paytirish yo‘li bilan 100 porsiyaga mo‘ljallangan
xomashyo qiymati aniqlanadi;
— xomashyo qiymati jamlanib, jami qatoriga yoziladi va «100
porsiya xomashyo to‘plamining sotuv narxi» ustuniga kiritiladi;
— bir porsiya taomning sotilish narxini umumiy sotuv qiymatini
100 ga bo‘lish bilan aniqlanadi. Natijasi «1 porsiya ovqatning sotuv
narxi» yakuniy qatoriga yozib qo‘yiladi;
— «Tayyor mahsulot chiqishi» ustunida mahsulotning grammlar-
da chiqishi ko‘rsatiladi. Ikkinchi taomlarning chiqishi chiziqcha bilan,
birinchisi asosiy mahsulot vazni, garnir va sous vazni bilan ko‘rsatiladi.

54
Kalkulatsiya kartochkalari sotuv narxlarining to‘g‘ri hisoblani-
shiga javobgar shaxslar tomonidan imzolanadi va maxsus jurnalda
qayd qilinadi.
Asosiy va qo‘shimcha garnirlarga, souslarga narxlar alohida
kalkulatsiya qilinadi.
Kichkina chakana savdo korxonalarida va bufetlarda
sotiladigan mahsulotlarning kalkulatsiyasi
Bufetlar va kichkina savdo korxonalarida o‘zlarida ishlab
chiqariladigan va xarid qilingan mahsulotlar sotiladi. Korxonada
ishlab chiqariladigan mahsulotlar narxi yuqorida ko‘rsatilgan usul
bilan aniqlanadi. Xarid qilingan mahsulotlar — non, non
mahsulotlari, muzqaymoq, meva va pomidor sharbati, mineral suv,
tamaki mahsulotlari, gugurt ustamasiz chakana narxlarda sotiladi.
Bufetlar orqali sotiladigan boshqa mahsulotlar umumiy
ovqatlanish ustamasi bilan sotiladi.
Umumiy ovqatlanishning kichkina savdo do‘konlarida kulinar
mahsulotlar va yarimfabrikatlarga chakana narxlar belgilangan
bo‘lsa — chakana narxlarida, agar bunday narxlar belginlamagan
bo‘lsa — korxonaning o‘zida bunday narxlar ishlab chiqarilib,
tasdiqlanib sotiladi.
Narxlar preyskurantini tuzish tartibi
Preyskurantlardan foydalanish narxlarni aniqlashda xato qilmas-
likka, har kuni sotuv narxlarining kalkulatsiyasini tuzmaslikka,
birlamchi hujjatlar tuzishni osonlashtirishga, xodimlar va mijozlarga
qulaylik yaratishga qaratilgan. Mahsulotlarning sotuv narxi uzoq
muddatga tuziladi, preyskurantlarga kiritiladi va rahbar tomonidan
tasdiqlanadi.
Doimiy narxlar preyskuranti korxona kategoriyasi va iste’mol-
chilar tarkibiga qarab tuziladi.
Preyskurantlarni tuzish uchun katta tayyorlov ishi olib boriladi.
Birinchi o‘rinda korxona guruhiga qarab mahsulot xilma-xilligi
iste’molchilar talabi va joriy davrda sotilgan mahsulotlar tahlili bilan
aniqlanadi.
Doimiy preyskurantlarga kiritiladigan mahsulotlar turi aniqlan-
gach, taomlar to‘plamidan ajratib olingan taomlar retseptlari

55
aniqlanadi. Retseptlar turli ko‘rinishlarda ishlab chiqariladi. Bu
yerda mahsulotlarning o‘rindoshligi inobatga olinadi.
Shundan keyin mahsulotlar turiga qarab o‘rtacha narxlar hisob-
kitob qilinadi. Bu hisob-kitobning aniqligi sotuv narxlarining
to‘g‘riligi va preyskurant amal qilish muddatining davomiyligi kafo-
latidir.
Preyskurantga kiritiladigan mahsulotlar ro‘yxati, retseptlar,
o‘rtacha narxlar aniqlangach, taomnomaga kiritiladi. Shu kartoch-
kalar asosida narxlar preyskuranti tuziladi va kitob shaklida rasmiy-
lashtiriladi.
Preyskurantlar ikki asosiy bo‘limdan iborat bo‘ladi. Birinchi
bo‘limda mahsulot nomi, mahsulot chiqishi (gramm hisobida),
mavsumiy sotuv narxlari ko‘rsatiladi. Ikkinchi bo‘limda esa
preyskurantga kiritilgan barcha kulinar mahsulotlarning (gazaklar,
birinchi, ikkinchi, uchinchi taomlar, issiq ichimliklar, souslar,
garnirlar) retseptlari va sotuv narxlari kalkulatsiyasi ko‘rsatiladi.
Preyskurantning asosiy bo‘limlari quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
A. Mahsulot nomi va sotuv narxlari
Tayyor mahsulot 
chiqishi, gramm 
Sotuv narxi, so‘m 
Mahsulot 
nomi 
Hammasi shundan 
asosiysi 
1.01.dan 
1.03.gacha 
1.03.dan 
1.07.gacha 
1.07.dan 
1.09.gacha va hokazo 
B. Sotuv narxlarining kalkulatsiyasi va retseptlar
Sotuv narxi, so‘m 
Ta
om
la
r 
to
‘p
la
m
i b
o‘
yi
ch
a 
re
tsep
tla
r 
nom
er
i 
T
aom
n
om
i 
(g
az
ak
la
r,
ic
hi
m
lik
la
r 
shu
la
r 
ju
m
la
si
da
n)
10
0 
po
rsi
yag
a 
m
o‘
lja
lla
ng
an
m
ahsul
ot
ha
jm
i, 
kg
1 kg 
mahsulot 
narxi 
100 porsiyaga 
mo‘ljallangan
mahsulot 
to‘plami 
Bir 
porsiya 
taom 
uchun 
T
ay
yo
r 
m
ahsul
ot
ch
iq
ish
i, 
gr
am
m
Jami: 
½ 
½ 
Preyskurantlarga o‘rtacha narxlarni hisoblash usullari, qaylalar,
garnirlarning narxlarini hisoblash usullari bo‘yicha tushuntirishlar
ilova qilingan.

56
Tayanch iboralar:
Ulgurji narx. Chakana narx. O‘rtacha narx. Ustamalar. Sotuv
narxi. Kalkulatsiya. Narxlar preyskuranti.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Mahsulot narxi nima?
2. Narxning tarkibiy bo‘laklarini tavsiflab bering.
3. Umumiy ovqatlanish korxonalarida narxlarning qanday shakllari uchraydi?
4. Ulgurji narxlar qanday belgilanadi?
5. Chakana narx nima?
6. O‘rtacha narxlar qachon ishlatiladi?
7. Hisob-kitob narxi nima?
8. Mahsulot sotuv narxi qanday belgilanadi?
9. Kalkulatsiya nima?
10. Kalkulatsiya kartochkalari nima uchun tuziladi?
11. Bufetlar va kichkina savdo tarmoqlarida kalkulatsiya qanday amalga
oshiriladi?
12. Narxlar preyskuranti nima?
13. Narxlar preyskurantini tuzish uslubi qanday?
14. Taomlar to‘plamidan biror taomni tanlab, unga kalkulatsiya tuzib, sotuv
narxini aniqlang.

57
8 - m a v z u
UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARI
OMBORLARIDA TOVAR-MODDIY
BOYLIKLARINI HISOBGA OLISH
R e j a :
8.1. Mahsulotlar va idishlarni hisobga olishning vazifalari va
tashkil qilinishi.
8.2. Mahsulotlar, idishlarni qabul qilish davrida hisobga olish
va hujjatlarni rasmiylashtirish.
8.3. Mahsulotlarni ombordan chiqarish davrida hisobini olib
borish va hujjatlarni rasmiylashtirish.
8.4. Mahsulotlarning kamayishi, bu holni rasmiylashtirish,
ro‘yxatdan chiqarish va hisobga olish.
8.5. Idishlarni hisobga olish.
8.1. MAHSULOTLAR VA IDISHLARNI HISOBGA OLISHNING
VAZIFALARI VA TASHKIL QILINISHI
Korxonaning tovar aylanmasi, ishlab chiqariladigan mahsulotlar
xilma-xilligini ko‘paytirishni ta’minlash uchun umumiy ovqatlanish
korxonalari o‘z vaqtida, uzluksiz, sifatli oziq-ovqat mahsulotlari
bilan ta’minlanishi kerak. Ish faoliyatini to‘xtovsiz ta’minlash uchun
omborlarda belgilangan normativlar asosida mahsulot zaxiralari
tashkil qilinadi.
Ombordagi jarayonni korxona buxgalteriya bo‘limi hisobga olib
boradi. Buxgalterlar mahsulotlar va idishlar hisobini olib borishni,
birlamchi va jamlama hujjatlarni tekshirishni, ularni kodlashtirishni
va kompyuterga ishlov berish uchun uzatishni, qabul qilingan
ma’lumotlarni tekshirishni amalga oshiradilar.
Hisobga olishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
— moddiy boyliklarni to‘liq kirim qilinishi va saqlashni nazorat
qilish, xomashyo zaxiralarining sifatini nazorat qilish, omborlardan
mahsulot chiqarilishini, belgilangan me’yorlarga rioya qilishni,
moddiy boyliklarni ro‘yxatdan to‘g‘ri chiqarilishini ta’minlashni
nazorat qilish;

58
— omborlardagi mahsulot va idishlarning hisobga olinib borilishi
buxgalteriya bo‘limi hisobotlari bilan bir xilligini ta’minlash;
— tashish, qabul qilish, saqlash va ombordan chiqarish davrida
mahsulot kamayishining oldini olish;
— kamomad, talon-tarojlik hollarining oldini olish.
Omborda mahsulot hisobini olib borish jarayonida qabul qilish
va xarajatga chiqarish davridagi baholash birliklarining bir xilligini
ta’minlash kerak va hisobni miqdoriy va narxi bo‘yicha olib borish
lozim.
8.2. MAHSULOTLAR, IDISHLARNI QABUL QILISH DAVRIDA
HISOBGA OLISH VA HUJJATLARNI RASMIYLASHTIRISH
Umumiy ovqatlanish korxonalari omborlariga mahsulotlar oziq-
ovqat mahsulotlari ishlab chiqaradigan oziq-ovqat sanoati
korxonalaridan, chakana va ulgurji do‘konlardan, fermer xo‘jaliklaridan,
yordamchi dehqon xo‘jaliklaridan va dehqon bozorlaridan sotib olingan
holda kelib tushadi.
Mahsulot yetkazib beruvchilardan mahsulot o‘zaro tuzilgan
shartnomalar asosida kelib tushadi.
Kelib tushadigan mahsulotlarni rasmiylashtirish mahsulotning
qayerdan va qaysi yo‘l bilan kelib tushganligiga bog‘liqdir.
Ta’minotchi omboridan yoki temiryo‘l stansiyasidan mahsulot-
larni qabul qilish korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan
imzolangan ishonchnoma (pasport asosida) asosida amalga oshiri-
ladi.
Ishonchnoma maxsus daftarda qayd qilinib, imzoga asoslanib,
15 kun muddatga beriladi.
Ishonchnomani olgan moddiy javobgar shaxs mahsulotlarni qabul
qilgandan keyingi kun davomida ishonchnomadan foydalanganligini
tasdiqlovchi hujjatlarni (yukxatlari, schyotlar) buxgalteriya bo‘limiga
topshirishi kerak. Foydalanilmagan ishonchnomalar muddati
tugagandan keyingi kun qayta topshirilishi va qayd daftarida belgilanib
qo‘yilishi lozim. Agar xodim ishonchnoma bo‘yicha hisobot bermasa,
u holda u xodimga boshqa ishonchnoma berilmaydi. Ishlatilmay qay-
tarilgan ishonchnomalarga «Bekor qilindi» deb belgi qo‘yiladi va bux-
galteriya bo‘limlarida yil yakuniga qadar saqlanadi. Yil yakunlangach,
ishlatilmagan ishonchnomalar dalolatnoma asosida yo‘qotiladi.

59
Muddati o‘tgan, xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan ishonchnomalar yaroqsiz
deb topiladi. Ishonchnomalarni to‘g‘ri rasmiylashtirish va ular asosida
jarayonlarning bajarilishini nazorat qilish bosh buxgalterga yuklatiladi.
Mahsulotlarni temiryo‘l orqali jo‘natishda ta’minotchi temiryo‘l
yukxatini rasmiylashtiradi va qabul qilib oluvchiga mo‘ljallangan
stansiyada topshiradi. Temiryo‘l korxonasidan mahsulot kelib
tushganligi haqidagi xabar umumiy ovqatlanish korxonasiga yetib
borgach, korxona o‘z mas’ul xodimini ishonchnoma va mahsulotlarni
qabul qilish kafolatini beruvchi farmoyish bilan temiryo‘l korxonasiga
yo‘llaydi. Mas’ul xodim hujjatlarini ko‘rsatgandan va ma’lum to‘lovlar
to‘lagandan so‘ng unga temiryo‘l yukxati beriladi. Xodim temiryo‘l
yukxatining to‘g‘ri to‘ldirilganiga e’tibor berishi shart.
Moddiy javobgar xodim mahsulotlarni qabul qilish jarayonida
tamg‘alarning borligi va butunligini, idishlarning sozligini,
hujjatlardagi ro‘yxatga kiritilgan mahsulotlarga haqiqiy mavjud
mahsulotlarning bir-biriga to‘g‘ri kelishini tekshirishi kerak.
Harakat davomida mahsulotlarning moddiy javobgarligi
butunligicha temiryo‘l zimmasida bo‘ladi. Shu davr ichida yuzaga
keladigan kamomad, nosozliklar uchun javobgarlik temiryo‘l
korxonasiga tushadi va kerakli holatlarda, joriy dalolatnoma tuziladi.
Umumiy ovqatlanish korxonalari mahsulotlarni o‘z vaqtida
temiryo‘l stansiyalaridan olib chiqishni tashkil qilishlari kerak.
Stansiyadan qabul qilingan mahsulotlar korxona omboriga har reys
uchun alohida yozilgan tovar-transport yukxatlari asosida avto-
transport vositalari bilan tashiladi.
Korxona omborlarida ombor xodimlari mahsulotlarni soni va
yalpi vazni bo‘yicha tekshiradilar. Hujjatda ko‘rsatilgan ko‘rsat-
kichlarning haqiqiy ko‘rsatkichlariga to‘g‘ri kelmasligi hollarda
haydovchi bilan birgalikda dalolatnoma tuziladi.
Moddiy javobgar shaxs hujjatlar asosida qabul qilingan
mahsulotlar va ularni keyingi saqlash uchun kimga uzatilganligi
haqidagi hisobotlarni buxgalteriya bo‘limiga topshiradi.
Ombor xodimlari kelib tushgan mahsulotlarni miqdoriy va sifat
jihatidan qabul qilib oladilar. Kelib tushgan mahsulotlarning vazni,
hajmi va soni o‘lchash, hisoblash va sanash yo‘llari bilan amalga
oshiriladi.
Agar kelib tushgan mahsulotlarning hajmi va sifati hujjatlarga to‘liq
to‘g‘ri kelsa, moddiy javobgar shaxs mahsulotlarni qabul qilish
hujjatlarini imzolaydi. Aksincha, kamomad mavjud bo‘ladigan bo‘lsa,

60
qabul qilish to‘xtatiladi. Keyingi qabul qilish ta’minotchi korxona
vakili ishtirokida maxsus komissiya orqali amalga oshiriladi va qabul
qilish dalolatnomasi tuziladi. Qabul qilish dalolatnomasiga faqat
kamomad bo‘lgan mahsulotlar bo‘yicha ma’lumot kiritiladi.
Dalolatnoma ilova qilingan yukxatlar, hisob-fakturalar bilan
birgalikda, ta’minotchiga da’vo qilish va mahsulotlar hisobini olib
borish uchun korxona buxgalteriya bo‘limiga topshiriladi.
Ta’minotchining hujjatlarisiz kelib tushgan mahsulotlarni qabul
qilish qabul qilish dalolatnomalari asosida, betaraf vakil qatnashuvi
bilan amalga oshiriladi.
Fermer xo‘jaliklaridan mahsulotlar schyotlar asosida, bozor-
lardagi sotuvchilardan esa o‘sha yerning o‘zida tuzilgan xarid qilish
dalolatnomasi asosida sotib olinadi. Bu hujjatlarda mahsulot nomi,
hajmi, narxi, jami summasi, sotib olingan joy, sotib oluvchining
va sotuvchining familiyasi ko‘rsatiladi. Hujjatni sotuvchi va sotib
oluvchi imzolaydi. Korxona rahbari tasdiqlaydi. Qabul qilib
olingan mahsulotlarning hammasi o‘sha kunning o‘zida kirim qili-
nishi kerak.
8.3. MAHSULOTLARNI OMBORDAN CHIQARISH DAVRIDA
HISOBNI OLIB BORISH VA HUJJATLARNI RASMIYLASHTIRISH
Umumiy ovqatlanish korxonalari omborlaridan mahsulotlar
ishlab chiqarishga, yarimfabrikatlar ishlab chiqaruvchi sexlarga,
bufetlar, barlarga, do‘konlarga chiqariladi. Ishlab chiqarish uchun
mahsulotlar har kuni ishlab chiqarishi mo‘ljallangan taomlar hajmiga
va oldingi qoldiqlarga qarab chiqariladi.
Ishlab chiqarishga mahsulot ishlab chiqarish mudiri tomoni-
dan tuzilgan talabnoma va chiqarishga ruxsat beruvchi yukxatlar
orqali chiqariladi. Bu hujjatlar korxona ishlab chiqarish mudiri
va rahbar tomonidan imzolanadi. Yukxatlar ikki nusxada tuziladi,
biri mahsulotlar bilan ishlab chiqarish mudiriga, ikkinchisi esa
ombor xodimi tomonidan tovar hisoboti bilan buxgalteriya
bo‘limiga topshiriladi.
Yukxatlarda mahsulotning to‘liq nomi, navi, hajmi, narxi ko‘r-
satiladi. Agar ombor va qabul qiluvchi uchun bir o‘rtacha narxlar
o‘rnatilgan bo‘lsa, yukxatlarda o‘rtacha narxlar va ustamalar
ko‘rsatiladi. Ombor va qabul qiluvchi uchun turli xil o‘rtacha narxlar

61
belgilangan bo‘lsa, u holda yukxatda ikki xil narx ko‘rsatiladi: bir
xil narx — ombordagi xodimdan mahsulotni ro‘yxatdan chiqarish
uchun va qabul qiluvchining narxlari — qabul qiluvchi moddiy
javobgar shaxs javobgarligiga kirim qilish uchun.
Ishlab chiqarish uchun chiqariladigan mahsulotlar yukxatlarga
to‘liq to‘g‘ri kelishi kerak. Bir mahsulot o‘rnini ikkinchi mahsulot
bilan o‘zgartirishga ruxsat berilmaydi.
Yukxatlar va kundalik tanlov varaqalari nazorat ostidagi hujjatlar
bo‘lganligi uchun, ularning varaqalari sahifalangan holda, maxsus
daftarlarda qayd qilingandan so‘ng ombor mudiriga topshiriladi.
8.4. MAHSULOTLARNING KAMAYISHI, BU HOLNI
RASMIYLASHTIRISH, RO‘YXATDAN CHIQARISH
VA HISOBGA OLISH
Mahsulotlarni tashish, saqlash va chiqarishda omborlarda
mahsulotlarning kamayishi namoyon bo‘ladi. Kamayish 2 xil
ko‘rinishda bo‘ladi: me’yorlangan (tasdiqlangan normalar asosida
tabiiy kamayishi, to‘kilish, qurish, sinish) va me’yorlanmagan
(kamomadlar va me’yordan tashqari kamayishi).
Yo‘lda va saqlashda me’yorlangan kamayish. Bunday turdagi
kamayish tashishda va saqlashda sharoitlar buzilmagan holda,
fizikaviy, ximiyaviy jarayonlar ta’sirida mahsulotning hajmi va
vaznidagi tabiiy kamayishdir. Mahsulot tashib keltirish va saqlash
davomida hajmi kamayishi, to‘kilishi, qurishi mumkin. Tabiiy
kamayish normasi har bir masalliqda sharoitga qarab ishlab
chiqilgan va haqiqiy vazniga qarab foiz miqdorida belgilangan.
Tabiiy kamayganlik normasini hisobdan chiqarib tashlash faqat
yetishmovchilik haqiqatan sodir bo‘lgandagina amalga oshiriladi.
Tabiiy kamayish moddiy javobgar shaxs hisobidan faqat
tasdiqlangan norma ko‘rsatkichlariga tayanib chiqarib yuboriladi.
Omborda o‘lchanib qabul qilinmaydigan va saqlanadigan mah-
sulotlarga, sinish, buzilish, sifatining pasayishi belgilangan mah-
sulotlarga, omborning umumiy aylanmasida ko‘rsatilgan, ammo
omborda saqlanmagan (tranzit jarayonlar) mahsulotlarga nisbatan
tabiiy kamayish normalari qabul qilinmaydi.
Mahsulotlar yo‘qlamasi natijasida buxgalteriya bo‘limi ishlab
chiqqan va korxona rahbari tasdiqlagan hisob-kitoblar asosida har
bir mahsulot uchun tabiiy kamayish hajmi belgilanadi.

