Esse Bajardi: Achilova Odina
O‘zbekiston Respublikasi tarbiya jarayonining hozirgi bosqich
muommolari ta’lim va tarbiya tizimi
Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limda ajratib bo’lmaydi-bu sharqona
qarash, sharqona hayot falsafasi.
Islom Karimov
I.A Karimovning ta’lim tizimidagi ishlohotlari va barkamol insonni ma’naviy
tarbiyalash masalalari Mustaqilligimizning poydevorini mustahkamlashda,
O’zbekistonning buyuk davlatga aylanishida ta’lim-tarbiya ishlarini oqilona yo’lga
qo’yish, fuqorolarni zamonaviy ilm-fan texnologiyalari yutuqlari bilam muntazam
ravishda tanishtirib boorish katta ahamiyatga ega. Bu taraqqiyot taqdirini ma’naviy
jihatdan yetuk, zamonaviy bilimlar va murakkab texnologiyalarni egallagan,
iymoni but, irodasi baquvvat, teran fikirlaydigan, yuksak salohiyatga ega bo’lgan
kadrlar hal etadi. Yurtimizning kelajagi mamlakatimizning intilektul salohiyatiga,
aql-zakovvatiga, milliy ta’lim-tarbiya tizimini jahon andozalari asosida
takommillashtirishga,
uning
milliy
zaminini
mustahkamlashga,
kadrlar
tayyorlashga bevosita bog’liq. Kadirlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati
insonni itelektualva ma’naviy- ahloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog’liq
bo’lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlamabarkamol shaxsni
shakillntirishni nazarda tutadi. Bu haqida I.A Karimov shunday deydilar:
“Barchamiz yaxshi anglab olishimiz kerakki, hayotimizning boshqa sohalaridagi
ahvol,
amalga
oshirilayotgan
islohatlarimizning
samaradorligi,
avvalo,
xalqma’naviyatining tiklanishi, boy tarixiy merosimizning keng o’rganilishi,
an’analarimizning saqlanishi madaniyat va sa’nat, fan va ta’lim rivoji bilan uzviy
bog’liqdir”. Ilm-fan madaniyat va ma’rifat har qanday mamlakat va xalqni
yuksaklissa ko’taradi, uning taraqqiyotini ta’minlaydi, kelajagini oldindan
ko’rsatib beradi.
(I. A. Karimov “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” -T., 2000-y)
O’zbekiston Respublikasida jahonning rivojlangan mamlakatlari kabi ta’lim-
tarbiyani rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Milliy tarbiya tizimini
shakillantirish, barcha sohalarda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish va
Esse Bajardi: Achilova Odina
undan foydalanish, jahon axborot resurslaridan bahramand bo’lishni
kengaytirishga mustahkam zamin yaratilmoqda. Endilikda mamlakatning
iqtisodiyoti, insonlar hayoti va jahon hamjamiyatidagi o’rni axborot-
texnologiyalarning rivojlanishi bilan bog’liq bo’lib qolmoqda. Ma’lumki, fan va
texnika jadal su’ratlar bilan rivojlanayotgan bugungi kunda bilimlar, tushuncha va
tasavvurlar hajmi keskin ortib bormoqda. Bu bir tomondan, fan-texnika yangi soha
va bo’limlarning taraqqiy etishi tufayli uning differensiallashuvini ta’minlayotgan
bo’lsa, ikkinchi tomondan, fanlar orasida inttegratsiya jarayonini vujudaga
keltirmoqda.
Har qaysi insonda muayyan darajada intellektual salohiyat mavjud. Agar shu
ichki quvvatning to’liq yuzaga chiqishi uchun zarur bo’lgan barcha shart –sharoit
yartilsa, tafakkur har xil qotib qolgan eski tushuncha va aqidalardan xalos bo’ladi.
