O‘zbekiston Respublikasi Raqamli texnologiyalar vazirligi
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKEKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG’ONA FILIALI
KOMPYUTER INJINIRING FAKULTETI
KOMPYUTER ,,INJINIRING YO’NALISHI’’
716-21 GURUH TALABASI
Yo’ldoshev Otabek
fanidan
MUSTAQIL ISHI
Qabul qildi: M.Djalilov
Topshirdi: O.Yo’ldoshev
Farg’ona 2023
Mavzu: Mantiqiy elementlar va ularning parametrlari
Reja:
Kirish
1. Mantiqiy elementlar va ularning parametrlari.
2.“Va” “Yoki” va “Va-yo‘q” mantiqiy elementlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
XXI asr bo'sag'asida O‘zbekistonda axborot kommunikatsion texnologiyalari
barcha yo‘nalishlar bo'yicha rivojlanmoqda. Ushbu jarayonni rivojlanishda 2001-
yil may oyida Davlatimiz Prezidenti tomonidan Oliy M ajlisning 5-sessiyasida
ishlab chiqarish, ta’lim, insonlarni kundalik hayotiga axborot texnologiyalarini
kiritishni yuqori darajaga ko'tarish b o ‘yicha aniq vazifalar qo‘yildi. 2002-yil 30
mayda 0 ‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti «Kompyuterlashtirish va
axborot-kommunikatsion
texnologiyalami
kiritishning
keyingi
istiqbollari
haqida»gi qarori imzolandi. Mazkur qarorda kompyuterlashtirishni va axborot-
kommunikatsion texno logiyalar (AKT)ni zamonaviy tizimlarini rivojlantirish va
kiritish sohalaridagi birlamchi vazifalar aniqlangan. Ular ichiga quyidagilar kiradi:
- real iqtisod tarmoqlarida, boshqaruv, biznes, ilm va ta’lim sohalarida kompyuter
va axborot texnologiyalarini keng kiritish, aholi turli qatlarrüari uchun zamonaviy
kompyuter va axborot tizimlaridan keng foydalanish uchun sharoitlar yaratish; -
maktab, kasb-hunar kollej, akademik litsey va oliy o‘quv yurtlari ta'lim jarayoniga
zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalarini faol qoMlashga asoslangan
progressiv ta’lim tizimini joriy qilish; - axborot-kommunikatsion texnologiyalar
sohasida, shu jumladan dasturiy vosita, ma’lumotlar axborot bazalarini tashkil
qilish, respublika, soha v a lokal axborot kommunikatsion tarmoq lami
shakllantirish, kompyuter va telekommunikatsion texnikani ishlab chiqish sohasida
ishlash uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlashni tashkil qilish; - milliy va
xalqaro axborot tizimiga yuqori tezlikdagi kirishni joriy etish, ularga aholi, shu
jumladan qishloq punktlarini kiritishni ta’minlash, 3 - mamlakatning butun
hududida axborot-kommunikatsion texnologiyalami, shu jumladan mobil aloqa, IP
texnologiya, telekommunikatsiya va ma’lumot yetkazishni boshqa zamoaaviy
vositalanni, axborot-kommunikatsion tarmoq va xizmatlarini konvergensiyasini j
adal rivoj lantirish. Yangi texnologiyalar kiritish sharoitida mutaxassislar oldida
texnologik jarayonlami o'matish, tarkibiy qismlarini qo‘llanishi, zamonaviy
texnologiyalari asosida tarmoq yaratish kabi masalalar tadqiqoti dolzarb desa
bo‘ladi. Tasdiqlangan qonunlami bajansh jarayoni infokommunikatsion
texnologiyalami O‘zbekistonda rivojlanishning tegishli qonunlami bajansh uchun
keng yo‘l ochib berdi. Turli telekommunikatsion xizmatlar aholiga ko‘rsatilmoqda.