62
Omborlarda tabiiy kamayishni hisob-kitob qilish. Omborlarda
tabiiy kamayish normalari mahsulot xilma-xilligiga, mintaqaning
iqlimiga, yil fasliga, saqlash sharoitlariga va korxona turiga qarab
belgilanadi.
Tabiiy kamayish hisob-kitobi chiqarilgan mahsulot hajmining
ushbu mahsulot uchun ajratilgan tabiiy kamayish normasiga
ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
M i s o l : Omborda un uchun tabiiy kamayish normasi 0,02 %
deb belgilangan: joriy davrda ombordan 30.000 kg un chiqarilgan.
Unning tabiiy kamayishi 6 kg ga teng (30.000 · 0,02/100).
Me’yoriy kamayishni ro‘yxatdan chiqarish tartibi. Shisha idishlarga
joylangan mahsulot va idishning o‘zi uchun ajratilgan kamayish
normalari, ushbu mahsulot avtotransport vositalari bilan tashilganda,
qabul qilishda, guruhlashda, saqlashda, ombordan ishlab chiqarishga
chiqarilganda sinish holatlarining o‘rnini bosish uchun belgilanadi.
Haqiqiy kamayish holatlarini bu jarayonlarda ro‘yxatdan chiqarish
uchun idishlarning sinishlarini tasdiqlovchi dalolatnoma bo‘lgan
holdagina amalga oshirish mumkin.
Shisha idishlarning ruxsat etilgan sinish chegarasi tabiiy kamayish
hisob-kitobi bilan birgalikda shisha idishlarga joylangan mahsulot
aylanmasini ikkiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi (har bir mahsulot
uchun alohida).
Bo‘sh shisha idishlarining ruxsat etilgan sinish me’yorlari
ombordan chiqarilgan bo‘sh shisha idishlari hajmini ikkiga bo‘lish
bilan aniqlanadi.
Belgilangan normalar me’yoridagi kamomad moddiy javobgar
shaxs hisobidan mahsulotlar qabul qilingan narxlar bo‘yicha chiqarib
yuboriladi.
Mahsulotlar kamayishini xarajatlarga chiqarib yuborish sotib
olingan narxlar asosida amalga oshiriladi.
Sinish, mahsulotlarning buzilishi va yaroqsiz holga kelishi natija-
sida paydo bo‘ladigan kamayishni hisobga olish. Kamayish, sinish
mahsulotlarning me’yoridan tashqari buzilishi va yaroqsiz holga
kelishi bilan ularga nisbatan qilinadigan noto‘g‘ri munosabat aso-
sida sodir bo‘ladi. Shuning uchun bunday kamayish aybdor shaxslar
hisobidan hisob narxlari bo‘yicha undirib olinadi. Kamayishning
bunday holati ro‘y berganda maxsus komissiya tashkil qilinadi. Ko-
missiya a’zoligiga ma’muriyat vakili, moddiy javobgar shaxslar,
tibbiy nazorat vakili tayinlanadi. Komissiya kamayish holatining tav-

63
sifi va hajmini belgilaydi, kamayish sabablarini aniqlaydi, mahsu-
lotning yaroqlilik darajasini belgilaydi, aybdor shaxslarni aniqlab,
dalolatnoma tuzadi. Umuman yaroqsiz mahsulotlar yo‘qotib
yuboriladi va dalolatnomaga bu haqida ma’lumot kiritiladi. Dalo-
latnomalar ikki nusxada tuziladi. Dalolatnomaning birinchi nus-
xasi tasdiqlash uchun yuboriladi, ikkinchisi esa moddiy javobgar
shaxs qo‘lida qoladi. Birinchi nusxasi tasdiqlangandan so‘ng tovar
hisobotiga kiritiladi. Kamayishni ro‘yxatdan chiqarish hisob narxlari
bo‘yicha aybdor xodimlardan undirib olinadi.
Agarda mahsulotlarning buzilishida aybdor shaxslar aniqlanmasa,
yetishmagan mahsulotlar korxona zarariga ro‘yxatga kiritiladi.
Idishlar o‘lchamini hisobga olish. Idishlar o‘lchami — bu idishning
haqiqiy vazni bilan ta’minotchining hujjatida ko‘rsatilgan vaznning bir-
biridan farqidir. Ba’zan mahsulotlar sotib bo‘lingandan keyin, idish-
ning vazni hujjatlarda ko‘rsatilganidan yuqoriroq bo‘lishi mumkin.
Idishlar o‘lchami farqli bo‘lishi mumkin bo‘lgan mahsulotlar
maxsus kitoblarda ro‘yxatga olinadi.
Idishlar o‘lchami farqi dalolatnoma orqali rasmiylashtiriladi.
Dalolatnoma bir nusxada tuzilib, ma’muriyat vakili, moddiy
javobgar shaxs va betaraf vakil tomonidan imzolanadi. Yarim quyuq
mahsulotlarning idishlari, idish bo‘shagandan so‘ng darhol
o‘lchanib, dalolatnoma tuziladi, qolgan mahsulotlar uchun esa idish
bo‘shagach 10 kun ichida hujjatlar rasmiylashtiriladi.
Dalolatnoma tuzilgach, maxsus ro‘yxatga olish kitobida dalo-
latnomaning tuzilgan sanasi va raqami, idishning haqiqiy vazni va
hujjatlarda ko‘rsatilgan vaznga nisbatan farqi ko‘rsatiladi. Ro‘yxatga
olish kitobi buxgalteriya bo‘limi tomonidan olib boriladi.
Qoidaga asosan, idish o‘lchami farqi ta’minotchi hisobiga o‘tkazib
yuboriladi. Shu holatni hisobga olib ta’minotchi iste’molchilarga
ma’lum chegirmalar ajratadi. Mana shu chegirmalar asosida
dalolatnoma tuzilgach, idish o‘lchami farqi ro‘yxatdan chiqariladi.
8.5. IDISHLARNI HISOBGA OLISH
Umumiy ovqatlanish korxonalari xodimlari idishlarni qabul
qilish, saqlash, tashish jarayonlarida idishlarni asrab-avaylashlari va
idish yig‘ib, qayta ishlatuvchi korxonalarga o‘z vaqtida yetkazib
berishlari kerak.

64
Idishlarni qabul qilish, xuddi mahsulotlarni qabul qilish kabi
amalga oshiriladi, ya’ni ta’minotchi hujjatlariga qabul qilish tamg‘asi
qo‘yilib, moddiy javobgar shaxs idishni qabul qilganini imzolaydi.
Qabul qilish jarayonida idishlar hujjatlarda ko‘rsatilganidan
sanog‘i, sifati, narxi yoki belgilanishi bilan farqlansa, dalolatnoma
tuziladi. Agar ta’minotchi idishni hisobga olmay, ya’ni bepul
uzatgan taqdirda ham, qabul qilish dalolatnomalari tuziladi.
Idishlarga joylangan mahsulotlarning jo‘natish hujjatlarida idishlar
alohida qatorda ko‘rsatiladi.
Idishlarni qabul qiluvchi korxonalar idish topshiruvchilarga idish
sifatini aks ettiruvchi qabul pattalarini beradi. Idishlarni mahsulot
yetkazib beruvchilarga qaytargan holda yukxatlar rasmiylashtiriladi.
Singan yaroqsiz idishlar uchun maxsus dalolatnomalar tuziladi
va idishni yaroqsiz holga keltirgan aybdor shaxslar zararni o‘z
hisobidan qoplaydi.
Tayanch iboralar:
Hisobning vazifalari. Moddiy boyliklar harakatini hujjatlarda
rasmiylashtirish. Mahsulotlarning kamayishi. Kamayishni ro‘yxatdan
chiqarish tartibi. Kamayishlarni hisobga olish. Idishlar o‘lchami.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Tovar moddiy boyliklarni hisobga olishning asosiy vazifalari nimadan
iborat?
2. Umumiy ovqatlanish korxonalarida qaysi hujjatlar asosida moddiy boyliklar
kirim qilinadi?
3. Ishonchnoma nima?
4. Omborda mahsulot qabul qilish jarayonida moddiy javobgar shaxsning
asosiy vazifalari nimalardan iborat bo‘ladi?
5. Ombordan ishlab chiqarishga mahsulot jo‘natish uchun qanday hujjatlar
rasmiylashtiriladi?
6. Tovar kamayishlari nima? Kamayishning qanday turlari mavjud?
7. Tovar kamayishlarini ro‘yxatdan chiqarish tartibi qanday?
8. Mahsulotlarning sinishi, buzilishi, yaroqsizligi qanday hujjatlar bilan
rasmiylashtiriladi?
9. Idishlarni o‘lchami farqi nima va bu holat qanday rasmiylashtiriladi?
10. Idishlarni hisobga olish qanday tashkil qilinadi?

65
9 - m a v z u
YMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIDA ISHLAB
CHIQARISHDA VA SOTISHDA
MAHSULOTLARNI HISOBGA OLISH
R e j a :
9.1. Ishlab chiqarishda va tayyor mahsulotni sotishda hisobni olib
borishning asosiy vazifalari va tashkil qilinishi.
9.2. Ishlab chiqarishda xomashyo kelib tushishini hisobga olish.
9.3. Tayyor mahsulotni sotishni hisobga olish.
9.4. Qandolatchilik va yarimfabrikatlar sexlarida mahsulotlarni
hisobga olish.
9.1. ISHLAB CHIQARISHDA VA TAYYOR MAHSULOTNI
SOTISHDA HISOBNI OLIB BORISHNING ASOSIY
VAZIFALARI VA TASHKIL QILINISHI
Umumiy ovqatlanish korxonasi ko‘zda tutilgan taomlar xilma-
xilligini inobatga olib, iste’molchilar talabiga asosan o‘z faoliyatini
tashkil qiladi. Ushbu faoliyatni nazorat qilish hisobning asosiy
vazifalaridan biridir.
Bundan tashqari hisob:
— ishlab chiqarishda xomashyoning mavjudligi, kelib tushishi
va ro‘yxatdan chiqarilishini, ratsional ishlatishni ta’minlash;
— ishlab chiqarilgan va sotib olinadigan mahsulotlar uchun
narxlarni to‘g‘ri shakllantirish va ularga rioya qilishni nazorat qilish;
— tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun xomashyo sarfini
nazorat qilish;
— xomashyo, yarimfabrikatlar va tayyorlangan taomlar yo‘qla-
masini vaqtida sifatli o‘tkazish;
— faoliyat asosida kelib tushadigan yalpi daromadni to‘g‘ri
hisoblash uchun xizmat qiladi.
Umumiy ovqatlanish korxonasining tovar aylanmasi ikki qism —
ishlab chiqarilgan mahsulot aylanmasi va sotib olingan tovarlar
aylanmasidan tashkil topadi.
5 — R. Asatov va boshq.

66
Tovar aylanmasida asosiy qismni ishlab chiqarilgan mahsulot-
lar tashkil qiladi va sotib olingan tovarlar xilma-xilligini kengaytirish
uchun qo‘llaniladi.
Ishlab chiqarilgan mahsulotlar quyidagilardan tashkil topadi:
— tushlik mahsulotlar (birinchi, ikkinchi, uchinchi taomlar);
— issiq va sovuq gazaklar, kulinar mahsulotlar, yarimfabrikat-
lar, qandolatchilik mahsulotlari, korxonada ishlab chiqarilgan
spirtsiz ichimliklar, issiq ichimliklar, sut va sut mahsulotlari,
pishirilgan tuxum, meva, uzum, poliz, sitrus mevalari (tushlik
mahsulotlar taomlar bilan, qolgan holda barcha mahsulotlar
kilogramm, dona, litrlarda hisoblanadi).
Sotib olinadigan mahsulotlarga kulinar ishlov berilmaydigan
mahsulotlar — non va non mahsulotlari (taom narxiga kiritilgan
holda), qandolatchilik mahsulotlari, spirtsiz ichimliklar kiritiladi.
Ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulotlarni to‘g‘ridan
to‘g‘ri aholiga yoki boshqa iste’molchilarga sotish bilan chakana
tovar aylanmasi shakllanadi.
Ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulotlarni boshqa
korxonalar, chakana savdo korxonalariga sotish bilan ulgurji tovar
aylanmasi shakllanadi.
Chakana va ulgurji tovar aylanmasining summasi yalpi tovar
aylanmasini hosil qiladi. Yalpi tovar aylanmasi korxonaning to‘liq
ishlab chiqarish va savdo faoliyatini tavsiflaydi va ustamalar bilan
shakllangan narxlarda hisoblanadi.
9.2. ISHLAB CHIQARISHDA XOMASHYO KELIB
TUSHISHINI HISOBGA OLISH
Ishlab chiqarishga mahsulot asosan korxona omborlaridan kelib
tushadi. Mahsulot hajmi har kunlik reja-taomnoma va ishlab
chiqarishdagi xomashyo qoldig‘ini hisobga olish bilan belgilanadi.
Ishlab chiqarish mudiri mahsulot olish uchun ma’lum ko‘ri-
nishdagi talabnoma tuzadi. Talabnoma asosida yukxati tuziladi.
Yukxati 2 nusxada tuzilib, birinchi nusxasi ishlab chiqarish
mudirida, ikkinchisi esa ombor xodimi qo‘lida qoladi. Yukxatlar
moddiy javobgar shaxslarning hisobotlari uchun qo‘llaniladi.
Ombordan kun davomida qo‘shimcha mahsulot olish uchun yangi
talabnoma tuziladi.

67
Xomashyoni qabul qilishda mahsulot sifati naviga e’tibor beriladi.
Taomlar to‘plamida ko‘rsatilgan mahsulotdan farqli mahsulot kelib
tushganda, yukxatda o‘sha mahsulotning hisob narxi ko‘rsatiladi.
Ishlab chiqarishga kelib tushgan xomashyo ishlab chiqarish
mudiri hisobiga o‘tkaziladi.
Xomashyo harakati hisobi o‘rtacha chakana hisob narxlariga
umumiy ovqatlanish korxonasi ustamalarini qo‘shib olib boriladi.
9.3. TAYYOR MAHSULOTNI SOTISHNI HISOBGA OLISH
Mahsulotlarning sotish hujjatlarini rasmiylashtirish sotish usuliga
bog‘liqdir. Mahsulotning kattagina qismi iste’molchilarga tarqatish
shaxobchalari orqali yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri ovqatlanish zaliga yetka-
zib berish bilan amalga oshiriladi. Mahsulotning ma’lum bir qismi
esa iste’molchilar uyiga yetkazish, kichkina savdo shoxobchalari
orqali yoki korxona xodimlariga sotiladi.
Naqd hisob-kitob qilish bilan mahsulot sotish. Xizmat ko‘rsatish
shakliga qarab tayyor mahsulot iste’molchilarga tarqatish yo‘llari
(o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishda) yoki ofitsiantlar orqali yetkaziladi.
O‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishda hisob-kitob oldindan qilinadi.
Xaridor xazinachi (kassir) dan har bir taom uchun alohida, agar tushlik
kompleks bo‘ladigan bo‘lsa, butun tushlik patta oladi va ular uchun
hisob-kitob qilinadi. Xazina (kassa) pattalari taom tarqatuvchilar
tomonidan taom turiga qarab alohida ilgaklarga qistirib qo‘yiladi. Kun
oxirida qistirib qo‘yilgan pattalar asosida naqd pulga sotilgan tayyor
taomlar to‘g‘risida dalolatnoma tuziladi. Sotilgan taomlarning umu-
miy narxi nazorat apparatlari hisoblagichlar ko‘rsatkichiga to‘g‘ri kelishi
kerak.
Ishlatilgan xazina pattalari o‘ralgan va tamg‘alangan holda oxirgi
yo‘qlama o‘tkazilguncha ishlab chiqarish mudirida saqlanadi. Agarda
kamomad ro‘y bersa xazina pattalari tekshiruv oxiriga qadar
saqlanadi.
Keyin hisob-kitob qilinadigan, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishda
iste’molchi bilan hisob-kitob taomlar tanlangandan so‘ng amalga
oshiriladi. Xaridor tanlangan mahsulotning hisob-kitobini tarqatish yo‘li
oxirida o‘tiruvchi-nazoratchi — xazinachi bilan amalga oshirib, barcha
taomlar uchun bitta patta oladi. Pattani xaridorga topshirishdan oldin
nazoratchi — xazinachi pattani belgilashi (yirtib qo‘yishi) kerak.