Va har qaysi inson Olloh taolo ato etgan noyob qobilyat va iste’dodini avvalo o’zi
uchun, oilasi, millati va xalqi, davlatning farovonligi, baxt-saodati, manaati uchun
to’liq baxshida etsa, bunday jamiyat shu qadar kuchli taraqqiyotga erishdiki, uning
su’rati va samarasini hatto tasavur qilish hamon oson emas. Shunday ekan, ozod va
obod Vatan, erkin va farovon hayot qurish bosh g’oya, shu g’oyaning yetakchi
targ’ibotchi, tarbiyachisi o’qituvchi hisoblanadi. Erkin fuqorolik, huquqiy
demokratik jamiyat qurishda ta’lim-tarbiya hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Ma’naviyatni shakillantirishga bevosita ta’sir qiladigan yana bir muhim hayotiy
omil- bu ta’lim tarbiya tizimi bilan chambarchas bog’liq.
Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadimdan boylik bo’lmish ilm-u ma’rifat, ta’lim
va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb
bilgan. Albatta, ta’lim-tarbiya ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning
rivojini ham belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini shalillantiradigan va
boyitadigan eng muhim omildir. Shuniunutmasligimiz kerakki kelajagimiz
poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi
kuni qanday bo’lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga
bog’liq. Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida
avvalo shaxsni ko’rish zarur. Anashu oddiy talablardan kelib chiqgan holda,
Esse Bajardi: Achilova Odina
farzandlarimizni mustaqil va keng fikirlash qobilyatiga ega bo’lgan, ongli
yashaydigan komil insonlar etib voyga yetkazish ta’lim tarbiya sohasining asosiy
maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim, dab qabul qilishimiz kerk. Bu esa ta’lim va
tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi.
Shunday ekan, yosh avlod tarbiyasida komil inson taqdiri turibdi. Xalqning
ma’naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish- O’zbekistonda davlat va
jamiyatning eng muhim vazifasidir.
Ma’naviyat shunday qimmatbaho mevaki, u bizning qadimiy va novqiron
xalqimiz qalbida butun insoniyatning ulkan oilasida o’z mustaqilligini tushunib
yetish va ozodlikni sevish tuyg’usi bilan birgalikda yetiladi. Ma’naviyat insonga
ona suti, ota namunasi, ajdodlar o’giti bilan birga singadi. Ona tilining buyuk
ahamiyati shundaki, u ma’naviyat belgisi sifatida kishilarni yaqin qilib
jipslashtiradi. Tabiatga yaqinlik, jonajon o’lkaning benihoya go’zalligidan
bahramand bo’lish ma’naviyatga ozuqa beradi, kuchaytiradi. Ma’naviyat o’z
xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushinib
yetishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi.
Ma’naviyati yuksak shaxslar yurtni tanitadi. Shaxsni esa uning ma’naviy
qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat tarbiyadan boshlanadi. Ta’lim tarbiyasiz
ma’naviyatning bo’lmasligi barchaga ayon haqiqatdir.
I.A Karimov “Tafakkur” jurnali bosh muharriri E. A’zam bilan suhbatda
ulug’ alloma Abdulla Avloniyning “Tarbiya – biz uchun yo hayot, yo momat, yo
najod, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasi, jamiyatimizning ertangi taqdiri
farzandlarimiz tarbiyasi bilan bog’liq, degan fikirlarini alohida takidlab o’tgan
edilar. Chunki buyuk ma’rifatparvar bobomizning bu so’zlari asrimiz boshida
millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi vaqtda
hambiz uchun shunchalik, balki undan ham ko’ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb
etadi. Ma’naviy barkamollik, hayot qonuni ilmi darkor etish demakdir. Ilimning
har qanday ko’rinishi esa ta’lim-tarbiya orqali ustoz-muallimlar boshchiligida
beriladi. Ushbu ma’noda umumta’lim maktablari mazkur masalani hal qilishda
asosiy bo’gin hisoblanadi. Umumiy ta’lim oldiga qo’yilgan muhim masala
Esse Bajardi: Achilova Odina
umuminsoniy va milliy qadriyatlarga tayangan holda ta’lim-tarbiyaning
mazmunida insonparvarlik g’oyasini kuchaytirish xalqchillashtirish, uning
uzviyligi, izchilligi, ilmiyligi, va dunyoviyligi asosida yoshlarning ma’naviy
madaniyatini shakillantirishdan iborat. Shu o’rinda birinchi prezdentimiz
“Tafakkur” jurnali muhbiri bilan bo’lgan suhbatda shunday degan edilar,
“Ta’limning yangi modeli jamiyatda mustaqil fikirlovchi erkin shaxsning
shakillanishiga olib keladi. O’zining qadr qimmatini anglaydigan, irodasi
baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadgaega bo’lgan insonlarni tarbiyalash
imkoniga ega bo’lamiz. Ana shundan keyin ongli turmush kechirish jamiyat
hayotining bosh mezoniga aylanadi.