2008-yildagi iqtisodiy inqiroz j uda ko‘p mamlakatlarda iqtisodiy o‘sish jarayonini
sekinlashtirishga olib keldi. Ushbu jarayonni I.A.Karimovning «Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi, 0 ‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishningyo‘llari va
choralari» nomli asaridako‘rsatilib,uni bartaraf etish uchun mavjud korxonalami
modemizatsiyalash, ternik va texnologik qayta tiklash va zamonaviy
texnologiyalami tadbiq etish eng dolzarb masalalar dandir. Yuqorida keltirilgan
masalalami yechishda boshqarish quril malarini qurish, ulami tahlil etish
jarayonlarini amalga oshiruvchi mutaxassislami yetishtirish eng asosiy
masalalardan biridir. Shuning uchun ushbu qo‘llanmada zamonaviy boshqarish
qurilmalarini qurishda mikroprotsessorli tizimlarni o‘rni kattadir. Oliy o‘quv yurti
mutaxassislami tayyorlashda raqamli texnika va mikroprotsessorlami bilish,
dasturiy boshqanladigan mikroprotses sorlar tizimini yaratish, tahlil etish eng
dolzarb muammolardan biridir. Mavjud davrda hisoblash texnikasining eng yuqori
pog‘onasini egallab turgan kompy uterlar juda tez odimlat bilan nvojlanib
kelmoqda. Ushbu rivojlanish davrigamos mutaxassislami vetishririb chiqarish,
ulami o‘qitish va o‘quv materiallarini tushunarli, davlat tilida izohlab berish davr
talabidir. Bu masalalarni yechish faqat yangi rivojlanayotgan raqamli texnika va
uning yuqori pog'onasi b o ig an mikroprotsessorlar va ular asosida qurilgan
boshqaruv qurilmalarining loyihalash, qurish va tahlil etish imkoniyatiga ega
bo‘lgan mutaxassislami yetishtirish eng dolzarb muammolardan biridir.
Ma’ruza Matni
Mantiqiy element (ME) deb kirish signallari ustida aniq bir mantiqiy amal
bajaradigan elektron qurilmaga aytiladi. RIS yaratishda faqat FTM funksiyalarini
amalga oshiruvchi MElar qo‘llaniladi. Ular negiz MElar deb ataladi. Ko‘p hollarda
RISlar HAM-EMAS (Sheffer ME) yoki YOKI-EMAS (Pirs ME) funksiyalarini
amalga oshiruvchi negiz MElar asosida tuziladi. Raqamli (mantiqiy) elektron
qurilmalar turli belgilariga ko‘rasinflanishlari mumkin. Ishlash prinsipiga ko‘ra
barcha MElar ikki sinfga bolinadilar: kombinatsion va ketma-ketli. Kombinatsion
qurilmalar yoki avtomatlar deb, chiqish signallari kirish o‘zgaruvchilari
kombinatsiyasi bilan belgilanadigan, ikkita vaqt momentiga ega b o‘lgan, xotirasiz
mantiqiy qurilmalarga aytiladi. Kombinatsion qurilmalar yoki HAM-EMAS,
YOKI-EMAS va boshqa alohida elem entlar yordamida, yoki o‘rta ISlar, yoki katta
va o‘ta katta IS tarkibiga kiruvchi ISlar ko‘rinishda tayyorlanadi. Mazkur va
keyingi boblarda faqat kombinatsion MElarni ko'rib chiqamiz. Ketma-ketli
qurilmalar yoki avtomatlar deb, chiqish signallari kirish o‘zgaruvchilari
kombinatsiyasi bilan belgilanadigan, hozirgi va oldingi vaqt m omentlari uchun,
ya’ni kirish o'zgaruvchilarining kelish tartibi bilan belgilanadigan, xotirali mantiqiy
qurilmalarga aytiladi. Ketm aketli qurilmalarga triggerlar, registrlar, hisoblagichlar
misol bo‘la oladi.Ikkilik axborotni ifodalash usuliga ko‘ra qurilmalar potensial
vaimpuls raqamli qurilmalarga bo‘linadi. Potensial raqamli qurilmalarda mantiqiy
0 va mantiqiy 1 qiymatlariga elektr potensiallaming um uman bir-biridan
farqlanuvchi: yuqori va past sathlari belgilanadi. Impuls raqamli qurilmalarda
mantiqiy signal qiymatlariga (0 yoki 1) impulslar sxemasi chiqishida ma’lum
davomiylik va amplitudaga ega bo‘lgan impulsning mavjudligi, ikkinchi holatiga
esa — impulsning yo‘qligi to‘g‘ri keladi. Ko‘rib o ‘tilgan kodlash usullarining har
biri o‘z afzalliklari va kamchiliklariga ega. Raqamli qurilmalarning ko‘pi potensial
sinfga mansub. Mantiqiy signalni potensial usulda kodlashda, potensial
(kuchlanish)ning qay bir sathi mantiqiy 1 deb olin ishi ahamiyatga ega emas. Bu
kuchlanishning qutbi ham ahamiyatga ega emas. Shu sababli amaliyotda yoki
mantiq turi, yoki kuchlanish qutbi, yoki ham u, ham bu ko‘rsatkichi bilan
farqlanuvchi to ‘rtta kodlash variantidan biri uchrashi mumkin. Mantiqiy 0 va 1
larni har bir variantda kodlash usullari 5.1-jadvalda keltirilgan. Mantiqiy o
‘zgaruvchini potensial kodlash usulida ixtiyoriy mantiqiy funksiya qayta ulagichlar
yoki elektron kalitlar asosida yaratiladi.Elektron kalit yoki ventil deb shunday
elektron qurilmaga aytiladiki, uning kirishdagi boshqaruv kuchlanishi qiymatiga
bog'liq holda ikkita turg'un holatdan birida: uzilgan yoki ulangan bo‘lishi mumkin.