68
Taomlarni tarqatish joyi ishlab chiqarishdan ajratilgan hollarda,
sotilgan mahsulotlar hajmi xazinadagi tushum hajmiga qarab
belgilanadi.
Sotilgan mahsulotlar soni har bir tur uchun operativ yo‘l bilan
nazorat daftari asosida aniqlanadi. Bunday korxonalarda ma’muriyat
ruxsati bilan taomlar sotilishi dalolatnomalari pul miqdori bilan
ko‘rsatilishi mumkin.
Mijozlarga ofitsiantlar xizmat ko‘rsatadigan korxonalarda xaridor
ovqatlanish haqini xazinaga emas, balki ofitsiantga to‘laydi. Ofitsiant
buyurtma olgach, o‘ziga birkitilgan nazorat xazina o‘lchagichida
har bir taom uchun alohida patta oladi. Agarda bir xil taomdan
bir nechta buyurtma tushadigan bo‘lsa, barchasi uchun bitta patta
yozilib, patta orqasida taom narxi va miqdori ko‘rsatiladi. Agar
mijozlar bilan hisob-kitob metrdotellar orqali amalga oshiriladigan
bo‘lsa, ofitsiant yozgan schyotini ro‘yxatdan o‘tkazib, metrdotelga
topshiradi. Schyotlar, reyestr ro‘yxatlari ishlatilishidan oldin sahi-
falanadi, raqamlanadi, ro‘yxatga olinadi va ofitsiant tomonidan
imzolanib qabul qilinadi. Ish smenasi tugagach, xazina-nazorat
apparatlari ko‘rsatkichlarini ofitsiantlar schyotlari bilan solishtiriladi.
Barcha pul tushumi korxonaning bosh xazinachisiga topshiriladi.
Yubiley marosimlari, to‘y va turli xil tantanalarni o‘tkazish
uchun alohida taomnoma tuziladi va buyurtma schyoti rasmiylash-
tiriladi.
Abonementlar va talonlar bo‘yicha mahsulot sotish. Xizmat
ko‘rsatishning bunday turi asosan maxsus talonlar va abonement-
lar joriy qilingan mehmonxonalarda, oromgohlar, maktablar,
kollejlar, litseylar qoshidagi oshxonalarda amalga oshiriladi.
Abonementlar yoki bir martalik talonlar bo‘yicha tushliklar
maxsus taomnomalar bo‘yicha mijozlarga yetkazib beriladi. Bu
holda xazina pattasi berilmaydi. Taomlar tarqatilgach talonlar
ilgaklarga qistirib qo‘yiladi.
Har bir kun oxirida talonlar hisoblanadi va oshxona mahsu-
lotlari sarfini chiqarish uchun dalolatnomalar tuziladi. Parhez
taomlar yo‘llanma talonlari bo‘yicha tarqatiladi. O‘quvchilarning
ovqatlanishi alohida nonushta, tushlik yoki kechki ovqat uchun
tuzilgan guruh talonlari bo‘yicha yetkazib beriladi. Guruh talonlari
asosida yukxatlar tuziladi. Kun oxirida moddiy javobgar shaxs
ilgaklangan abonementlar va talonlarni ularning turi va narxiga
qarab guruhlaydi, 100 donagacha tikib birlashtiradi, birlashtirgan

69
tasmada korxona nomi, moddiy javobgar shaxs familiyasi, hujjatlar
soni, har birlikning narxi, umumiy summasi, sana va o‘z imzosini
qo‘yadi.
Davolash korxonalarida ovqatlanish abonementlari, maxsus
ovqatlanish, bir martalik ovqatlanish talonlari ovqatlanish ratsioni
va bu hujjatlarni bergan korxonalar bo‘yicha turkumlanadi.
Turkumlangan, ishlatilgan abonement va talonlar ikki nusxa
ro‘yxat asosida belgilangan xodimga saqlash uchun topshiriladi.
Hujjatlar shakli, seriyasi, raqami, amal qilish muddatiga qarab
tekshirilgach, ularni qabul qilib olgan xodim ro‘yxatning birinchi
nusxasini imzolab, moddiy javobgar shaxsga topshiradi. Ro‘yxatning
ikkinchi nusxasi va hujjatlar to‘plami qabul qilib olgan xodim qo‘lida
qoladi.
Abonementlar, talonlarni saqlash va yo‘q qilib yuborish shart-
noma asosida amalga oshiriladi.
Buxgalteriya bo‘limida har kuni abonementlar va talonlar aso-
sida mahsulotlarning sotilishi, bu borada moddiy javobgar shaxs-
ning hisobotlari, saqlashga topshirilgan hujjatlarning narxlari
solishtirib boriladi.
Korxona xodimlarini tushlik bilan ta’minlash. Umumiy ovqatla-
nish korxonalari xodimlarini ovqat bilan ta’minlash kunida bir marta
maxsus tuzilgan taomnoma asosida amalga oshiriladi.
Taomlar miqdori joriy kunda ishlovchilar ro‘yxatiga qarab
belgilanadi. Tushlikning imtiyozli narxi xomashyoga bo‘lgan haqiqiy
narxlar bilan belgilanadi.
Mahsulotlarni yetkazishni rasmiylashtirish. Do‘konlar, bufetlar,
alohida joylashgan tarqatish shoxobchalari orqali ishlab chiqarilgan
mahsulotlar kundalik tanlash varaqalari yoki yukxatlar orqali sotiladi.
Kundalik tanlash varaqalari buxgalterlar tomonidan har kuni har
bir moddiy javobgar shaxs uchun alohida ikki nusxada tuziladi.
Kundalik tanlash varaqalari raqamlanadi va maxsus daftarlarda
ro‘yxatdan o‘tkaziladi.
Kundalik tanlash varaqalarining har bir nusxasida buxgalteriya
bo‘limi tomonidan moddiy javobgar shaxsga bir kunlik mahsulot
ajratishining miqdori ko‘rsatiladi.
Kundalik tanlash varaqasi, ular asosida mahsulot olgunga qadar,
korxona rahbari va bosh buxgalter tomonidan imzolanadi.
Ishlab chiqarishdan mahsulot chiqarish davrida ishlab chiqarish
mudiri kundalik tanlash varaqasining ikkala nusxasida kerakli

70
o‘rinda belgi qo‘yib, mahsulotlarning chiqarilgan vaqtini ko‘rsatadi.
Hujjatlarning ikkala nusxasi ham ishlab chiqarish mudiri va
mahsulotlarni oladigan xodim tomonidan imzolanadi. Kundalik
tanlash varaqalarida ikki xil narx — sotuv narxlari, ya’ni mahsulotni
bufetlar yoki boshqa shoxobchalar orqali sotish narxlari va hisob
narxlari, ya’ni moddiy javobgar shaxs hisobidan ro‘yxatdan
chiqariladigan narxlar ko‘rsatiladi.
Sotilmagan mahsulotlar ishlab chiqarishga kundalik tanlash
varaqalarida belgilangandan keyin qaytariladi.
Ish kuni tugagach, har bir kundalik tanlash varaqalari bo‘yicha
chiqarilgan mahsulot hajmi va narxi, summasi hisoblab chiqariladi.
Keyin butun jarayonda qatnashgan moddiy javobgar shaxslar
tomonidan imzolanib tasdiqlanadi.
Savdo shoxobchalariga mahsulot kunda bir marta yetkazilgan
holatda kundalik tanlash varaqalari o‘rniga yukxatlardan foydala-
niladi. Yukxatlarda mahsulotni chiqarish vaqti ko‘rsatiladi va
yukxatlar buxgalteriya bo‘limiga moddiy javobgar shaxs hisoboti
bilan topshiriladi.
Kichkina savdo shaxobchalari sotuvchilari ish kuni yakunida
korxona xazinasiga kirim orderi asosida butun bir kunlik tushum
miqdorini topshiradilar. Kirim orderida kundalik tanlash varaqasi
yoki yukxatning raqami ko‘rsatiladi.
Boshqa umumiy ovqatlanish yoki chakana savdo korxonalariga
mahsulot tovar-transport yukxati, hisob-fakturalar va to‘lov
talabnomalariga asosan amalga oshiriladi.
9.4. QANDOLATCHILIK VA YARIMFABRIKATLAR
SEXLARIDA MAHSULOTLARNI HISOBGA OLISH
Qandolatchilik sexlarida mahsulotlar va tayyor mahsulotlarni
hisobga olish. Qandolatchilik sexlari alohida yuridik shaxs sifatida
yoki umumiy ovqatlanish korxonalarining bo‘linmasi sifatida
shakllanadi.
Mahsulotlar hisobi moddiy javobgar shaxslar, mahsulot nomi,
navi, hajmi, narxi va jami summasiga qarab olib boriladi.
Qandolatchilik sexlarida mahsulotlar oziq-ovqat mahsulotlari
ishlab chiqarish korxonalari retsepturalari bo‘yicha ishlab chiqariladi.
Bunda xomashyoning narxi chakana narxlar bilan belgilanadi.

71
Konditer mahsulotlarining barchasiga sotuv narxlari bilan birgalikda
chakana narxlar belgilanadi. Qandolatchilik sexlarida mahsulot ishlab
chiqarish naryad-buyurtma asosida ishlab chiqariladi. Naryad-
buyurtmada qandolatchilik sexi mudiri iste’molchilar talablariga
asosan ishlab chiqarilishi kerak bo‘lgan mahsulotlarning nomini va
hajmini ko‘rsatadi. Naryad-buyurtma uch nusxada tuziladi va korxona
rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Naryad-buyurtmaning birinchi
nusxasi topshiriqni bajarish uchun sexga, ikkinchisi nazorat uchun
buxgalteriya bo‘limiga, uchinchisi ish haqini hisoblash uchun olib
qo‘yiladi.
Tasdiqlangan naryad-buyurtma asosida buxgalteriya bo‘limi shu
varaqaning o‘zida kerakli xomashyo hajmini aniqlaydi.
Unga bo‘lgan talab hisob-kitob qilinganda uning namlik darajasi
hisobga olinadi. Bu ko‘rsatkich uning xarajat me’yorini belgilaydi.
Shu munosabatda taomlar to‘plamida ko‘rsatilgan normalarga
ustamalar yoki chegirmalar qo‘llaniladi.
M i s o l . Naryad-buyurtma asosida konditer sexiga 100 kg un
berish kerak.
1kg unning narxi 260 so‘m. Standart asosida uning namlilik
darajasi 14,5% , haqiqatda esa 15% , farqi— 0,5% . Uning namligi
baland, shuning uchun u ko‘proq chiqarilishi kerak, ya’ni 0,5 kg
ga ortiqcha chiqarilishi kerak (100 · 0,5/100). Mahsulotning
boshlang‘ich narxi 130 so‘mga ko‘payadi: 0,5 · 260 = 130 s.
Ba’zi bir xomashyo mahsulotlari bo‘lmay qolgan taqdirda
ularning o‘rnini ruxsat berilgan boshqa mahsulot bilan o‘zgartirish
mumkin. Naryad-buyurtmaning orqa tomonida bunday hol
ta’kidlanib, o‘rindosh mahsulotning nomi va hisob-kitobi ko‘rsati-
ladi. Naryad-buyurtma asosida ombordan xomashyo chiqarishga
ruxsat beruvchi yukxat yoziladi.
Ziravorlar, rang beruvchi vositalar va boshqa qo‘shimcha
mahsulotlar vaqt-vaqti bilan ombordan alohida yukxat bilan olib
turiladi.
Retsepturada ko‘rsatilgan barcha masalliqlar sexga ombordan
hujjatlarda ko‘rsatilgan miqdorda chiqarilishi kerak. Rahbariyat va
buxgalteriya bo‘limiga bildirmasdan turib, naryad-buyurtmaga hech
qanday o‘zgartishlar kiritib bo‘lmaydi.
Tayyor konditer mahsulotlari omborga yoki vaqtincha saqlash
uchun kundalik tanlash varaqalari yoki yukxatlar asosida topshiriladi.
Konditer mahsulotlarini qabul qilish va chiqarish hujjatlarida

72
mahsulotlarning to‘liq va aniq nomi, donali mahsulotlarda ularning
vazni ham ko‘rsatiladi.
Moddiy javobgar shaxs har kuni tayyor mahsulotlar harakati haqida
hisobot tayyorlaydi va boshqa tegishli hujjatlar bilan hisobotni
buxgalteriya bo‘limiga topshiradi. Tayyorlanishi tugallanmagan
mahsulotlar keyingi kunda tayyorlanishi tugatilib, omborga yoki
vaqtincha saqlash joylariga alohida yukxat bilan birinchi o‘rinda
jo‘natiladi.
Qandolatchilik mahsulotlari ishlab chiqarish uchun ishlatiladi-
gan xomashyo sex mudiri hisobidan o‘rnatilgan normalar me’yorida
chiqarib tashlanadi.
Xomashyoning haqiqiy sarfi ishlab chiqarishda mahsulotlar harakati
hisobotida ko‘rsatiladi. Bu hujjatda hisobot davri kelib tushgan
mahsulotlar hajmi, hisobot davrining boshi va oxiridagi mahsulot
qoldiqlari yo‘qlama dalolatnomalari va qoldiq mahsulotlarini qaytib
topshirish hujjatlari asosida ko‘rsatiladi. Buning uchun hisobot davri bo-
shidagi mahsulot qoldig‘iga butun davr ichidagi kelib tushgan mahsulot
qo‘shiladi. Bu ko‘rsatkichdan hisobot davrining oxiridagi qoldiq ajratib
olinadi. Shundan so‘ng xomashyoning haqiqiy sarfi va me’oriy hujjatlarda
ko‘rsatilgan sarf solishtiriladi va farq aniqlanadi. Barcha xomashyo farqi
bo‘yicha moddiy javobgar shaxs yozma tushuntirish xati yozadi va ko‘rib
chiqish uchun korxona rahbariga yuboradi.
Qandolatchilik sexida boyliklarning umumiy qoldig‘i hisobotlarda
ko‘rsatilgan tayyor mahsulotlar qoldig‘i summasiga to‘g‘ri kelishi
kerak.
Yarimfabrikatlar sexlarida mahsulotlar hisobini olib borish. Yarim-
fabrikatlar ishlab chiqaradigan sexlarda xomashyo va mahsulot-
larning natural va narxi bo‘yicha hisob olib boriladi.
Sex mudiri talabnomasiga asosan sexlarga xomashyo ombordan
yukxatlar orqali beriladi.
Sex mudiri mahsulotlarni o‘rtacha (chakana) narxlar bo‘yicha
kirim qiladi.
Go‘shtni katta bo‘lakli yarimfabrikatlarga ajratish dalolatnoma
orqali rasmiylashtiriladi. Ushbu dalolatnoma sexga kelib tushgan
go‘sht hujjatlari bilan bir o‘rinda turadi. Bu dalolatnoma moddiy
javobgar shaxs tomonidan har kuni, ba’zan esa jarayon shartlariga
qarab 2—3 kun oldin tuziladi. Shartnomaga yukxatlar yoki
yarimfabrikatlarni vaqtincha saqlash joylariga yuborish hujjatlari ilova
qilinadi.

73
Mayda bo‘lakli (donali) yarimfabrikatlar ishlab chiqaruvchi
sexlarda xomashyo moddiy javobgar shaxslar hisobidan retseptura
normalari bo‘yicha ro‘yxatdan chiqariladi.
Ishlatilgan xomashyo hajmini nazorat qilish uchun har kun
yukxatlar, kundalik tanlash varaqalari asosida yig‘ma qaydnomalar
to‘ldirib boriladi. Bu qaydnomalarda sexlarda ishlab chiqarilgan
yarimfabrikatlar hajmi ko‘rsatiladi. Qaydnomaning orqa tomonida
me’yorlarga asoslangan qayta ishlangan asosiy va yordamchi xom-
ashyo hisob-kitobi olib boriladi.
Haqiqiy ishlatilgan xomashyoning me’yor bilan to‘g‘ri kelmas-
ligi mahsulotlar yo‘qlamasi vaqtida aniqlanadi va ishlab chiqarishda
mahsulot harakati hisobotida ko‘rsatiladi. Ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning nazorat hisob-kitobi yo‘qlamalar asosida amalga
oshiriladi. Aniqlangan farqlar borasida moddiy javobgar shaxs yozma
tushuntirish xati beradi va u rahbar huzurida ko‘rib chiqiladi.
Tayyor yarimfabrikatlar sexdan omborga yoki vaqtincha saqlash
joylariga yukxatlar yoki kundalik tanlov varaqalari asosida topshiriladi.
Sex mudirlari buxgalteriya bo‘limiga ishlab chiqarishda tayyor
mahsulotlar (yarimfabrikatlar) harakati bo‘yicha hisobotni har kuni
yetkazib turishlari kerak.
Tayanch iboralar:
Tovar aylanmasi. Ishlab chiqarishga kelgan xomashyoni hisobga olish.
Tayyor mahsulotni sotish. Mahsulotni chiqarish tartibi. Mahsulotni
chiqarish hujjatlari. Qandolatchilik sexlaridan mahsulot chiqarish
xususiyatlari. Yarimfabrikatlar sexlarida mahsulotlarni hisobga olish.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Mahsulotlarni ishlab chiqish va sotishni hisobga olishning vazifalari
nimalardan iborat?
2. Umumiy ovqatlanish korxonasi tovar aylanmasi va uning tarkibiy qismi.
3. Ishlab chiqarishga xomashyo kelib tushishining jarayoni nimalardan iborat?
4. Mahsulotlarni sotish usullarini tavsiflab bering.
5. Tayyor mahsulotlarni chiqarish qanday hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi?
6. Qandolatchilik sexlarida mahsulotlarni hisobga olish qanday amalga
oshiriladi?
7. Qandolatchilik sexlarida moddiy javobgar shaxs qanday hujjatlar tuzadi?
8. Yarimfabrikatlar ishlab chiqarish sexlarida mahsulotlarni hisobga olish
qanday amalga oshiriladi?