Kelajakda O’zbekistonyuksak darajada taraqiy etgan iqtisodi bilngina emas,
balki, bilimdon, ma’naviy jihatdan yetuk farzandlari bilan ham jahonni qoyil
qoldirishi lozim. Donolarning aytishicha, inson o’z umri davomida uch yumushni
bajarish: ko’chat o’tqazishi, uy qurishi, farzand tarbiyalashi, kerak. Lekin men
oxirgi yumushni, albatta birinchi o’ringa qo’ygan bo’lardim. Ko’chat o’tqzish
mumkin, uy qurish mumkin, o’zingdagi eng yaxshi xususiyatlarni farzandingga
singdirsang va ular sendan ko’ra yaxshiroq aqlliroq bo’lishi uchun hamma ishni
qilsang, bu maqsadni har qancha hurmat qilsang arziydi. (A. Avloniy “turkey
guluston yohud axloq”-T., “O’qituvchi” 1992-14 b, I Karimov “O’zbekiston XXI
asrga intilmoqda-T., 2000y)
Biz barkamol avlod yoki bilimli shaxs deganda ma’naviy dunyosi boy, aql-
zakovatli, savodli, hayot tajribalari to’g’ri o’zlashtirgan shaxsni tushunamiz.
Bugungi kunda yosh avlodning bilimli bo’lishining o’zi yetarli emas. Shu bilan
birga, ular zimmasida insoniylik, mehribonlik, samimiylik kabi fazilatlar bo’lishi
kerak. O’tmishga nazar tashlar ekanmiz, ajdodlarimiz ilmiy salohiyatiga, ular
qoldirgan boy tarixga, madaniy, ma’naviy merosga havas bilan emas, balki hayrat
bilan qaraymiz.
Ajdodlarimiz bosib o’tgan shonli yo’l biz uchun ibrat va tarbiya manbaidir.
Mustaqillik bizga ma’naviy mulkimizni, ulug’ bobolarimiz ruhini shod etish
Esse Bajardi: Achilova Odina
imkonini qaytarib berdi. Istiqlol tufayli o’tmish tariximizga munosabat ijobiy
tomonga o’zgardi.
Bobolarimiz merosini o’rganib idrok etmoqdamiz. Ulug’ bobokalonimiz
Imom Al-Buxoriy, Imom At-Termiziy, Xo’ja Ahmad Yassaviy, Xo’ja bahovuddin
Naqshband, Najmiddin Kubro kabi allomalarimiz insoniy ma’naviy yetuklikka
chorlovchi diniy, axloqiy va huquqiy hikmatlari qaytadan jaranglay boshladi.
Bugungi kunda avlod ajdodlarimiz tarixi tiklanayotganligi mustaqilligimizning
ajoyib samarasidir. O’tmishni o’rganish va undan foydalanishbilan insonlarning
ongi shakillanadi. Xotirasiz barkamol kishi bo’lmaganidek, o’z tarixini bilmagan
xalqning kelajagi ham bo’lmaydi.