5.1-jadval
“Va” mantiqiy elementi.
“Va” mantiqiy elementini ayrim hollarda “hammasi yokihech narsa” elementi ham
deyishadi. Mexanik o‘chiribyoqgichlar orqali “Va” mantiqiy elementini ishlash
printsipini ko‘rsatish mumkin. Kalitlar ketma-ket ulangan bo‘lsin: L1 lampani
yoqish uchun nima qilish kerak? Buning uchun ikkala kalitni ham yopish kerak,
boshqacha qilib aytganda L1 lampa yonishi uchun A kalit va B kalitni ham yopish
kerak. “Va” mantiqiy elementini integral sxemalar korpusida bo‘lgan va
tranzistorlarda ko‘p yig‘ilgan. “Va” mantiqiy elementini sxemada ko‘rsatish uchun
quyidagi belgilashdan foydalaniladi.
5.1-rasm “Va” mantiqiy elementi Ava B kirish kalitlariga ulangan. Chiqish
indikatori bo‘lib svetodiod xizmat qilsin. Agar A va B kirish joylarida Past”
mantiqiy darajali signal (er) paydo bo‘lsa, u holda svetodiod yonmaydi. Ushbu
holatda quyidagi jadvalda keltirish mumkin.
5.2-jadval
Shunday qilib rostlik jadvali “Va” mantiqiy elementining ishlashi haqida to‘liq
ma’lumot beradi, ya’ni “Va” mantiqiy funktsiyani tasvirlaydi. “Va” mantiqiy
elementi uchun kiritilgan belgilash “A va B kirish signallari “Va” mantiqiy
funktsiyasi bilan bog‘langan bo‘lib, chiqishda Y signal paydo bo‘ladi” deb o‘qiladi.
Ushbu tasdiqning qisqartirilgan ifodasi BUL IFODASI (A&B) deyiladi. BUL
ifodasi – universal til bo‘lib, injenerlar va texnik xodimlar tomonidan raqamli
texnikada keng qo‘llaniladi. “Yoki” mantiqiy elementi ayrim hollarda“hech
bo‘lmasa birortasi yoki hammasi” deb ham yuritiladi.Oddiy o‘chirib-yoqgichlar
yordamida “yoki” mantiqiy elementini ishlash printsipini quyidagicha tasvirlash
mumkin.
5.2-rasm• Chizmadan tushunarliki hech bo‘lmasa bitta kalit yoki ikkalasi ham
yopiq bo‘lsagina L1lampa yonadi. “Yoki” mantiqiy elementi uchun rostlik jadvali
quyidagicha bo‘ladi:
Xulosa
Hozirki kunda bizga juda kop imkonyatlar yaratilmoqda texnalogiyalar
hayotimizga juda kata axamyat ga ega texnalogiya boyicha mutaxasislar
kopaymoqda Przdentimiz tomonidan juda katta imkonyatlar yaratilmoqda shuning
uchun bizxam oz bilmizni kuchaytirb halqaro talablarga javob beradigon yetuk
kadirlar bolib chiqshga xarakat qilamiz.
Fodalanilgan adabiyotlar
1.XALIKOV ABDULXAQ ABDULXAIROVICH MUXAMEDOVA DILFUZA
BATIROVNA "AVTOMATIKA ASOSLARI VA IMPULS TEXNIKASI"
| 