74
1 0 - m a v z u
BUFETLAR, KULINARIYA DO‘KONLARI
VA BOSHQA CHAKANA SAVDO KORXONALARIDA
JARAYONLARNI HISOBGA OLISH
R e j a :
10.1. Bufetlar va kichkina chakana savdo korxonalaridagi jara-
yonlarni hujjatlashtirish.
10.2. Bufetlar va kichkina chakana savdo korxonalarida hisob
jarayonlarini tashkil qilish.
10.1. BUFETLAR VA KICHKINA CHAKANA SAVDO
KORXONALARIDAGI JARAYONLARNI HUJJATLASHTIRISH
Umumiy ovqatlanish korxonalarining talaygina qismi o‘z
tarkibida chakana savdoni amalga oshiruvchi bufetlar, do‘konlar,
kulinariya va yarimfabrikatlar do‘konlarini birlashtiradi.
Bu chakana savdo korxonalari ishlab chiqarilgan va sotib olingan
mahsulotlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri aholiga naqd pulga sotish bilan
shug‘ullanadi.
Bufetlar va kichkina chakana savdo korxonalaridagi jarayonni
hisobga olishda mo‘ljallangan tovar aylanmasini bajarish, tushumni
o‘z vaqtida korxona xazinasiga topshirish, tovar-moddiy boylik-
larining saqlanishini ta’minlash kerak.
Pul vositalari va tovar-moddiy boyliklarining saqlanishi uchun
javobgarlik sotuvchi yoki bufetchiga yuklatiladi.
Bufetlar, kulinariya do‘konlariga kelib tushadigan tovarlar
yukxatlar bilan, ishlab chiqarilgan mahsulotlar esa kundalik tanlov
varaqalari bilan rasmiylashtiriladi.
Ta’minotchilar tomonidan yetkazib beriladigan mahsulotlar
tovar-transport yukxatlari, schyotlar, boshqa kerakli hujjatlar asosida
kelib tushadi.
Korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotlar bufetlar orqali, bufet
uchun tasdiqlangan ustamalarni hisobga olgan holda, sotiladi. Idishlar
sotib olingan narxda hisobga kiritiladi. Shisha idishlar tovar singari
hisoblanadi, ammo tovar hisobotiga alohida qatorda ko‘rsatiladi.

75
Sotuvchi o‘zgargan holatlarda mahsulotlar, idishlar va jihoz-
lar qoldig‘ini topshirish amalga oshiriladi va maxsus dalolatno-
ma tuziladi.
Dalolatnoma uch nusxada tuzilib, birinchi nusxasi tovar hisoboti
bilan buxgalteriya bo‘limiga, ikkinchisi boyliklarni qabul qilgan
shaxsga, uchinchisi boyliklarni topshirgan shaxsga topshiriladi.
Mahsulotlar uchun hisob-kitob korxona xazinasi orqali yoki
to‘g‘ridan to‘g‘ri sotuvchi orqali amalga oshiriladi. Agar iste’molchi
mahsulot uchun hisob-kitobni xazina orqali amalga oshirsa, sotilgan
mahsulotlar moddiy javobgar shaxsdan xazina-nazorat apparati
ko‘rsatkichi bo‘yicha hisobdan chiqariladi. Sotilgan mahsulotlar
uchun naqd pul korxona xazinasiga topshiriladi. Topshirilgan
mablag‘ evaziga sotuvchi bosh buxgalter va xazinachi tomonidan
imzolangan kirim xazina orderi pattasini oladi. Bu pattalar asosida
sotilgan mahsulot chiqimga chiqarilib yuboriladi. Harakatdagi savdo
shoxobchalariga mahsulot jo‘natish kundalik tanlov varaqalari yoki
chiqim yukxatlari asosida amalga oshiriladi.
10.2. BUFETLAR VA KICHKINA CHAKANA SAVDO
KORXONALARIDA HISOB JARAYONLARINI TASHKIL QILISH
Sotuvchilar ma’lum davr uchun (5 kundan oshmasligi kerak)
buxgalteriya bo‘limiga tovar hisobotlarini topshirib turishlari kerak.
Har bir hisobotda mahsulot qoldig‘i ko‘rsatiladi. Kun boshidagi
mahsulot qoldig‘i oldingi hisobotdan yoki yo‘qlama ro‘yxatidan
olinadi. Hisobotning kirim qismi yukxatlar va kundalik tanlov
varaqalari asosida to‘ldiriladi. Chiqim qismiga esa, mahsulot sotilishi
natijasida kiritilgan pul tushumi xazina-nazorat apparatlari
ko‘rsatkichlari yoki kirim xazina orderi pattalari asosida kiritiladi.
Bundan tashqari omborga qaytarilgan, dalolatnomalar asosida ro‘yxat-
dan chiqarilgan mahsulotlar ham ko‘rsatiladi. Joriy kun oxiridagi
qoldiq kirim summasi va oldingi qoldiq summasi yig‘indisidan chiqim
summasini ayirib tashlash bilan hisoblanadi. Hisobotning orqa
tomonida idishlar harakati hisoboti amalga oshiriladi.
Tovar hisoboti barcha ilova qilingan hujjatlar bilan tekshirish
uchun buxgalteriya bo‘limiga topshiriladi. Ushbu hujjatlarning
hammasi alohida har bir kun uchun ombor, ishlab chiqarish, xazina
hujjatlari bilan solishtiriladi. Agar buxgalterlar tomonidan xatolar

76
aniqlansa, sotuvchi ogohlantiriladi, xatolar sotuvchi qo‘lidagi
hisobotda ham o‘zgartiriladi.
Harakatdagi savdo shoxobchalari sotuvchilari tovar hisoboti tuz-
maydilar. Har bir mahsulot guruhi sotilgach, u uchun tushum
korxona xazinasiga kirim orderi asosida topshiriladi. Shundan so‘ng
mahsulotning yangi guruhi olinadi. Ish kuni tugagach mahsulot-
larning qolgan qismi omborga qaytarib topshiriladi va bu haqda
yukxatlar yoki kundalik tanlov qog‘ozlarida belgi qo‘yiladi. Korxona
rahbari tomonidan belgilangan kunlarda sotuvchilar yukxatlarni, pul
tushumi topshirganlari to‘g‘risidagi pattalarni buxgalteriya bo‘limiga
topshiradilar. Bu haqda buxgalteriya bo‘limi ro‘yxatiga imzo
qo‘yadilar. Buxgalterlar olingan mahsulotlar, ular uchun kelib
tushgan pul tushumi hujjatlarini haqiqiy ko‘rsatkichlar bilan
solishtirib tekshiradilar.
Mahsulotlar harakati hisobi umumiy ovqatlanish korxonasi
ustamalari bilan hisoblangan narxlarda amalga oshiriladi.
Umumiy ovqatlanish korxonalarining asosiy daromadi yalpi
daromad hisoblanadi, u savdo ustamalaridan iborat bo‘ladi. Usta-
ma summasi ishlab chiqarilgan mahsulot va sotib olingan mahsu-
lotlar narxiga qo‘yiladi. Yalpi daromad hisobotini ta’minlash uchun
ko‘pgina korxonalar ustamalarning yagona me’yorini belgilaydi.
Tayanch iboralar:
Bufetlardagi jarayonlar. Kichkina chakana savdo tarmog‘idagi
jarayonlarda hujjatlarni rasmiylashtirish. Sotuvchining vazifalari.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Bufetlar va kichkina savdo shoxobchalarida jarayonlar hisobi nimani
ta’minlaydi?
2. Bufetlar va kichkina savdo shoxobchalarida moddiy boyliklar harakati
qanday hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi?
3. Sotuvchining buxgalteriya bo‘limi oldidagi burchlari nimalardan iborat?
4. Kichkina savdo korxonalari, harakatdagi savdo shoxobchalarida hisobot-
larni topshirish va hisobni tashkil qilish.

77
11-mavzu
UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIDA
MULKLARNI YO‘QLAMA QILISH
R e j a :
11.1. Mulklarni yo‘qlama qilish, yo‘qlama turlari va o‘tkazish
tartibi.
11.2. Yo‘qlama natijalarini hujjatlashtirish.
11.3. Yo‘qlama natijalarini aniqlash va hisobga olish.
11.1. MULKLARNI YO‘QLAMA QILISH, YO‘QLAMA
TURLARI VA O‘TKAZISH TARTIBI
Mahsulotlar zaxirasi va moddiy boyliklar saqlanishini nazorat
qilishning asosiy usullaridan biri mulklarni vaqt-vaqti bilan yo‘qlama
(inventarizatsiya) qilishdir.
Yo‘qlama qilish — bu tovar-moddiy boyliklarining haqiqiy mav-
judligini, haqiqiy qoldiqlarni buxgalteriya hisobi ko‘rsatkichlari bilan
solishtirib tekshirishdir.
Korxona rahbari va bosh buxgalter yo‘qlamalarning vaqtida
o‘tkazilishi uchun javobgardirlar.
Yo‘qlama qilishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
— tovar-moddiy boyliklarning saqlanishini nazorat qilish,
birlamchi sifatini qisman yo‘qotgan mahsulotlarni aniqlash;
— moddiy javobgarlikni tashkil qilish shartlarini o‘rganish,
mahsulotlarni saqlash qoidalarining amal qilishini tekshirish.
Mulklarni yo‘qlama qilish quyidagi holatlarda amalga oshiriladi:
— yillik, yakuniy balans tuzishdan oldin;
— davriy, belgilangan davrlarda;
— tovar-moddiy boyliklarni qaytadan narxlash davrida;
— moddiy javobgar shaxs o‘zgarganda;
— o‘g‘rilik yoki tabiiy ofat holatlaridan so‘ng;
— tekshiruv organlari talablariga asosan;
— auditor tekshiruvlari, reviziyalar davrida.
Korxona omborlarida yo‘qlamalar orasidagi davrda ikki-uch
marta saylanma yo‘qlamalar o‘tkazish kerak.

78
Saylanma yo‘qlamalar — alohida mahsulotlar bo‘yicha, agar
ularga talab katta bo‘lsa, yuqori tovar zaxiralariga ega mahsulotlar
bo‘yicha o‘tkaziladi.
Saylanma yo‘qlamalar davrida xatoliklar va kamomad aniq-
lansa, u holda navbatdan tashqari umumiy yo‘qlama o‘tkazili-
shi shart.
Davriy yo‘qlamalar umumiy ovqatlanish korxonalari omborla-
rida har bir chorakda kamida bir marta o‘tkazilishi kerak.
Yo‘qlamalarni tashkil qilish va o‘tkazishni nazorat qilish doimiy
faoliyat ko‘rsatuvchi yo‘qlama komissiyasi tomonidan amalga
oshiriladi. Komissiya a’zoligiga korxona rahbari yoki uning
o‘rinbosari (komissiya raisi qilib belgilanadi), bosh buxgalter,
bo‘linmalar rahbarlari, jamoa vakillari tayinlanadilar.
Omborlarda yo‘qlama o‘tkazish ishchi yo‘qlama guruhi tomo-
nidan amalga oshiriladi. Ishchi yo‘qlama guruhi: guruh raisi, moddiy
javobgar shaxs va buxgalter a’zoligida korxona rahbari tomonidan
belgilanadi.
Yo‘qlama komissiyasi yo‘qlama boshlashdan oldin korxona
farmoyishi bilan belgilanadi.
Yo‘qlama qo‘qqisdan boshlanishi kerak. Korxonaga yo‘qlama
komissiyasi kelguncha, moddiy javobgar shaxslar bo‘lajak yo‘qla-
madan xabardor bo‘lmasliklarini ta’minlashi lozim. Yo‘qlama
komissiyasi a’zolari korxonaga kelgach, yo‘qlama boshlanguncha
barcha mahsulotlar kirim va chiqimi to‘xtatilishi kerak. Bino
eshiklari yopiladi, barcha yordamchi xonalar, alohida kirib-chiqish
joylariga ega mahsulot saqlash xonalari yopilib tamg‘alanadi.
11.2. YO‘QLAMA NATIJALARINI HUJJATLASHTIRISH
Yo‘qlamani muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun ushbu moddiy
javobgar shaxsga taalluqli barcha kirim-chiqim hujjatlari aniqlana-
di. Hujjatlar yo‘qlama muddatigacha bo‘lgan davrda hisobga olingan
bo‘lishi kerak.
Ishchi guruh o‘z faoliyatini boshlashdan oldin, moddiy javobgar
shaxsdan barcha hujjatlar bilan ilova qilingan oxirgi tovar hisobotini
olishi kerak.
Hisobotlar tekshiriladi va har bir hujjat komissiya raisi
tomonidan «Yo‘qlamaga qadar» deb imzolanadi.

79
Yo‘qlama natijalari aniq bo‘lishi uchun komissiya yo‘qlama
boshlashdan oldin barcha o‘lchov asboblarining sozligini tekshirishi
kerak. Mahsulotlarni yo‘qlama qilish ularni qayta hisoblash,
o‘lchash bilan amalga oshiriladi. Shu bilan birgalikda barcha idishlar
hisobga olinadi. Barcha moddiy boyliklar qoldig‘i haqidagi
ma’lumotlar yo‘qlama ro‘yxatlariga kiritiladi. Ushbu ro‘yxatlar uch-
to‘rt nusxada tuziladi.
Yo‘qlama ro‘yxatlari har bir moddiy javobgar shaxs yoki guruh
uchun, har bir mahsulot saqlanadigan joy bo‘yicha alohida tuziladi.
Birinchi nusxasi moddiy javobgar shaxs tomonidan, ikkinchisi
yo‘qlama guruhi a’zolari tomonidan, uchinchisi esa, agar moddiy
javobgar shaxs o‘zgarsa, yangi moddiy javobgar shaxs tomonidan
to‘ldiriladi.
Yo‘qlama ro‘yxatlari to‘ldirilayotgan vaqtda barcha nusxalar
o‘zaro taqqoslanib boriladi. Yo‘qlama ro‘yxatlari aniq, ravon,
tushunarli qilib tuzilishi kerak.
Agar yo‘qlama ro‘yxatida xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa,
xatolar tuzatiladi va barcha komissiya a’zolari tomonidan tasdiqlanib
imzolanadi.
Ro‘yxatning har bir varag‘i va yakuniy varag‘i barcha komissiya
a’zolari tomonidan imzolanadi. Ro‘yxat oxirida moddiy javobgar shaxs
yo‘qlama to‘g‘ri o‘tkazilgani, barcha mahsulotlar va idishlar ro‘yxatga
kiritilgani, moddiy javobgar shaxsning hech qanday da’vosi yo‘qligini
va barcha ko‘rsatilgan tovar-moddiy boyliklar u tomonidan vaqtinchalik
saqlashga olinganini belgilovchi xat yozib beradi. Boshqa korxonalardan
vaqtincha saqlash uchun qabul qilingan boyliklar va idishlar uchun
alohida ro‘yxatlar tuziladi. Yaroqsiz mahsulotlar ro‘yxatga kiritilmaydi
va ularning yaroqsizligini tasdiqlovchi dalolatnomalar tuziladi.
Yo‘qlama uzoqroq muddatga cho‘ziladigan bo‘lsa yoki tushlik vaqtida
barcha xodimlar birgalikda xonalardan chiqib ketadilar. Xona yopiladi,
tamg‘alanadi. Qulfning kaliti moddiy javobgar shaxs qo‘lida,
tamg‘alovchi vositalar esa yo‘qlama guruhi raisi qo‘lida qoladi.
Yo‘qlama komissiyasi tovarlarning haqiqiy mavjudligini,
yorliqlarning to‘g‘ri tuzilganligini, mahsulot nomi, hajmi, narxining
yorliqlarda to‘g‘ri ko‘rsatilganini tekshiradi. Yorliqlarga tartib raqami
yoziladi, nazorat qaydnomasida ro‘yxatga kiritiladi. So‘ngra bu
ma’lumotlar buxgalteriya bo‘limiga yo‘qlama ro‘yxatiga kiritilishi
uchun yuboriladi. Ko‘rsatkichlar qayta ishlanish uchun kompyuterga
kiritiladi.

80
Nazorat qaydnomasi komissiya raisi qo‘lida bo‘ladi va ro‘yxat-
lar bilan solishtirgach, buxgalteriya bo‘limiga topshiriladi. Yorliqlar
ombor xodimlari, komissiya raisi, moddiy javobgar shaxs tomonidan
imzolanib, yo‘qlama natijalari chiqquncha saqlanadi. Natijalar
chiqqach, yorliqlar yo‘qotib yuboriladi.
Yo‘qlama tugagach, ombor ochilguncha, korxona rahbarlari
yo‘qlama to‘g‘ri o‘tkazilganini tekshirish uchun nazorat tekshiruv-
lari o‘tkazadilar. Tekshiruvlar korxona rahbari, doimiy yo‘qlama
komissiya a’zolari va moddiy javobgar shaxs ishtirokida o‘tkaziladi.
Yo‘qlama ro‘yxatida ko‘rsatilgan nisbatan qimmatroq mahsulot-
larning 10—15 %i tekshiriladi va ro‘yxatdan o‘tgan mahsulotlarning
jami 15 % idan kam bo‘lmasligi kerak.
Yo‘qlama ro‘yxati ko‘rsatkichlari nazorat tekshiruvlari ko‘rsat-
kichlaridan farq qilsa, qaytadan yo‘qlama o‘tkazish tayinlanadi.
Yo‘qlama o‘tkazgan yo‘qlama komissiyasiga nisbatan ma’muriy
choralar ko‘riladi.
Yo‘qlama komissiyasi ishi bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi.
Bayonnomada yo‘qlama natijalari, mahsulotlarning saqlanish
sharoitlari, yuzaga kelgan kamchiliklarni bartaraf qilish choralari
aks ettiriladi.
11.3. YO‘QLAMA NATIJALARINI ANIQLASH VA HISOBGA OLISH
Yo‘qlama natijasida omborda mahsulotlar yetishmovchiligi,
ortiqchaligi, navining o‘zgarishi aniqlanishi mumkin.
Mahsulotlar soni bo‘yicha kamomad aniqlansa, belgilangan
me’yorlarda tabiiy kamayish hisoblanadi. Nav o‘zgarganda
kamomad yoki ortiqchalik holatlariga tekshiriladigan davr uchun
faqat bir moddiy javobgar shaxs hisobidagi tashqi ko‘rinishi bir xil
bo‘lgan, o‘rami buzilmagan mahsulotlar uchun ruxsat beriladi.
Yo‘qlama natijasi bo‘yicha moddiy javobgar shaxs to‘liq tushun-
tirish xati beradi.
Yo‘qlamaning taxminiy natijalari yo‘qlama tugagach, ombor
ochilmasdan chiqarilishi kerak.
Yo‘qlamaning yakuniy natijalarini buxgalteriya bo‘limi yo‘qlama
tugagach uch kun davomida yakunlab berishi kerak. Natijalarni
aniqlash uchun buxgalteriya bo‘limida solishtirma qaydnomalar
tuziladi. Ularda hisobdagi mahsulotlar hajmi va mahsulotlarning

81
haqiqiy hajmi bilan solishtiriladi, har bir mahsulotning hajmi, narxi,
summasi, nomi, navidagi o‘zgarishlar ko‘rsatiladi.
Doimiy yo‘qlama komissiyasi solishtirma qaydnomaning to‘g‘ri
tuzilganini tekshiradi va yo‘qlama natijalari bo‘yicha o‘z fikr-
mulohazalarini bayonnomada ko‘rsatadi.
Bayonnoma yo‘qlama tugagach, 10 kun ichida, korxona rahbari
tomonidan tasdiqlanadi.
Tabiiy kamayish me’yorlari asosidagi kamomad korxona ishlab
chiqarish xarajatlari hisobidan chegiriladi, boshqa kamomad,
nobudgarchilik javobgar shaxs zimmasiga yuklatiladi.
Mahsulot navining o‘zgarganligi sababli paydo bo‘lgan summa
farqi javobgar shaxslardan hisob narxlari bo‘yicha undiriladi.
Omborlarda kamomad o‘rnini qoplash hisob narxi, ya’ni
chakana narxlarda amalga oshiriladi.
Yo‘qlama vaqtida vujudga kelgan kamomad doimiy yo‘qlama
komissiyasi tomonidan ko‘rib chiqiladi. Aybdor shaxslar aniqlana-
di, kelgusida bunday kamchiliklarni oldini olish chora-tadbirlari
ko‘rib chiqiladi.
Kamomadga yo‘l qo‘ygan xodim o‘z xohishi bilan zarar miq-
dorini korxona xazinasiga to‘laydi. Kamomadlar darhol qoplani-
shi kerak. Shu bilan birgalikda kamomad xodimning ish haqidan
ham qoplanishi mumkin. Bu holda korxona rahbarining farmoyishi
bo‘lishi lozim. Farmoyish kamomad aniqlangandan so‘ng ikki
haftada chiqarilishi kerak. Kamomadga yo‘l qo‘ygan xodimga
farmoyish yetkazilgandan keyin, 7 kundan keyin, uni bajarish
amalga oshirilishi lozim.
Kamomadni yuzaga keltirgan xodim aniqlanmasa, kamomad
summasi korxona zarariga chiqariladi.
Ortiqcha chiqqan mahsulotlar omborga kirim qilinadi va korxona
daromadi deb hisoblanadi.
Xomashyo, yarimfabrikatlarni yo‘qlama qilish ham shu tartib-
da o‘tkaziladi. Yo‘qlama natijalariga qarab yo‘qlama ro‘yxati
tuziladi. Bu ro‘yxat ham 2 yoki 3 nusxada tuziladi.
Yo‘qlama tugagach komissiya raisi ro‘yxatning birinchi nusxa-
sini buxgalteriya bo‘limiga, ikkinchi nusxasini esa ishlab chiqarish
mudiriga birinchi nusxada imzolab olish sharti bilan topshiradi.
Buxgalteriya bo‘limi mahsulotlar narxining to‘g‘riligini tekshirib,
yakunlab, keyingi kundan kechiktirmasdan yo‘qlamaning yakuniy
natijasini aniqlaydi va dalolatnoma rasmiylashtiriladi.
6 — R. Asatov va boshq.