Shu ma'noda yurlboshimiz Islom Karimovning quyidagi so'zlarini keltirish
joizdir: “Tarix xotirasi xalqning jonajon o'lkaning, davlatimiz hududining xolis va
haqqoniy tarixini tiklash milliy o'zlikni anglashni ta'bir joiz bo'lsa milliy iftixorini
tiklash va o'stirish jarayonida g'oyat muhim o'rin tutadi" Ajdodlar xotirasini роk
tutish ularning tarixiy an'analariga vasiyat va o'gitlariga, milliy qadriyatlariga.
axloqiy-ma'rifiy qarashlariga, avlodlarga qoldirgaii madaniy merosiga sodiqlik va
shularga amal qilish demakdir. Mustaqillik — bu bizga ajdodlarimiz qoldirgaii boy
va muqaddas ma'naviyatdir. Ma'naviyat tusluinchasi juda kcng qamrovli.
Ma'naviyat inson uchun moddiy ehtiyoj emas siyosiy zaruriyal ham emas.
Ma'naviyat insonning o'z mohiyati oldidagi mahsulligidir. Shu o'rinda
yurtboshimiz I. A. Karimov ma'naviyat tiisliunchasini quyidagicha izohlaydilar.
„Ma'naviyat - insonni riihan poklanish qalban ulg'ayishga chorlaydigan, odamning
ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e'tiqodini bulun qiladigan, vijdonini
uyg'otadigan bcqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mczonidir".
Milliy va dunyo madaniyatlarining eng yaxshi namunalarini keng targ'ib
qilish va onimalashtirish o’sib kclayotgan avlodni, zamonaviy yoshlarimizni
ma'naviy tarbiyalashning asosi bo'lmog'i lozim.
Zero Prezidentimiz ta'kidlaganlaridek, “Biz quradigan jamiyat O'zbekiston
xalqining munosib turmushini va crkinligini kafolatlashi, milliy qadriyatlarimiz va
madaniyatimizqayta tiklanishini, insonning ma'naviy-axloqiy barkamolligini
Esse Bajardi: Achilova Odina
ta'minlashi kerak". Demak, ta'lim-tarbiya jarayonida umuminsoniy va milliy
madaniy qadriyatlaming ustuvorligiga erishish umumiy ta'lim maktabi
o'quvchilarining ma'naviy madaniyatini shakllantirishning muhim omilidir. Biz
yurtimizda yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek mas'uliyatli
vazifani ado etishda birinchi galda ana shu mashaqqatli kasb cgalariga suyanamiz
va tayanamiz, ertaga o'rnimizga keladigan yoshlarning ma'naviy dunyosini
shakllantirishda ularning xizmati naqadar beqiyos ekanini o'zimizga yaxshi
lasavvur qilamiz. Yuksak ma'naviy madaniyatli insonda vatanga muhabbat,
samimiy do'stlik, insonparvarlik. mehnatsevarlik, mustahkam e'tiqod, iymon.
nafosat, axloqiy madaniyat singari fazjlatlar mujassamlashadi.
Uning sifat darajasi kishilarning umuminsoniy va milliy qadriyatlarga,
xalqning ma'naviy merosiga bo'lgan munosabatlarida namoyon bo'ladi. Bugungi
kunda hur va ozod xalqimiz barcha xalqlar va davlallar tomonidan yaratilgan
ma'rifatda, fan va texnikada, madaniyat va san'atda nimaiki yangi va ilg'or jihatlar
bo'lsa, shunga dadillik bilan intilmoqda. O'zbek diyorida, tarixda ko'p marta
bo'lganidek, yana yangidan o'zimizning betakror va ilg'or, iqtidorli va eng muhimi,
insonlarga kerakli qadriyatlarimiz barpo etiladi. Ma'naviy madaniyatning negizi
hisoblangan umuminsoniy va milliy qadriyatlar shaxslar ijtimoiy tuzumiga
munosabati, turli ma'rifiy ma'naviy g'oyalar, tushunchalar, qarashlar. lasavvurlar
tiz.imining mahsulidir. (Karimov I. A. “Yuksak ma'naviyat — yengilmas kuch". —
Т.: “Ma'naviyat", 2008- y.)
| 