82
Yo‘qlama natijalari yo‘qlamagacha tuzilgan tovar harakatlari
hisobotlariga kiritiladi.
Yo‘qlama natijalari va moddiy javobgar shaxsning tushuntirish
xatini buxgalteriya bo‘limi xodimlari doimiy yo‘qlama komissiyasi
va rahbariyatga topshiradi. Korxona rahbari bu hujjatlarni ikki kun
davomida tasdiqlab berishi kerak.
Tayanch iboralar:
Yo‘qlama (inventarizatsiya). Yo‘qlama qilish. Yo‘qlama shakl-
lari. Yo‘qlamani o‘tkazish tartibi. Yo‘qlama natijalari. Yo‘qlama
natijalarini hisobga olish.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Yo‘qlama (inventarizatsiya) nima?
2. Yo‘qlamaning vazifalari nima?
3. Yo‘qlamaning qanday turlarini bilasiz?
4. Yo‘qlama qanday hollarda o‘tkaziladi?
5. Yo‘qlamani korxonaning qaysi bo‘linmalari amalga oshiradi?
6. Yo‘qlama qanday hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi?
7. Yo‘qlama moddiy boyliklarning qanday holatlarini yuzaga chiqarishi
mumkin?
8. Yo‘qlama natijalari qanday qilib ro‘yxatdan chiqariladi?

83
1 2 - m a v z u
UMUMIY OVQATLANISH
KORXONALARINING MODDIY-TEXNIKA TA’MINOTI
VOSITALARINI HISOBGA OLISH
R e j a :
12.1. Korxona moddiy-texnika ta’minoti vositalarini hisobga
olishning vazifalari.
12.2. Asosiy vositalarning tasniflanishi va baholanishi.
12.3. Asosiy vositalar harakatini hujjatlar orqali rasmiylashtirish.
12.4. Kam baholi va tez eskiradigan buyumlar hisobini tashkil
qilish.
12.1. KORXONA MODDIY-TEXNIKA TA’MINOTI VOSITALARINI
HISOBGA OLISHNING VAZIFALARI
Umumiy ovqatlanish korxonalarini zamonaviy texnika vositalari
bilan ta’minlash bilan xodimlarning ish unumdorligi, mehnat
sharoitlarining yaxshilanishi, xizmat sifatining oshishi, faoliyatning
samaradorlik ko‘rsatkichlari oshishi ta’minlanadi.
Asosiy vositalarning tub xususiyati, ularning uzoq muddat xizmat
qilishi, eskirmasligi va eskirishi korxonaning amortizatsiya chiqimlari
bilan hisob-kitob qilinishidir. Korxonaning asosiy vositalariga eng
kam ish haqining 50 martalik hajmiga narxi teng keluvchi va xizmat
muddati 1 yildan oshadigan vositalar kiradi.
Eng kam ish haqining 50 martalik hajmidan narxi bo‘yicha kam
bo‘ladigan, xizmat muddatining farqi bo‘lmaydigan yoki narxiga
bog‘liq bo‘lmay, xizmat muddati 1 yildan kam bo‘ladigan
mahsulotlar asosiy vositalarga kirmaydi va kam baholi yoki tez es-
kiradigan buyumlar sifatida hisobga olinadi.
Asosiy vositalar, kam baholi, tez eskiradigan buyumlarni hisobga
olish quyidagilarni ta’minlashi kerak:
— vositalarni saqlash va ishlatish joylarida ularning saqlanishini
nazorat qilish;

84
— vositalar harakati bo‘yicha hujjatlarni o‘z vaqtida, to‘g‘ri
rasmiylashtirish;
— ta’minotning tasdiqlangan me’yori asosida vositalarning
haqiqiy mavjudligini nazorat qilish;
— amortizatsiya chegirmalarini to‘g‘ri hisoblash va maqsadli
yo‘naltirish;
— asosiy vositalarni yo‘q qilish natijalarini aniq hisoblash va
hisobda aks ettirish.
Hisobning asosiy vazifalaridan yana biri asosiy vositalar, kam
baholi, tez eskiradigan vositalardan to‘g‘ri va samarali foydalanishni
nazorat qilishdir.
12.2. ASOSIY VOSITALARNING TASNIFLANISHI VA BAHOLANISHI
Asosiy vositalar — bu mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish
yoki xizmatlarni ko‘rsatish jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-
madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun xo‘jalik yuritish vaqtida
uzoq muddat mobaynida foydalanish maqsadida korxona tomonidan
ushlab turiladigan aktivlardir.
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2004-yil 20-
yanvarda 1299-son bilan ro‘yxatga olingan «Asosiy vositalar» 5-sonli
BHMSda asosiy vositalarga ana shunday ta’rif berilgan. Mazkur
standart subyektga mulkchilik, xo‘jalik yuritish va tezkor boshqarish
huquqlarida tegishli bo‘lgan asosiy vositalarni hisobga olish tartibi
va uslubiyatini belgilaydi.
Asosiy vositalar tarkibiga bir yildan ko‘proq muddatda xizmat
qiladigan yoki xizmat muddatidan qat’i nazar har bir birligi
(to‘plami) ning qiymati O‘zbekiston Respublikasida belgilangan eng
kam oylik ish haqiga ellik baravar miqdordan qo‘proq bo‘lgan (sotib
olish paytiga) aktivlar kiradi. Har bir birligining qiymati eng kam
oylik ish haqining ellik baravari miqdoridan kam bo‘lgan yoki
xizmat muddati bir yildan kam bo‘lgan barcha mehnat ashyolari
moddiy boyliklar tarkibida inventar va xo‘jalik ashyolari kabi hisobga
olinadi. Hisobot davri bo‘yicha korxona rahbari buyumlarni inventar
va xo‘jalik ashyolari tarkibida hisobga olish uchun ularning pastroq
qiymatini belgilash huquqiga ega.
Asosiy vositalar — har qanday korxonaning, har qanday
tadbirkorlik faoliyatining moddiy-texnika bazasidir. Aniqrog‘i, asosiy

85
vositalar binolar, inshootlar, mashina va uskunalar hamda xizmat
muddati bir yildan ko‘p bo‘lgan boshqa mehnat vositalaridan iborat.
Shuni ta’kidlash lozimki, qaysidir bir obyektni asosiy vositalar
tarkibiga kiritish uchun, u mustaqil ravishda foydalanish
imkoniyatiga ega bo‘lishligini nazarda tutish kerak. Chunonchi,
ta’mirlash vaqtida avtomobildagini almashtirish uchun sotib olingan
dvigatelni, uning qiymati 700 ming so‘m bo‘lsa ham, asosiy vositalar
tarkibiga kiritib bo‘lmaydi, chunki avtomobilsiz dvigateldan
foydalanib bo‘lmaydi. Ushbu dvigatel ehtiyot qismlar tarkibiga
kiritiladi va TMB kabi hisobga olinadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan kelgusida iqtisodiy foyda
olishga ishonch bo‘lsa va agar aktivning qiymati aniq belgilanishi
mumkin bo‘lsa, ya’ni asosiy vositalar obyekti foydalanishga qabul
qilingan va barcha dastlabki hujjatlar rasmiylashtirilgan bo‘lsa, asosiy
vositalar aktiv sifatida e’tirof etilishi mumkin.
Asosiy vositalar ishlab chiqarish va ishlab chiqarishga taalluqli
bo‘lmagan vositalarga bo‘linadi.
Ishlab chiqarish asosiy vositalari ishlab chiqarishda bevosita
qatnashadi yoki ishlab chiqarish uchun xizmat qiladi.
Ishlab chiqarishga taalluqli bo‘lmagan asosiy vositalarga korxona
xodimlariga xizmat qilish uchun mo‘ljallangan va korxona balansida
hisobga olingan madaniy, maishiy, uy-joy-kommunal xo‘jaligi,
sog‘liqni saqlash hamda ta’lim muassasalariga qarashli obyektlar
kiradi.
O‘zining tabiiy-ashyoviy tarkibi bo‘yicha asosiy vositalar quyidagi
hisob-varaqlarda hisobga olinadi:
0110 — Yer;
0111— Yerni obodonlashtirish;
0112 — Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha olinadigan
asosiy vositalarni o‘zlashtirish;
0120 — Binolar, inshootlar va uzatkich moslamalar;
0130 — Mashinalar va uskunalar;
0140 — Mebel va ofis jihozlari;
0150 — Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi;
0160 — Transport vositalari;
0170 — Ishchi va mahsuldor hayvonlar;
0180 — Ko‘p yillik ekinlar;
0190 — Boshqa asosiy vositalar;
0199 — Konservatsiya qilingan asosiy vositalar.

86
Korxona buxgalteriya xizmatining asosiy vazifasi — asosiy
vositalarni qiymati bo‘yicha hisobga olish, ya’ni ularni baholashda
yagona tamoyilga rioya qilishdir.
Hisobga olish va hisobotda asosiy vositalar obyekti dastlabki
qiymat, qoldiq qiymat, tiklash qiymati va tugatish qiymati bo‘yicha
aks ettiriladi.
Haq evaziga sotib olingan asosiy vositalar obyektining dastlabki
qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi:
— aktivlarni yetkazib beruvchilarga hamda shartnoma bo‘yicha
qurilish-montaj ishlarini bajarganlik uchun pudratchilarga to‘lana-
digan summalar;
— asosiy vositalar obyektiga doir huquqni sotib olish (olish)
munosabati bilan amalga oshirilgan ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imlari,
davlat bojlari va boshqa shunga o‘xshash to‘lovlar;
— bojxona bojlari va yig‘imlari;
— asosiy vositalar obyektlarini sotib olish (barpo qilish) munosabati
bilan soliqlar va yig‘imlar summalari (agar ular qoplanmasa);
— asosiy vositalar obyektlarini sotib olish (barpo qilish) bilan
bog‘liq axboriy va maslahat xizmatlari uchun to‘langan summalar;
— asosiy vositalar obyektlarini yetkazib berish (barpo qilish)
xatarini sug‘urtalash bo‘yicha xarajatlar;
— asosiy vositalar obyektini sotgan vositachilarga to‘lanadigan
haqlar;
— asosiy vositalarni o‘rnatish, montaj qilish, sozlash va ishga
tushirishga oid xarajatlar;
— aktivdan mo‘ljal bo‘yicha foydalanish uchun uni ishchi
holatga keltirish bilan bevosita bog‘liq boshqa xarajatlar.
Kreditdan foydalanganlik uchun foizlarni to‘lashga doir xarajatlar
qarzga olingan kapital hisobidan butkul yoki qisman sotib olingan
asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymatiga kiritilmaydi.
Qurilish davrida qurilish uchun olingan uzoq muddatli kredit
bo‘yicha hisoblangan foizlar barpo etilgan asosiy vositalarning
boshlang‘ich qiymatiga kiritiladi.
Korxonaning o‘zida tayyorlangan asosiy vositalarning boshlang‘ich
qiymati deb asosiy vositalarning mazkur obyektlarini tiklash (qurish,
qurib bitkazish) bo‘yicha haqiqiy xarajatlar summasi tan olinadi.
Xarid qilish chog‘ida qiymati xorijiy valutada ifodalangan asosiy
vositalarning boshlang‘ich qiymati tegishli xarajatlarni hisobga olgan
holda, bojxona yuk deklaratsiyasini to‘ldirish sanasidagi O‘zbekiston

87
Respublikasi Markaziy banki kursi bo‘yicha summani xorijiy
valutada hisoblab o‘tkazish yo‘li bilan so‘mda belgilanadi.
Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan asosiy vositalarning
boshlang‘ich qiymatini o‘zgartirishga asosiy vositalarning tegishli
obyektlari qurib bitkazilgan, qo‘shimcha jihozlangan, ta’mirlangan,
zamonaviylashtirilgan, texnik qayta qurollantirilgan, qisman
tugatilgan va ular qayta baholangan holatlarda ruxsat etiladi.
Qurib bitkazish, qo‘shimcha jihozlash, zamonaviylashtirish ishlariga
asosiy vositalar obyektining texnologik yoki xizmat mo‘ljalining
o‘zgarishi, oshirilgan ishlar ko‘lami va sifatni yanada yaxshilashga doir
boshqa holatlar tufayli qilinishi lozim bo‘lgan ishlar kiritiladi.
Rekonstruksiya qilish ishlariga ishlab chiqarishni takomillashti-
rish va uning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini oshirish bilan bog‘liq
bo‘lgan hamda ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish, mahsulot (ishlar,
xizmatlar) sifatini yaxshilash va nomenklaturasini o‘zgartirish
maqsadlarida asosiy vositalarni ta’mirlash loyihasi bo‘yicha amalga
oshiriladigan mavjud asosiy vositalar obyektlarini qayta qurish kiri-
tiladi.
Texnik qayta qurollantirishga ilg‘or texnika va texnologiyalarni
joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatizatsiya-
lash, jismonan eskirgan uskunalarni zamonaviylashtirish va ularni
yangilari, unumdorligi yanada yuqori bo‘lganlari bilan almashtirish
asosida asosiy vositalar va ularning ayrim qismlarining texnik-iqtisodiy
ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar majmuasi kiradi.
Asosiy vositalarning kelib tushish manbayiga bog‘liq holda
ularning dastlabki qiymati deganda quyidagilar tushuniladi:
— muassislar tomonidan ularning ustav kapitaliga (fon-
diga) ulushi hisobiga kiritilgan va kelishuv bo‘yicha belgilangan asosiy
vositalar qiymati;
— ko‘rilgan yoki to‘lov hisobiga xarid qilingan obyektlar
qiymati, ular haqiqiy xarajatlar, shu jumladan yetkazib berish,
montaj qilish va o‘rnatish xarajatlari summasida hisobga olinadi;
— bepul, shuningdek hukumat subsidiyasi (yordami) sifatida
olingan asosiy vositalar obyektlarining qiymati, ular ekspert yo‘li
bilan joriy qiymati yoki qabul qilish-topshirish hujjatlarining
ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi.
Misol. Restoran mol yetkazib beruvchidan 5000 ming so‘mga
bosma uskunasini sotib olgan, transport xarajatlari — 40 ming
so‘mni, o‘rnatish va montaj ishlari — 100 ming so‘mni, uskunani

88
o‘rnatish jarayonida shikastlangan devorni ta’mirlash ishlari — 30
ming so‘mni tashkil etgan. Uskunaning dastlabki qiymati 5000 +
+ 40 + 100 = 5140 ming so‘mni tashkil etadi. O‘rnatish jarayonida
shikastlangan devorni ta’mirlash xarajatlari dastlabki qiymatga
kiritilmaydi va joriy xarajatlarga o‘tkaziladi.
Dastlabki qiymatini o‘zgartirishga asosiy vositalarning tegishli
obyektlari qurib bitkazilgan, qo‘shimcha jihozlangan, ta’mirlangan,
zamonaviylashtirilgan, xarajatlar aktivdan kutilayotgan foydani
oshirsa va undan foydalanish natijasida iqtisodiy nafni oshirishga
imkon bergan holatlarda ruxsat etiladi. Asosiy vositalarni xarid
qilish, o‘rnatish, zamonaviylashtirish, ta’mirlash bo‘yicha xarajat-
larni ularning dastlabki qiymatiga o‘tkazish kapitallashtirish deb ata-
ladi. Asosiy vositalarning ishlash qobiliyatini tiklash bo‘yicha joriy
va kapital ta’mirlashga oid har qanday boshqa xarajatlar joriy
xarajatlar, deb qaralishi va kapitallashmasligi lozim.
M i s o l . «Sharq» kafesi qo‘shimcha ravishda detallar o‘rnatib
20 ta mashinasini qayta jihozladi, natijada mahsulotlarga ishlov
berish vaqti qisqardi. Bir dona mashinasining qiymati 120 ming
so‘m, ularning har birini qayta jihozlash bo‘yicha xarajatlar 5 ming
so‘m. Binobarin, asosiy vositalar qiymatini 100 ming so‘mga
oshirish lozim.
Asosiy vositalar foydalanish davomida eskiradi, natijada ularning
balans qiymati kamayadi. Obyektlarning o‘z jismiy va texnik-iqtisodiy
xususiyatlarini yo‘qotishining puldagi ifodasi asosiy vositalar eskirishi
(amortizatsiyasi) deb ataladi. Eskirish alohida hisobga olinadi.
Jamlangan eskirish chegirilgan holda obyektning dastlabki
qiymati qoldiq (balans) qiymat deb ataladi.
Vaqt o‘tishi bilan asosiy vositalarning dastlabki qiymati ular
qiymatining oshishi, shuningdek, inflatsiya munosabati bilan
ko‘payishi mumkin. Shuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy
vositalarni qayta baholash va ularning tiklash qiymatini belgilash
zarurati paydo bo‘ladi. Tiklash qiymati — asosiy vositalarning
hozirgi narxlar sharoitidagi qiymatidir. Respublikamizda O‘zbe-
kiston hukumati qaroriga ko‘ra (1992-yil 1-aprel, 1993-yil 1-aprel,
1995-yil 1-yanvar, 2001-yil 1-yanvar va bundan keyin har yili 1-
yanvar holatiga) o‘tkazilgan qayta baholash natijasida shakllanadi.
Joriy qiymat — asosiy vositalarning amaldagi bozor narxlari
bo‘yicha muayyan sanadagi qiymati yoki aktivni almashtirish
mumkin bo‘lgan summa.

89
Bozor qiymatini aniqlashda tayyorlov tashkilotlaridan yozma ravishda
olingan shunga o‘xshash mahsulotlarning narxlari to‘g‘risidagi
ma’lumotlardan; davlat statistika idoralari, savdo inspeksiyalari va
tashkilotlarida narxlar darajasi to‘g‘risida mavjud bo‘lgan ma’lumotlardan;
ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotda chop etilgan narxlar
to‘g‘risida ma’lumotlardan; asosiy vositalar alohida obyekt narxlari
to‘g‘risida ekspert xulosalaridan foydalanish mumkin.
Tugatish qiymati — asosiy vositalar tugatilganda foydali xizmat
muddati oxirida yuzaga keladigan, chiqib ketish bo‘yicha kutilayotgan
xarajatlar chegirilgach, aktivlarning taxmin qilinayotgan qiymati.
12.3. ASOSIY VOSITALAR HARAKATINI HUJJATLAR
ORQALI RASMIYLASHTIRISH
Asosiy vositalar foydalanishga yaroqsiz holga kelganda va xiz-
mat muddatini to‘liq o‘tab bo‘lganda, boshqa tashkilot va shaxs-
larga sotilganda, ulush tariqasida boshqa tashkilotlarning ustav
kapitaliga qo‘shilganda, boshqa korxonalarga bepul berilganda,
moliyaviy ijara shartnomasi bo‘yicha berilganda, kamomad yoki
yo‘qotishlar aniqlanganda hisobdan chiqariladi.
Mulkchilik shakli va idoraviy bo‘ysunishidan qat’i nazar, barcha
korxonalarda asosiy vositalarning chiqib ketishi buxgalteriya hisobida
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2001-yil 28-
fevralda tasdiqdangan «Asosiy vositalarni balansdan, hisobdan
chiqarish tartibi to‘g‘risida Nizom»ga muvofiq aks ettirilishi lozim.
Asosiy vositalarni tugatilishi quyidagilar tomonidan amalga
oshiriladi:
a) davlat korxonalari va budjet tashkilotlarining tizim bo‘lin-
malari tomonidan — tegishli yuqori tashkilotlar ruxsati bilan;
b) unitar korxonalari tomonidan — mol-mulk egalari ruxsati
bilan;
d) boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan — mustaqil holda.
Asosiy vositalarning chiqarilishi tugatish dalolatnomasi bilan
rasmiylashtiriladi, unda asosiy vositaning dastlabki qiymati, eskirish
summasi, obyektning holati va tugatish bo‘yicha natijalar hisob-
kitob qilinadi. Ushbu dalolatnoma asosida inventar varaqachasi
yopiladi va arxivga topshiriladi, bu haqda asosiy vositalarning
inventar ro‘yxatida yozuv qayd etiladi.

90
Tasdiqlayman:
Korxona rahbari
__________ Akobirov L.
2005-yil 5-may
Asosiy vositalarni tugatish to‘g‘risida 6-sonli
DALOLATNOMA
2005-yil 5-may
Debet 
Kredit 
Se
x,
b
o‘
lim
, 
uc
ha
st
ka
, 
tiz
im
Ja
m
lam
a 
hi
so
bv
ar
aq
Ta
hl
iliy
hi
so
b 
shi
fr
i 
Ja
m
la
m
a 
hi
so
bv
ar
aq
Ta
hl
iliy
hi
so
bv
ar
aq
Su
m
m
a 
In
ve
nt
ar
r
aq
am
i 
Am
or
ti
za
tsiya
xa
ra
ja
tl
ar
in
i 
ki
ri
ti
sh
uc
hu
n 
xa
ra
ja
tla
r 
shi
fr
i 
Am
or
ti
za
tsiya
aj
ra
tm
al
ari
m
e’
yo
r 
shi
fr
i 
To
‘liq
t
ik
la
sh
ga
am
or
ti
za
tsi
ya
aj
ra
tm
al
ari
m
e’
yo
ri
1 
2 
3 
4 
5 
6 7 
8 
9 
10 
92
10 
01
00 
12
00
0 
04
10
%
Direktorning 2005-yil 3-maydagi 44/05-sonli buyrug‘i bo‘yicha 
ga asosan tayinlangan komissiya yozuv mashinasini ko‘rikdan o‘tkazdi va uni
quyidagilar asosida tugatish kerakligini belgiladi:
1. Tayyorlangan yili — 1987-yil.
2. Korxonaga kelib tushdi — 1997-yil 10-sentabr
3. Foydalanishga topshirildi — 1997-yil 10-sentabr
4.
so‘m summasida kapital ta’mirlash bajarildi
5. Texnik holati va tugatish sabablari foydalanishga yaroqli emas, ta’mirlash
maqsadga muvofiq emas.
6. Komissiya xulosasi: tugatilsin
Uskuna turi va 
shifri 
Barpo etilgan yili 
Foydalanishga topshirish 
sanasi (oy, yil) 
Yozuv mashinkasi 
10.09.1997 
Ilova: ilova qilinayotgan hujjatlar ro‘yxati
Komissiya a’zolari:
Direktor:
L. Akobirov
Bosh buxgalter:
K. Berdiyev
«Sharq» xodimi:
R. Fayziyeva

91
Obyektni tugatish natijalari hisob-kitobi
Tugatish xarajatlari 
Tugatishdan kelib tushdi 
Hujjatlar 
nomi 
Xarajatlar 
moddalari Summa 
Hujjatlar 
nomi 
Boyliklar 
turlari 
Soni Summa 
yo‘q 
yo‘q 
Eskirish summasi 12000 so‘m
Tugatish natijalari
Asosiy vositalarning chiqib ketishi varaqasida (daftarda)
qayd etildi — 2005-yil 6-may
Bosh buxgalter
K. Berdiyev
12.4. KAM BAHOLI VA TEZ ESKIRADIGAN BUYUMLAR
HISOBINI TASHKIL QILISH
Umumiy ovqatlanish korxonalarida kam baholi va tez eskira-
digan buyumlar guruhiga oshxona sochiqlari, dasturxonlar, maxsus
kiyim, maxsus oyoq kiyimlari, oshxona idishlari, to‘shak jihozlari,
ishlab chiqarish inventarlari, mebel jihozlari kiradi.
Oshxona sochiqlari, dasturxonlari, maxsus kiyimlar omborga
qabul qilingach, yuvilmaydigan bo‘yoqlar bilan ularga korxonaning
tamg‘asi bosiladi. Bir xil mahsulotlarning hisobini olib borishni
yengillashtirish uchun oshxona sochiq-dasturxonlari, maxsus
kiyimlar va qoshiq-pichoqlarga o‘rtacha narxlar belgilanadi.
Kam baholi va tez eskiradigan buyumlar omborlardan korxona
rahbari va bosh buxgalter imzolagan talabnoma va yukxatlar asosida
chiqariladi.
Buxgalteriya bo‘limlarida kam baholi inventarlar va maxsus
kiyimlar analitik hisobini korxonalar, saqlanish joylari, moddiy
javobgar shaxslar, nomlanishi, hajmi va narxiga qarab olib boriladi.
Hisobga olish uchun qaydnomalar, kartochkalar yoki kitoblar-
dan foydalaniladi.
Masalan:
— omborlar bo‘yicha kam baholi va tez eskiradigan buyumlar-
ning aylanma qaydnomasi;
— aylanma-solishtirma qaydnomalar;

92
— omborlarga kam baholi va tez eskiradigan buyumlarning kelib
tushish qaydnomasi;
— tarkibiy bo‘linmalarga ro‘yxat raqamlariga asosan ishlatish
uchun berilgan kam baholi va tez eskiradigan buyumlar qaydnomasi;
— yakka foydalanishda bo‘lgan maxsus kiyim va maxsus oyoq
kiyimlarini hisobga olish aylanma qaydnomasi;
— kam baholi va tez eskiradigan buyumlarni ro‘yxatdan
chiqarish qaydnomasi;
— yo‘qlamalar natijasining solishtirma qaydnomalari.
Ushbu hujjatlarning hammasi buxgalteriya yozuvlarini olib borish
uchun xizmat qiladi.
Kam baholi va tez eskiradigan buyumlar narxi korxona xarajatlari
hisobidan qoplanadi.
Yaroqsiz mebel jihozlari, inventarlar buxgalteriya bo‘limi yoki
maxsus komissiya tomonidan dalolatnoma asosida ro‘yxatdan
chiqariladi.
Maxsus kiyimlar, oyoq kiyimlar ma’lum muddatga faoliyati shu
narsani talab qiladigan xodimlarga bepul tarqatiladi.
Namunaviy kiyimlar esa restoranlar xodimlariga 50 % li
chegirma bilan beriladi, kiyimning qolgan narxi esa kiyish muddati
davrida asta-sekin qoplanadi.
Namunaviy oyoq kiyimlari esa sayyohlarga xizmat ko‘rsatadi-
gan restoranlarning metrdotellari va ofitsiantlariga bepul berilishi
mumkin.
Ishlab chiqarishda (oshxonalarda), bufetlarda ishlatiladigan oshxona
idishlari ombordan korxona farmoyishi bilan tasdiqlangan shaxs
javobgarligiga topshiriladi. Shu bilan birgalikda bu javobgarlik zal
ma’muri, ofitsiantlar brigadiri yoki jamoasiga ham yuklatilishi mumkin.
Idishlar harakatini nazorat qilish uchun maxsus jurnal yuritiladi.
Har ish kuni oxirida idishlarning to‘liqligi tekshiriladi. Agarda
idishlar hisobida sinish, darz ketish, yo‘qolish hollari aniqlansa,
dalolatnoma tuziladi. Idishlarning mijoz tomonidan sindirilishi,
buzilishi dalolatnomalanmaydi. Ularning narxi xazina orqali undirib
olinadi va javobgar shaxs hisobidan patta asosida chiqarib yubori-
ladi. Korxona hisobidan ishlab chiqarish kamayishlari me’yori
asosida tovar aylanmasiga nisbatan foizlar hisobida chiqarilib
tashlanadi. Bu ish asosan chinni idishlar, shisha va temir idishlar,
oshxona jihozlari, oshxona sochiq-dasturxonlari, maxsus kiyim,
oshxona inventarlari bo‘yicha amalga oshiriladi.

93
Me’yordan tashqari sinish, buzilish hollaridan kelib chiqadigan
zarar aybdor shaxslar hisobidan undirib olinadi.
Kam baholi inventarlar yilda bir marta asosiy vositalar yo‘q-
lamasi bilan yo‘qlama qilinadi. Ishlatilayotgan oshxona idishlari,
sochiq-dasturxonlar esa har chorakda yo‘qlama qilinishi kerak.
Yo‘qlama davrida yuvishga, yamashga berilgan maxsus kiyim-
lar, sochiq-dasturxonlar maishiy xizmat korxonalari pattalari asosida
ro‘yxatga kiritiladi.
Yo‘qlama natijalari solishtirma qaydnomalar asosida aniqlanadi.
Kam baholi va tez eskiradigan mahsulotlarning ortiqchasi korxonaga
kirim qilinadi, kamomad esa moddiy javobgar shaxsdan undiriladi.
Tayanch iboralar:
Moddiy-texnika ta’minoti. Asosiy vositalarni tasniflash. Asosiy
vositalarni baholash shakllari. Asosiy vositalar harakati hujjatlari.
Kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar. Kam baholi buyumlarni
hisobga olish.
TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:
1. Asosiy vositalarni tasniflab bering.
2. Kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar nima?
3. Kam baholi va tez eskiruvchi buyumlarni hisobga olish nimalarni
ta’minlaydi?
4. Asosiy vositalar qanday baholarda baholanadi?
5. Asosiy vositalar harakati qaysi hujjatlarda rasmiylashtiriladi?
6. Kam baholi buyumlarni hisobga olish qanday hujjatlar bilan rasmiylash-
tiriladi?
7. Kam baholi buyumlar kimlar uchun mo‘ljallangan?
8. Kam baholi va tez eskiruvchan buyumlarning saqlanishi uchun kim
javobgar?

94
TESTLAR
1. Xo‘jalik faoliyatini tavsiflovchi, faoliyat natijalarini va ma’lum
davr ichidagi moliyaviy ahvolni ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichlar to‘plami
qanday nomlanadi?
A) hujjatlar;
B) hujjatlar aylanmasi;
C) hisobotlar;
D) hisobga olish;
E) buxgalteriya.
2. Aniqlik, haqiqiylik, tushunarlilik, o‘z vaqtida bo‘lish —
hujjatlarga qo‘yiladigan . . . . . . . . . . . . . . . . . :
A) vazifalar;
B) talablar;
C) funksiyalari;
D) shakllari;
E) usullari.
3. Korxonaning ma’lum davrdagi mulki haqidagi ma’lumotlar,
mulkning shakllanishi va ularning qiymati qanday nomlanadi?
A) balans;
B) hujjat;
C) hisobot;
D) hisob schyoti;
E) hisobga olish.
4. Balans qanday tarkibiy qismlardan iborat?
A) debet va kredit;
B) aktiv va passiv;
C) foyda va zarar;
D) daromad va xarajat;
E) manfaat va sarf.

95
5. Balans aktivida qanday ma’lumotlar ko‘rsatiladi?
A) korxona daromadi;
B) korxona xarajatlari;
C) korxona qarzlari;
D) korxona mulki;
E) xususiy kapital.
6. Balans passivi quyidagi bo‘limlardan iborat:
A) uzoq muddatli va aylanma aktivlar;
B) pul vositalari va kapital;
C) aylanma aktivlar va joriy qarzdorlik;
D) aktivlar va majburiyatlar;
E) xususiy kapital va majburiyatlar.
7. Korxonaning foyda va zarari hisobotning quyidagi ko‘rinishida
ko‘rsatiladi:
A) balansda;
B) material hisobotda;
C) moliyaviy ahvol hisobotida;
D) xususiy kapital haqidagi hisobotda;
E) pul oqimlari haqidagi hisobotda.
8. Tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish qoidalariga rioya
qilish, hisobga olish va ularni nazorat qilish kimga yuklatiladi?
A) korxona direktoriga;
B) bosh buxgalterga;
C) xazinachiga;
D) ombor mudiriga;
E) ekspeditorga.
9. Moddiy javobgarlikni tashkil qilish masalalari bilan kim
shug‘ullanadi?
A) moddiy javobgar shaxslar;
B) rahbar va ombor mudiri;
C) xodimlar bilan ishlash menejeri va ombor ishchisi;
D) rahbar va bosh buxgalter;
E) rahbar, xodimlar menejeri, bosh buxgalter.

96
10. Yakka tartibdagi va jamoa moddiy javobgarlik — bu:
A) moddiy javobgarlik turlari;
B) moddiy javobgarlik shakllari;
C) moddiy javobgarlik funksiyalari;
D) ombor xodimi hisobotining turi;
E) xodimlar menejeri javobgarligining shakli.
11. Moddiy javobgarlik qanday rasmiylashtiriladi?
A) buyruq bilan;
B) farmoyish bilan;
C) shartnoma asosida;
D) hisobga olish bilan;
E) korxona rahbari xati bilan.
12. Moddiy javobgarlik haqidagi shartnoma necha nusxada
tuziladi?
A) 1;
B) 2;
C) 3;
D) 4;
E) 5 nusxada.
13. Xomashyo sarfi, yarimfabrikatlar va tayyor mahsulotlar
chiqishi haqidagi ma’lumotlarni qanday me’yoriy hujjat o‘zida aks
ettirgan?
A) taomnoma;
B) retseptlar to‘plami;
C) tayyor taomlar kalkulatsiyasi;
D) taom narxining hisob-kitob kartochkasi;
E) xomashyo va mahsulotlar sarfi hisoboti.
14. Retseptlar to‘plamida taomlar necha ko‘rinishda aks etti-
rilgan:
A) 1 xil;
B) 2 xil;
C) 3 xil;
D) 4 xil;
E) 5 xil.

97
15. Taomlarga xomashyo ishlatishning yangi me’yorlari nima
asosida aniqlanadi?
A) nazorat ishlov berishda;
B) yo‘qlama qilish asosida;
C) rahbar qarori asosida;
D) omborda kerakli xomashyo bo‘lmagani sababli;
E) iste’molchi xohishiga ko‘ra.
16. To‘plam necha bo‘limdan iborat:
A) 5;
B) 10;
C) 16;
D) 20;
E) 2.
17. Ko‘pgina taomlarning retseptlari jadval ko‘rinishida bo‘lib,
unda xomashyo sarfi va tayyor taomlar chiqishi ko‘rsatiladigan
jadval necha ustundan iborat bo‘ladi?
A) 2 ustun;
B) 3 ustun;
C) 4 ustun;
D) 5 ustun;
E) ustunsiz.
18. Retseptlar izohining qaysi ko‘rinishida xomashyo xilma-xilligi
haqida ko‘proq ma’lumot beriladi?
A) birinchi ko‘rinishida;
B) ikkinchi ko‘rinishida;
C) uchinchi ko‘rinishida;
D) to‘rtinchi ko‘rinishida;
E) ko‘rinishlarning birida.
19. Umumiy ovqatlanish korxonasi oshxonasining kundalik ish
rejasi nima?
A) ishlab chiqarish dasturi;
B) retseptlar to‘plami;
C) tovar aylanmasi rejasi;
D) reja-taomnoma;
E) taomlar sotish rejasi.
7 — R. Asatov va boshq.

98
20. Reja-taomnoma qanday muddatga tuziladi?
A) kunlik;
B) haftalik;
C) oylik;
D) choraklik;
E) yillik.
21. Reja-taomnoma bilan birgalikda qanday hujjat rasmiylash-
tiriladi?
A) ombordan mahsulot olish talabnomasi;
B) yukxatlar;
C) ombor xodimining moddiy hisoboti;
D) taom retsepti;
E) tayyor mahsulotlarni sotish haqida dalolatnoma.
22. Tayyor taom chiqishi va ularning soni ko‘rsatilgan taomlar
ro‘yxati qanday nomlanadi?
A) hisob-kitob menyusi;
B) tovar aylanmasi rejasi;
C) xaridor buyurtmasi;
D) moddiy xarajatlar smetasi;
E) korxona xarajatlar rejasi.
23. Fiziologik me’yorlarga asosan taom tayyorlash uchun ke-
rakli mahsulotlarni hisob-kitob qilish uchun qanday ko‘rsatkich-
dan foydalaniladi?
A) ombordagi xomashyo hajmi;
B) retsept asosida xomashyo ishlatish me’yori;
C) talabnomada ko‘rsatilgan xomashyo hajmi;
D) bir kishiga bir kunlik mahsulot me’yori;
E) chiqitlar va kamayishni hisobga olgan mahsulot.
24. Moddiy boyliklarni kelib tushishini, saqlanishini, sifatini,
ombordan chiqarishni va ro‘yxatdan chiqarishni nazorat qilish nima?
A) tovar-moddiy boyliklarini hisobga olish vazifasi;
B) tovar-moddiy boyliklarini hisobga olish turlari;
C) tovar-moddiy boyliklarini hisobga olish funksiyalari;
D) tovar-moddiy boyliklari hisobotlari shakli;
E) ombor xodimi ishining turi.

99
25. Ta’minotchi omboridan mahsulot qanday asosda olinadi?
A) shartnoma asosida;
B) talabnoma asosida;
C) ishonchnoma asosida;
D) yukxati asosida;
E) hisob asosida.
26. Bozorlardan, fermerlardan mahsulot sotib olish qanday
rasmiylashtiriladi?
A) yukxati bilan;
B) tovar-transport yukxati bilan;
C) sotib olish dalolatnomasi bilan;
D) tijorat dalolatnomasi bilan;
E) xazina apparati cheki bilan.
27. Ishlab chiqarishga ombordan mahsulotlar nima asosida
chiqariladi?
A) direktor buyrug‘i asosida;
B) ishlab chiqarish mudirining og‘zaki farmoyishi asosida;
C) ombor xodimining xatiga asosan;
D) talabnoma asosida;
E) reja-taomnoma asosida.
28. Ombordan ishlab chiqarishga chiqariladigan mahsulotlar
qanday hujjat bilan rasmiylashtiriladi?
A) talabnoma;
B) yukxati;
C) hisob-faktura;
D) talab varaqasi;
E) tovar hisoboti.
29. Tovar-moddiy boyliklarni tashishda, saqlashda va ombor-
dan chiqarishdagi yo‘qotishlar qanday bo‘ladi?
A) reja va haqiqiy;
B) me’yoriy va me’yorlanmagan;
C) chegaralangan;
D) tasdiqlangan;
E) standartli.

100
30. Korxona omborida 5 tonna guruch mavjud. Tabiiy kama-
yish me’yori 0,015 % bo‘lsa, mahsulotning tabiiy kamayish hajmi
qanday?
A) 0;
B) 100 kg;
C) 75 kg;
D) 7,5 kg;
E) 0,75 tonna.
31. Sinish, mahsulotlarning buzilishidan paydo bo‘lgan kamo-
mad hajmi nima hisobidan ro‘yxatdan chiqariladi?
A) aybdor shaxslar hisobidan;
B) korxona foydasi hisobidan;
C) korxona xarajatlari hisobidan;
D) korxona rahbari hisobidan;
E) taomlarni tayyorlash davridagi kamayish me’yorlaridan.
32. Umumiy ovqatlanish korxonalariga idishlarni qabul qilish
nima asosida rasmiylashtiriladi?
A) dalolatnoma asosida;
B) yukxati asosida;
C) kirim kvitansiyasi asosida;
D) maxsus kartochka asosida;
E) hech qanday hujjat bilan rasmiylashtirilmaydi.
33. Ta’minotchilarga idishlar qanday hujjat asosida qaytariladi?
A) hisob-faktura;
B) yukxati;
C) chiqim yukxati;
D) idish ta’minotchisining talabnomasi;
E) qabul qilish-topshirish dalolatnomasi asosida.
34. Sotib olingan mahsulotlar aylanmasi va ishlab chiqarilgan
mahsulotlar aylanmasi nimani tashkil qiladi?
A) korxona tovar aylanmasini;
B) korxona yalpi daromadini;
C) oshxonaning ishlab chiqarish dasturini;
D) korxona pul tushumini;
E) ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish rejasini.

101
35. Tushlik mahsulotlar, issiq va yaxna taomlar, kulinar
mahsulotlar va yarimfabrikatlar nimaga taalluqli?
A) hisob-kitob taomnomasiga;
B) korxona tovar aylanmasi hajmiga;
C) o‘zida ishlab chiqarilgan mahsulotlarga;
D) sotib olingan mahsulotlarga;
E) gastronomiya mahsulotlariga.
36. Aholiga sotilgan, o‘zi ishlab chiqargan va sotib olingan
mahsulotlar nimani tashkil qiladi?
A) ulgurji tovar aylanmasini;
B) chakana tovar aylanmasini;
C) yalpi tovar aylanmasini;
D) reja tovar aylanmasini;
E) mahsulotning haqiqiy sotilishini.
37. Turli korxonalarga tayyor mahsulotni sotish nimani
anglatadi?
A) ulgurji tovar aylanmasini;
B) chakana tovar aylanmasini;
C) yalpi tovar aylanmasini;
D) hisoblangan tovar aylanmasini;
E) tovarlarni sotish rejasini.
38. Chakana va ulgurji tovar aylanmasi birgalikda qanday
ko‘rsatkichni tashkil qiladi?
A) mahsulotlarni sotish hajmini;
B) kelib tushgan tushum hajmini;
C) korxonaning yalpi tovar aylanmasini;
D) sotishlardan tushgan yalpi tushumni;
E) korxonaning yalpi daromadini.
39. Korxonaning ko‘rsatkichlari asosida tovar aylanmasi hajmini
aniqlang. Iste’molchilar soni 3000 kishi; bir iste’molchiga to‘g‘ri
keladigan o‘rtacha taomlar soni — 2,5; bir taomning o‘rtacha
narxi — 500 so‘m; sotib olingan mahsulotlar hajmi 4500 ming so‘m.
A) 4500 ming so‘m;
B) 3750 ming so‘m;
C) 8250 ming so‘m;

102
D) 750 ming so‘m;
E) 6000 ming so‘m.
40. Qandolatchilik sexlarida mahsulot nima asosida ishlab
chiqariladi?
A) talabnoma;
B) naryad-buyurtma;
C) iste’molchilar talabi;
D) sexning ishlab chiqarish quvvatiga qarab;
E) qandolatchining mahoratiga qarab.
41. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar aylanmasining ko‘rsatkich-
larini berilganlar asosida hisoblang:
— zaldagi o‘rinlar soni — 50;
— bir joyning foydalanilishi — 2,5;
— bir iste’molchiga to‘g‘ri keladigan taomlar soni — 2,8;
— bir yil davomida ish kunlari — 300;
— bir taomning o‘rtacha narxi — 450 so‘m.
A) 18900 ming so‘m;
B) 945 ming so‘m;
C) 337,5 ming so‘m;
D) 378,0 ming so‘m;
E) 47250 ming so‘m.
42. Chakana savdo korxonalarida pul vositalari, tovar-moddiy
boyliklarning saqlanishi uchun kim javobgar?
A) xazinachi;
B) buxgalter;
C) sotuvchi;
D) ombor xodimi;
E) rahbar.
43. Chakana savdo korxonalari va bufetlarga kelib tushadigan
mahsulot va tovarlar qanday rasmiylashtiriladi?
A) dalolatnomalar orqali;
B) yukxatlar orqali;
C) kirim pattalari orqali;
D) yo‘qlamalar orqali;
E) moddiy hisobotlar orqali.

103
44. Bufet xodimi almashganda tovarlar, idishlar, jihozlar
qoldiqlari qaysi hujjatlar orqali boshqa xodimga topshiriladi?
A) maxsus dalolatnoma orqali;
B) yo‘qlama dalolatnomasi orqali;
C) tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish kartochkasi orqali;
D) moddiy hisobot orqali;
E) rahbar buyrug‘i asosida.
45. Bufet xodimi, sotuvchilar buxgalteriya bo‘limiga qanday
asosiy hujjat topshiradi?
A) maxsus dalolatnoma;
B) tovar hisoboti;
C) tovar aylanmasi to‘g‘risida hisobot;
D) yukxati;
E) kirim va chiqim orderlari.
46. Kichkina chakana savdo tarmog‘i va bufetlardagi tovar va
tayyor mahsulotlar harakati qaysi narxlar bilan hisoblanadi?
A) sotib olish narxi;
B) ulgurji narxi;
C) chegirma bilan;
D) ustama bilan;
E) hisob narxi bilan.
47. Boyliklarning haqiqiy mavjudligini buxgalteriya hisobi
ko‘rsatkichlari bilan solishtirish nima deb ataladi?
A) buxgalteriya;
B) operativ hisob;
C) yo‘qlama;
D) yillik hisobot;
E) hujjatlar aylanmasi.
48. Yillik yo‘qlama qaysi hollarda o‘tkaziladi?
A) yakuniy balans tuzishda;
B) moddiy javobgar shaxs o‘zgarganda;
C) boyliklar o‘g‘irlanganda;
D) audit tekshiruvi o‘tkazilganda;
E) boyliklarni qayta narxlanganda.

104
49. Tanlov yo‘qlama qaysi tovarlar bo‘yicha o‘tkaziladi?
A) yuqori talabli tovarlar;
B) sifatini qisman yo‘qotgan tovarlar;
C) tez buziladigan tovarlar;
D) sotib olinadigan tovarlar;
E) ishlab chiqarilgan tovarlar bo‘yicha.
50. Korxonalar omborida yo‘qlamalar qaysi muddatlarda
o‘tkaziladi?
A) 1 oyda bir marta;
B) 1 chorakda bir marta;
C) yarim yillikda bir marta;
D) bir yilda bir marta;
E) bir yilda ikki marta.
51. Yo‘qlamani kim o‘tkazadi?
A) korxona rahbari;
B) bosh buxgalter;
C) maxsus komissiya;
D) buxgalteriya bo‘limi xodimlari;
E) moddiy javobgar shaxslar guruhi.
52. Yo‘qlama o‘tkazish davrida qanday hujjat tuziladi?
A) material hisobot;
B) yo‘qlama ro‘yxati;
C) yo‘qlama ma’lumotnomasi;
D) yo‘qlama dalolatnomasi;
E) moddiy boyliklar harakati kitobi.
53. Binolar, mashina va jihozlar, transport vositalari, nazorat-
o‘lchov asboblari, mebel jihozlari qaysi guruhga xos?
A) tovar zaxiralariga;
B) asosiy vositalarga;
C) aylanma vositalarga;
D) kam baholi buyumlarga;
E) korxona xarajatlariga.
54. Maxsus kiyim, inventar, oshxona idish-tovoqlari va jihozlari
qaysi guruhga xos?
A) mehnat vositalariga;

105
B) mehnat predmetiga;
C) kam baholi buyumlarga;
D) korxonaning maxsus vositalariga;
E) ishlab chiqarish jarayonini saqlab turish xarajatlariga.
55. Asosiy vositalarni sotib olish, olib kelish, montaj qilish,
joylashtirish xarajatlari qanday nomlanadi?
A) boshlang‘ich qiymati;
B) tiklangan qiymati;
C) qoldiq qiymati;
D) yo‘q qilish qiymati;
E) bozor qiymati.
56. Asosiy vositalarning birlamchi narxidan eskirish qiymati olib
tashlanganda qanday qiymat shakllanadi?
A) tiklangan qiymati;
B) qoldiq qiymati;
C) yo‘q qilish qiymati;
D) bozor qiymati;
E) hisobga olish qiymati.
57. Yaroqsiz asosiy vositalarni ro‘yxatdan chiqarish qanday
rasmiylashtiriladi?
A) kirim dalolatnomasi bilan;
B) chiqim dalolatnomasi bilan;
C) yo‘qlama ro‘yxati bilan;
D) yo‘q qilish dalolatnomasi bilan;
E) komissiya bayoni bilan.
58. Kam baholash buyumlar qimmati korxona chiqimlariga
qanday chiqariladi?
A) qisman;
B) to‘liq;
C) yil davomida ishlatilishiga qarab;
D) 50 % darhol, qolgan 50 % yil oxirida;
E) jismoniy holatiga qarab.
59. Yaroqsiz mebel va inventar nima qilinadi?
A) tashlanadi;

106
B) dalolatnoma asosida ro‘yxatdan chiqariladi;
C) omborlarda qoldiriladi;
D) boshqa maqsadlarda ishlatiladi;
E) hech qanday rasmiylashtirilmay qoldiriladi.
60. Oshxona jihozlari va idish-tovoqlari harakati va holati
qanday hujjat bilan nazorat qilinadi?
A) material hisobot;
B) maxsus jurnal;
C) yo‘qlama ro‘yxati;
D) sinish va yo‘qolishni hisobga olish kitobi;
E) jihozlar holati kartochkasi.
61. Oshxona jihozlari va idish-tovoqlari kamomadini ro‘yxatdan
chiqarish korxonaning qaysi hisobidan amalga oshiriladi?
A) foydalanish kamomadlari me’yorlaridan;
B) tabiiy kamayish me’yorlaridan;
C) maxsus hisob-kitoblardan;
D) haqiqiy kamomaddan;
E) baho berish komissiyasi natijalaridan.
62. Me’yordan ortiq kam baholash predmetlarning sinishi,
buzilishi, yo‘q bo‘lishi qaysi hisobdan qoplanadi?
A) korxona mijozlari hisobidan;
B) korxona foydasidan;
C) javobgar shaxslardan;
D) korxona mulkdorlaridan;
E) korxona xarajatlaridan.

107
ISH O‘YINI
MASALANI BILISH UCHUN MA’LUMOTLAR
Mustaqil balansiga ega oshxona to‘qimachilik kombinati ishchi
va xizmatchilariga xizmat ko‘rsatadi. Korxonada 4500 kishi faoliyat
ko‘rsatadi. Bir yil davomida oshxona 267 kun ishlaydi. Korxona
160 kishiga mo‘ljallangan zaliga va ikkita bo‘linmasiga ega. Bir
iste’molchi o‘rtacha 23 minut ichida ovqatlanib bo‘ladi.
1-TOPSHIRIQ
Joriy yil ma’lumotlaridan, korxona quvvatini, xizmat madaniya-
tini oshirish zaxiralaridan foydalanib, korxonaning ishlab chiqarish
dasturi va tovar aylanmasini rejalashtiring.
O‘tgan yil ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari tahlili va mahsulot
sotish quvvatini oshirish zaxiralarini aniqlash natijasida korxona
rejalashtirilgan davrda:
— joriy yilga nisbatan umumiy tovar aylanmasini 3,2 % ga, shu
jumladan o‘zi ishlab chiqargan mahsulotlar bo‘yicha 3,8 % ga
oshirishni ta’minlash;
— xizmat turlarini takomillashtirishi bilan iste’molchilar sonini
1,2 % ga oshirish;
— har bir kishiga 2,2 ta taom birligini 2,3 tagacha oshirish
umumiy ovqatlar hajmida birinchi va yaxna taomlar solishtirma
og‘irligini o‘zgartirmasdan saqlash, ikkinchi taomlar solishtirma
og‘irligini kamaytirish evaziga shirin taomlar solishtirma og‘irligini
2 % ga oshirish;
— sabzavotlardan bo‘lgan ovqatlarni sotishni ko‘paytirish
hisobidan har bir taomning o‘rtacha narxini 257 so‘mdan 250
so‘mgacha pasaytirish;
— yarimfabrikatlar ishlab chiqarishni 1,58% ga, kulinar mah-
sulotlar ishlab chiqarishni esa 0,7% ga oshirish, qandolatchilik
mahsulotlari ishlab chiqarishni esa 9,8 % ga kamaytirish, shirin
taomlarga talabni oshirish evaziga choy sotishni 6,3 % ga kamay-
tirish, sut mahsulotlari, issiq ichimliklar va buterbrodlar sotish
hajmini joriy yil darajasida qoldirish.
Sotib olinadigan mahsulotlar aylanmasi tarkibiga quyidagi
o‘zgartirishlarni kiritish: qandolatchilik mahsulotlarini sotishni 6%

108
ga oshirish; spirtsiz ichimliklar sotishni 5 % ga oshirish; bufetlar orqali
non, tamaki mahsulotlari sotish hajmini joriy yildagidek qoldirish;
mevalar sotishni 0,42 % ga, muzqaymoq sotishni 12,5 % ga, shu
mahsulotlarni oshxonadan tashqarida sotishni qisqartirish evaziga
kamaytirish; sharbatlar sotishni 1,1 % oshirish, boshqa sotib
olinadigan mahsulotlarni sotishni 3,96 % ga qisqartirish.
ISHNI BAJARISH BOSQICHLARI
1. 1-jadvaldan foydalanib, rejalashtirilayotgan yil uchun chakana
tovar aylanmasini, shu jumladan ishlab chiqarilgan mahsulot va
sotib olingan mahsulotlar aylanmasi hajmini aniqlang.
2. 2-jadvaldan, rejalashtirilayotgan davr o‘zgarishlaridan foyda-
lanib, iste’molchilarning rejalashtirilayotgan sonini aniqlang.
3. Umumiy tushlik mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtiring.
Buning uchun iste’molchilarning rejalashtirilayotgan sonini bir kun
davomida bitta iste’molchiga to‘g‘ri keladigan taom soniga
ko‘paytirish, so‘ngra chiqqan ko‘paytmani bir yillik ish kunlari
soniga ko‘paytirish kerak.
Taomlar guruhiga qarab tushlik mahsulotlarni rejalashtirish
uchun rejalashtirilgan taomlar chiqarish hajmi (100 %) va undagi
har bir taom guruhi solishtirma hajmi asoslanishi kerak (3-jadval).
4. Tushlik mahsulotlari tovar aylanmasini aniqlang. Mo‘ljallangan
taomlar hajmini o‘rtacha taom narxiga ko‘paytirish yo‘lini qo‘llang.
Ishlab chiqarilgan mahsulotlar tovar aylanmasi hajmidan tushlik
mahsulotlar solishtirma hajmini aniqlang. Buning uchun tushlik
mahsulotlar rejaviy tovar aylanmasini 100 ga ko‘paytirib, ko‘paytmani
ishlab chiqarilgan mahsulotlar rejaviy aylanmasi ko‘rsatkichiga bo‘ling.
5. O‘zi ishlab chiqargan boshqa mahsulotlar rejaviy umumiy
aylanmasini aniqlang. Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarilgan mahsulotlar
aylanmasi va tushlik mahsulotlar aylanmasi farqi bilan aniqlanadi
(yoki o‘zi ishlab chiqargan boshqa mahsulotlar umumiy aylanmasini
joriy yilga nisbatan 0,64 % ga kamaytirish).
6. 1- va 4-jadvallarni to‘ldiring.
7. 5-jadvalni to‘ldiring.
8. 6-jadvalni to‘ldiring.
9. 7-jadvalga amal qilib, mahsulotlar ishlab chiqarish barcha
hisobotlarini yagona rejaga kiritish.
Yechish:

109
1-jadval
Chakana tovar aylanmasi rejasi va uning tarkibiy qismlari
Joriy yil 
Ko‘rsatkichlar 
O‘l-
chov 
birligi 
O‘t-
gan 
yil reja 
kutila-
yotgan 
ko‘rsat-
kich 
Kelgusi 
yil 
rejasi 
Kutilayotgan 
ko‘rsatkich-
ga nisbatan 
kelgusi yil 
rejasi, % da 
Umumiy tovar aylanmasi 
mln 
so‘m 444,3 445,0 445,89 
Shu jumladan: 
— ishlab chiqarilgan mah-
sulotlar aylanmasi 
mln 
so‘m 377,7 378,3 387,03 
— sotib olingan mah-
sulotlar aylanmasi 
mln 
so‘m 
66,6 66,7 58,86 
Ishlab chiqarilgan mah-
sulot aylanmasining solish-
tirma hajmi 
% 
84,9 85,0 
86,8 
Sotib olingan mahsulot ay-
lanmasining 
solishtirma 
hajmi 
% 
15,1 15,0 
13,2 
2-jadval
Iste’molchilar soni haqida ma’lumotlar
Joriy yil 
Ko‘rsatkichlar 
O‘lchov 
birligi 
O‘tgan 
yil 
Reja Kutilayotgan 
ko‘rsatkich 
Bajarish, 
% 
Reja-
dagi 
yil 
Iste’molchilarning bir 
kunlik o‘rtacha soni 
kishi 
3618 3647 
3673 
Oshxona xizmatidan 
foydalanadigan ishchi 
va xizmatchilar 
% 
78,9 79,6 
80,1 
½ 
3-jadval
Tushlik mahsulotlar ishlab chiqarish rejasi
Kutilayotgan ko‘rsatkich 
Kelgusi yil rejasi 
Taomlar 
guruhi 
hajmi, ming 
dona 
solishtirma 
hajmi, % 
hajmi, 
ming dona 
solishtirma 
hajmi, % 
Kutilayotgan 
ko‘rsatkichga 
nisbatan reja, 
% hisobida 
Birinchi 
taomlar 
547,0 
25,3 
Ikkinchi 
taomlar 
1273,4 
59,0 
Shirinliklar, 
taomlar 
187,4 
8,6 
Yaxna 
taomlar 
150,1 
7,1 
Jami: 
2157,9 
100,0 

110
4-jadval
Sotuv joylariga qarab chakana tovar aylanmasini taqsimlash (% larda)
Davrlar 
Oshxona zali 
1-sex 
qoshidagi bufet 
2-sex 
qoshidagi bufet Jami 
O‘tgan yil (haqiqiy)
88,3 
6,7 
5,0 
100,0 
Joriy yil (reja) 
86,8 
8,2 
5,0 
100,0 
Kutilayoytgan 
ko‘rsatkich 
87,4 
7,5 
5,1 
100,0 
5-jadval
Ishlab chiqarishda boshqa mahsulotlar chiqarish rejasi
Kutilayotgan 
ko‘rsatkich 
Kelgusi yil rejasi 
Mahsulot nomi 
O‘lchov 
birligi 
hajmi 
jami, 
mln 
so‘m 
hajmi 
o‘rtacha 
narx, 
so‘m 
jami, 
mln 
so‘m 
Kuti-
layotgan 
ko‘rsat-
kichga 
nisbatan 
reja, % 
dan 
Yarimfab-
rikatlar 
kg 
4440 4,53 
1000,0 
Kulinar 
mahsulotlar 
kg 
36350 23,99 
660,0 
Qandolatchilik 
mahsulotlari 
kg 
3880 3,8 
980,0 
Sut mahsulotlari ming stakan 22 
1,32 
60,0 
Issiq ichimliklar ming stakan 50 
3,0 
60,0 
Choy 
ming stakan 80,5 
1,6 
25,0 
Buterbrodlar 
ming dona 100 10,0 
100,0 
Jami: 
½ 
½ 
48,24 
½ 
6-jadval
Sotib olingan mahsulotlarni sotish (mln so‘m hisobida)
Mahsulotlar nomi 
Kutilayotgan 
ko‘rsatkich 
Kelgusi 
yil rejasi 
Kutilayotgan 
ko‘rsatkichga nisbatan 
reja, % hisobida 
Non mahsulotlari 
6,6 
Qandolatchilik mahsulotlari 
5,0 
Mevalar
12,05 
Muzqaymoq
4,0 
Sharbatlar
1,8 
Spirtsiz ichimliklar
7,3 
Tamaki mahsulotlari 
2,4 
Boshqa mahsulotlar 
19,71 
Jami: 
58,86 

111
7-jadval
Taomlar, ishlab chiqarilgan boshqa mahsulotlar va sotib olinadigan
mahsulotlarni ishlab chiqish va sotish yig‘ma rejasi
Joriy yil 
Ko‘rsatkichlar 
O
‘lc
hov
bi
rl
ig
i 
O‘t
ga
n 
yi
l 
reja 
kuti-
layyot-
gan ko‘r-
satkich 
Ke
lg
usi
y
il 
re
jasi
K
ut
ila
yo
tg
an
ko
‘r
sa
tk
ic
hg
a 
ni
sb
at
an 
re
ja
, 
%
hi
so
bi
da
Taomlar ishlab 
chiqarish, jami 
mingta 
2123,8 2140,8 2157,8 
Shu jumladan: 
— birinchi taomlar
mingta 
545,8 
550,0 547,0 
— ikkinchi taomlar 
mingta 1266,4 1269,3 1273,4 
— shirinliklar 
mingta 
161,9 
170,0 187,4 
— yaxna taomlar 
mingta 
149,7 
151,5 150,1 
Ishlab chiqariladigan 
boshqa mahsulotlar 
ishlab chiqarish 
mln so‘m 
41,65 
40,0 
48,24 
Shu jumladan: 
— yarimfabrikatlar 
mln so‘m 
4,04 
3,93 
4,53 
— kulinar mahsulotlari mln so‘m 
18,1 
16,92 
23,99 
— qandolatchilik 
mahsulotlari 
mln so‘m 
3,49 
3,43 
3,8 
— sut mahsulotlari
mln so‘m 
1,34 
1,2 
1,32 
— issiq ichimliklar 
mln so‘m 
2,88 
3,12 
3,0 
— choy 
mln so‘m 
1,8 
1,4 
1,6 
— buterbrodlar
mln so‘m 
10,0 
10,0 
10,0 
Sotib olinadigan 
mahsulotlarni sotish 
mln so‘m 
66,65 66,75 
58,86 
Shu jumladan: 
— non mahsulotlari 
mln so‘m 
6,5 
6,8 
6,6 
— qandolatchilik 
mahsulotlari 
mln so‘m 
5,6 
6,77 
5,0 
— mevalar 
mln so‘m 
17,0 
17,26 
12,05 
— muzqaymoq 
mln so‘m 
4,4 
4,6 
4,0 
— sharbatlar 
mln so‘m 
1,85 
1,76 
1,8 
— spirtsiz ichimliklar mln so‘m 
7,6 
7,6 
7,3 
— tamaki mahsulotlari mln so‘m 
2,3 
2,3 
2,4 
— boshqa mahsulotlar mln so‘m 
21,4 
19,66 
19,71 

112
2-TOPSHIRIQ
OZIQ-OVQAT BALANSINI TUZISH
Korxona ishini uzluksiz tashkil qilish uchun korxonani sifatli
va turli mahsulotlar bilan ta’minlash, xomashyoni o‘z vaqtida
yetkazib berish rejalarini tuzish kerak. Xomashyo mahsulotlari ba-
lansi har bir mahsulot uchun alohida quyidagi formula asosida
hisoblanadi:
31 + Kt = S + 32 yoki Kt = S + 32-31
Kt-rejalashtirilgan davrda xomashyo kelib tushishi;
S — rejalashtirilgan davrda xomashyo sarfi;
31 — rejalashtirilgan davr boshiga xomashyo zaxiralari;
32 — rejalashtirilgan davr oxiriga xomashyo zaxiralari.
Bu topshiriqni bajarish uchun mahsulot ishlab chiqarish, sotib
olinadigan mahsulotlarni sotish bo‘yicha kelgusi yil rejalaridan
foydalanish kerak.
ISHNI BAJARISH BOSQICHLARI
1. Birinchi, ikkinchi, yaxna taomlar uchun go‘sht, parranda
go‘shti, kolbasa va baliq mahsulotlari bo‘yicha o‘rtacha xarajat
me’yorlarini aniqlang.
Bir taomga o‘rtacha xarajat me’yorlarini aniqlash uchun 8—10-
jadvallardan foydalanish kerak. Talabga asosan shakllangan har bir
taom solishtirma hajmini, taomlar to‘plamiga asoslangan
mahsulotlar sarfi ko‘rsatkichlariga ko‘paytirib, ko‘paytmani 100 ga
bo‘lish kerak.
2. Taomlar guruhlari bo‘yicha xomashyo sarfini (8—10-jadval-
lar), rejalashtirilgan taomlar hajmini (3—5-jadvallar), 11- va 12-
jadvallardan foydalanib xomashyo talabini hisoblang.
3. 13- va 14-jadvallardan foydalanib xomashyo bo‘yicha oziq-
ovqat balansini tuzing. Rejalashtirilayotgan davr oxiriga mahsulot
zaxiralarini hisoblash uchun xomashyo sarfini berish kerak. U 1-
chorak uchun xomashyo sarfi reja davrdagi bir yillik xomashyo
sarfining 26 % ini tashkil qiladi.
Rejalashtirilayotgan davr oxiridagi xomashyo zaxirasi quyidagi
formula bilan aniqlanadi:

113
1
90
32
S U chorak
=
x kunlar hisobidagi zaxira me’yori
4. 13-, 14-, 15-jadvallardan foydalanib, barcha xomashyo tur-
lari bo‘yicha oziq-ovqat balansi tuzing.
8-jadval
Go‘sht va parranda go‘shti sarfi me’yorini taomlar
guruhi bo‘yicha hisoblash
Taomlar nomi 
Taomlar guruhida 
solishtirma hajmi, % da 
Sarf me’yori 
(brutto), gr 
O‘lchamli 
sonlar 
Birinchi taomlar guruhi 
bo‘yicha 
— go‘shtli taomlar 
40 
54 
— baliqli taomlar 
20 
- 
— go‘shtsiz (vegetarian) 
taomlar 
18 
- 
— sutli taomlar 
22 
- 
Jami: 
100,0 
Ikkinchi taomlar guruhi 
bo‘yicha 
Go‘shtli taomlar
60 
- 
Shu jumladan: 
— qiymali kotletlar 
13 
50 
— shnitsel 
3 
67 
— teftellar 
10 
51 
— gulash 
2 
107 
— ragu 
1 
99 
— pishirilgan tovuq 
2 
145 
— pishirilgan sosiska 
15 
- 
— qovurilgan kolbasa 
14 
- 
Baliqli, sabzavotli, yormali 
va boshqa taomlar 
40 
- 
Jami: 
100,0 
Yaxna gazaklar guruhi 
bo‘yicha 
Go‘shtli gazaklar 
20 
- 
Shu jumladan: 
— kolbasa 
15 
- 
— go‘shtli gazak 
3 
44 
— pishirilgan mol go‘shti 
2 
109 
Baliqli gazaklar 
30 
- 
Sabzavotli gazak 
50 
- 
Jami: 
100,0 
8 — R. Asatov va boshq.

114
9-jadval
Kolbasa mahsulotlari sarfi me’yorini taomlar guruhi bo‘yicha hisoblash
Taomlar nomi 
Taomlar guruhida 
solishtirma hajmi, % da 
Sarf me’yori 
(brutto), gr 
O‘lchamli 
sonlar 
Go‘shtli ikkinchi taomlar 
guruhi bo‘yicha
Go‘shtli
60
Shu jumladan: 
— pishirilgan sosiska
15 
51 
— qovurilgan kolbasa 
14 
51 
— go‘shtdan va parranda 
go‘shtidan taomlar 
31 
- 
Baliqli, sabzavotli, yormali 
va boshqa taomlar
40 
- 
Jami: 
100,0 
Yaxna gazaklar guruhi 
bo‘yicha 
Go‘shtli gazaklar
20 
Shu jumladan: 
— kolbasa 
15 
51 
— go‘shtli salat 
3 
- 
— qaynatilgan go‘sht
2 
- 
Baliqli gazaklar 
30 
- 
Sabzavotli gazaklar 
50 
- 
Jami: 
100,0 
10-jadval
Baliq mahsulotlari sarfi me’yorini taomlar guruhi bo‘yicha hisoblash
Taomlar nomi 
Taomlar guruhida 
solishtirma hajmi, % da 
Sarf me’yori 
(brutto), gr 
O‘lchamli 
sonlar 
Birinchi taomlar guruhi 
bo‘yicha
Go‘shtli taomlar
40 
- 
Baliqli taomlar
20 
54 
Go‘shtsiz (vegetarian) 
taomlar
18 
- 
Sutli taomlar
22 
- 
Jami: 
100,0 
Ikkinchi taomlar guruhi 
bo‘yicha 
Go‘shtli taomlar
60 
- 
Baliqli taomlar
60 
- 
Shu jumladan: 
14 
— qovurilgan baliq 
13 
111 

115
davomi
— qaynatilgan baliq 
1 
101 
Sabzavotli, yormali va 
boshqa mahsulotlar 
26 
- 
Jami: 
100,0 
Yaxna gazaklar guruhi 
bo‘yicha 
Go‘shtli gazaklar 
20 
- 
Baliqli gazaklar
30 
- 
Shu jumladan: 
— garnirli seld balig‘i 
25 
- 
— marinadli baliq 
5 
74 
Sabzavotli gazaklar 
50 
- 
Jami: 
100,0 
11-jadval
Kulinar mahsulotlari va buterbrodlar ishlab chiqarish uchun go‘sht
va kolbasa mahsulotlariga bo‘lgan talabni hisoblash
Mahsulotlar nomi 
Kelgusi 
yil rejasi 
Sarf me’yori 
brutto, gr 
Xomashyo 
talabi, kg 
Kulinar mahsulotlar
Shu jumladan: 
— pirog va pirojoklar 
— go‘shtli kulinar mahsulotlar, ming dona 18,1 
41 
Buterbrodlar kolbasali, ming dona 
21 
Ilova: Brutto me’yori grammlarda; go‘shtli pirojoklarda bittasi uchun;
kolbasa— bitta buterbrod uchun.
12-jadval
Yarimfabrikatlar ishlab chiqish uchun xomashyoga talabni hisoblash
Nomi 
Netto 
og‘irligi 
Chiqitlar me’yori, 
% hisobida 
Brutto 
og‘irligi 
Yarimfabrikatlar — jami
Shu jumladan: 
— go‘shtli, kg 
26 
— baliqli, kg 
33 
Ilova: xomashyo hisob-kitobini qilayotganda 5-jadvalga asosan buterbrodlar-
ning 80 %i kolbasa bilan ishlab chiqariladi; yarimfabrikatlarning jami hajmining
82 %i go‘shtdan, 18 %i baliqdan ishlab chiqariladi. Hisoblarni 13-jadvalga kiritish
kerak.

116
13-jadval
Mo‘ljallangan mahsulot ishlab chiqarish uchun kerak bo‘lgan
xomashyoning yig‘ma hisob-kitobi
Birinchi 
taomlar 
Ikkinchi 
taomlar 
Yaxna 
taomlar 
Jami 
Jami, mingta 
Xomashyo 
turi 
o‘
rt
ac
ha
me
’y
or
, 
gr
ta
la
b,
k
g 
o‘
rt
ac
ha
me
’y
or
, 
gr
ta
la
b,
k
g 
o‘
rt
ac
ha
me
’y
or
, 
gr
ta
la
b,
k
g 
O‘zi
i
sh
la
b 
ch
iq
a- 
ra
di
ga
n 
bo
sh
qa
m
ahsul
ot
la
r 
uc
hun
, 
kg
Um
um
ta
la
b,
kg
1 
kg
m
ahsul
ot
ni
ng
o‘
rt
ac
ha
na
rx
i,
so‘
m
Ja
mi
, 
ml
n 
so‘
m
Go‘sht va 
parranda go‘shti 
2800 
Kolbasa 
3000 
Baliq va hokazo 
1800 
Ilova: 1 birlik taom ishlab chiqarish uchun xomashyo sarfi me’yori gram-
mlarda ko‘rsatiladi. Xomashyo talabi 1 kg aniqlikgacha hisoblanadi.
14-jadval
Oziq-ovqat balansi
S 
Z2 
Z1 
Kt 
Xomashyo turi 
Ha
jm
i, 
kg
Su
m
m
asi
, 
ml
n 
so
‘m
ha
jm
i, 
kg
Su
m
m
asi
, 
ml
n 
so
‘m
ha
jm
i,k
g 
Su
m
m
asi
, 
ml
n 
so
‘m 
ha
jm
i, 
kg
Su
m
m
asi
, 
ml
n 
so
‘m
Z
ax
ira
la
r 
me
’y
or
i, 
ku
nl
ar
da
Go‘sht va parranda go‘shti 
530 610,0
4 
Kolbasa (ishlab chiqarish uchun)
83 150,0
2 
Baliq va hokazo 
100 50,0
5 
15-jadval
Oziq-ovqat balansi (mln so‘m hisobida)
Mahsulot nomi 
Z1 
S Zaxiralar me’yori, kunlarda Z2 Kt 
Go‘sht va parranda go‘shti 610,0 
4 
Kolbasa mahsulotlari 
150,0 
2 
Baliq 
50,0 
5 
Mol yog‘i 
30,0 6,0 
5 
O‘simlik yog‘i
20,0 7,0 
10 
Sut va sut mahsulotlari 
160,0 60,0 
1 
Konservalar
100,0 17,2 
10 
Tuxum
200,0 15,0 
10 
Yorma va dukkaklar
270,0 5,0 
10 
Makaron mahsulotlari 
80,0 7,0 
10 
Kartoshka 
150,0 12,0 
10 
Sabzavotlar 
500,0 14,0 
10 
Boshqa mahsulotlar 
1340,0 159,34 
3 
Jami: 

117
ILOVALAR
«
»
200
y
YUK QOG‘OZI ¹ 
Kimga 
Kimdan
Asos
Òar.